Орталық банктің қызметтері мен операциялары

Әлемдік практикада банк қызметін реттейтін органдар жүргізетін негізгі 3 концепция бар. Атап айтсақ, олар – қоғамдық мүдделер теориясы, «бітісу» теориясы және қоғамдық таңдау теориясы. Реттеудің алғашқы концепцияларының бірі қоғамдық мүдделер теориясы болып табылады. Бұл теорияны басшылыққа алған реттеуші органдар бүкіл қоғам игілігі үшін жұмыс істейді. Өйткені оның басшыларын жариялы түрде заңдық ұйымдардың депутаттары сайлап, реттеуші ұйымдар қоғам мүддесін басшылыққа ала отырып шешім қабылдайды. Бұл теория қоғамдық мүдделердің сақталуын бақылап отырған әр түрлі комиссия, комитеттердің тәуелсіз қоғамдық мүддесіне қолдау ретінде жұмыс істеді. Ал рыноктық құралдар бұл теорияға сай жұмыс істемеген жағдайда бақылау органдары араласады да, банк қызметін пайдаланушылар мүддесін қанағаттандыратын мәселелерді жүзеге асырады. Екінші реттеу теориясы – «бітісу» теориясы деп аталады. Оның авторы Нобель сыйлығының лауреаты Джордж Стиглер деген ғалым. Ол мұндай реттеу теориясын ұстанған елдерде реттеуші органдар қоғамның емес, өзінің мүддесі үшін жұмыс істеп кететінін дәлелдеп шыққан. Қоғамға мұндай реттеу тиімді емес, оның пайдасын тек ат төбеліндей ғана бақылау объектілері ғана көреді. Ал шығынды оның өнімін тұтынушылар шегеді. Бұл тұжырымдама бойынша реттелетін субъектілер бақылау шараларынан пайда көру үшін бақылау органдарымен бітісіп кетуге тырысады. Концепцияның тағы бір ерекшелігі – бақылау органдарының шенеуніктері мемлекеттік органдардағы өздерінің қызмет мерзімі аяқталғаннан кейін келісімге байланысты өздерінің бұрынғы реттеп келген субъектілеріне ауысып ала қояды. Үшінші теория – қоғамдық таңдау теориясы. Бұл теорияның жақтастары қоғамдық мүдде концепциясын ұстануды мақсат етеді, бірақ тербелмелі уақыт келе қалса, бітісу теориясына ауысып кетулері оңай. Олар реттеуші органдар алдында балама бар деп есептейді. Екі теңнің басы бірдей кезде олар қоғам үшін игілікті болатын істі жасауы мүмкін. Әйтсе де олар көбіне өздері реттеп отырған субъектілердің қойған бағасын қорғауға бет бұрып кетеді. Сөйтіп, қоғамдық таңдау теориясында шын мәніндегі қоғамдағы тұтынушылардың емес, қоғамдағы банктердің мүддесі көбірек қорғалады. Нәтижесінде, бақылау органдары субъектілердің бәсеке рыногы деңгейінен бірнеше есе жоғары, бірақ бекітілген монополиялық бағаларды қамтамасыз ететін деңгейден бірнеше есе төмен табыс алуына жол ашатын рынок жасап, соны реттеп отырады. Және мұндай теорияны ұстанатын бақылау органдары бәсеке рыногына да, таза монополия рыногына да артықшылық бермейді.

Біздегі бақылау органы осы теориялардың қайсысын басшылыққа алып отыр?

 Республикамыздағы  банк жүйесінің ағымдағы жағдайына  таладау жасай отырып, біздегі  бақылау органдарының өзінің  міндеті болып табылатын екінші  деңгейлі банктерді бақылау мен  реттеу жұмысы барысында қай  теорияны басшылыққа алып отырғанын айқындап көрейік. 1994 жылдан бастап аймақтық банктерді қысқарту процесі жалғасуда. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының көптеген аймақтарының дербес банктері жоқ деуге болады. Нәтижесінде облыстардың банктік қызметтермен қамтамасыз етілуі сын көтермейді. Сонымен қатар, мұндай шешімдердің тағы бір кемшілігі – банктер капиталының ең төменгі қажетті көлеміне Қазақстанның бүгінгі нақты жағдайында жоғары талап қойылуы. Ондай талапты аймақтардағы банктер түгілі орталықтағы банктердің орындай алуы неғайбыл. Банк жүйесіне назар аударатын болсаңыздар, соңғы жылдары жаңадан ашылып жатқан банктерді көре алмайсыздар. Оның есесіне мемлекет құрып жатқан қаржы институттары жеткілікті. Осының өзінен-ақ банк секторының еркін, бәсеке түрінде дамымай отырғанын байқау қиын емес шығар деп ойлаймын. Нарықтық экономикада монополия немесе олигополия бәсеке негізінде, оған қажетті жағдайлар жасалған жерде пайда болады. Әлемдегі барлық кәсіпкерлердің егер мүмкіндік болса рынокта монополиялық рөл атқарудан бас тартпайтыны белгілі. Сондықтан ҚР Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу мен бақылау жөніндегі агенттіктің жақында қабылдаған банктер үшін капиталдың ең төменгі көлемі жөніндегі нормативін қайта қарау шешімі көкейге қонады. Мемлекет капиталды күшпен бір жерге шоғырландырудан, банктердің жалпы көлемін жасанды қысқартудан аулақ болғаны дұрыс. Мәселе, банктердің көлемінде емес, олардың төлем қабілеттілігі мен өтімділігінде ғой. Қазіргі кездегі экономикалық аса маңызды мәселе – барлық банктерге тең ойын ережесімен қамтамасыз ету болып табылмақ.

Қазіргі экономикалық даму барысында солай болып тұр деп ойлаймыз. Қазақстанды халықаралық ұйымдармен бірлесіп жұмыс істеуге енгізу қаржы саласындағы ұлттық мүддені қорғау жөніндегі шараларды қабылдауды талап етеді. Ол бірінші кезекте банк жүйесінде жасалуы тиіс. Сонымен бірге банк жүйесінің ауқымы елдің экономикалық сұранысына сәйкес келмейді және дамыған нарықтық экономикасы бар елдердегі банк жүйелерінің ауқымынан айтарлықтай аз. Кестедегі көрсеткіштерді салыстырып қарайтын болсақ, біздің банк жүйесінің еліміздің экономикалық және әлеуметтік дамуына қолдау жасаудың орнына, қайта оны шабандататынын байқау қиын емес қой деп ойлаймын. Сонымен, қатар қазақстандық банктердің шет ел капиталына тәуелділігі өсу үстінде. Бұл олардың инвестициялық шешімдер қабылдаудағы дербестігін шектейді де. Менің ойымша, Елбасының 50 бәсекеге қабілетті елдің қатарына кіру туралы ұсынысын іске асыру үшін алдымен банк қауымдастығынан «Қазақстан Республикасы ұлттық банк жүйесінің бәсекеге қабілетін дамыту бағдарламасын» жасап, қабылдауын талап етеді. Ол бағдарлама Үкімет, ҚР Ұлттық банк, ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен бақылау агенттігі және банк қауымдастығының ортақ мәселелерді шешуде бәсекеге қабілетті бірлесе жұмыс істеуінің үлгісі болуы тиіс. Банк жүйесінің дамуына тосқауыл болып тұрған мына мәселелерге жіті назар аударылса деймін. Олар:

-Банк заңдарының бүгінгі талапқа банк жүйесін мемлекеттік басқару құралы ретінде сай келмеуі;

-мемлекеттік экономикалық саясат элементі ретінде ақша-несие және валюталық саясат рөліне байланысты мәселелер;

-банк секторындағы бәсеке мен монополизмге қатысты реттеу деңгейінің жеткіліксіздігі;

-тұрғындар мен кәсіпкерлер үшін банк қызметі бағасының жоғары болуы;

-аймақтар, әсіресе, ауыл тұрғындарының банк қызметіне қолы жетпейтіндігі;

-қайта қаржыландыру жүйесінің сылбыр дамуы.

 

 

3.2 ҚР Банктік  жүйені  дамыту жолдары

 

Адамзат өркениетінде банк жүйесі өз өндірісін бастаған сәттен бері көптеген мемлекеттердің басшылары осынау аса маңызды құрылымдағы «құйтырқы» жүйелермен «арпалысып» келеді. Айталық, «ұзын доллар» саясатын өмірге әкелген АҚШ Президенті Теодор Рузвельт қазіргі әлемге кеңінен танымал алпауыт «Морган Групп» қаржы жүйесінің негізін қалаушы Морганмен екі сайлау аралығындағы қызыметі бойына күресіп, зорға дегенде азынаулақ жеңіске жеткен болатын. Сондағы тұңғыш олигарх Морганның қаржы пайдаланудағы жүйесі дәл бүгінге дейінгі біздің олигархтар пайдаланып келген жүйе екенін еске сала кеткіміз келеді. Мол қаражатқа ие болған Морган экономиканың өндірістік, қызмет көрсету, тасымал, сауда салаларын банк капиталымен біріктіріп жіберіп, өзінің де, өзгенің де дұрыс жұмыс істеуіне кедергі келтірген болатын. Ақшаны басқаруда «кландық» жүйе орнықтырған еді. Олар тек қана ақшадан ақша жасаумен айналысты. Негізінен «тауар – ақша – тауар» тізбегі бұзылды. Түптеп келгенде, бұл тұтастай АҚШ экономикасын 1928 жылғы «алапат күйзеліске» (великая депрессия) алып келді. Дәл осындай жағдай 2000 жылдардың басында Оңтүстік Кореяда орын алды. Дәл осындай жағдай 1997 жылғы Оңтүстік Шығыс Азия дамушы мемлекеттерінде дағдарыс туғызды.

Дәл осындай жағдай ақыр аяғында 2007 жылдың тамызынан кейін  Қазақстанның екінші деңгейдегі банк жүйесін ел экономикасына қызмет етуге қабілетсіз жағдайға жеткізді. Өзіміздегі жағдайға талдау жасар болсақ, екінші деңгейдегі банктерді құрушы олигархтар мәселен, Алматы қаласының көлеміндегі құрылысқа жарамды жер телімдері мен ескі үйлерді сатып алу жұмысын бәсекелесе жүргізді. Бұл істі олар өздерінің еншілес компаниялары арқылы атқарды. Бұл – ақыр аяғында құрылыс шаршы метрінің шарықтап кетуіне жол ашты. Кейбіреулер өзін ақтағысы келіп, құрылыс бағасының қымбаттығы құрылыс материалдарының басым бөлігі импортталғандығының салдары дейді. Мұның да бағаға әсері болғаны сөзсіз. Десек те, бағаны асқақтатып жіберген сол құрылыс алаңдарын сатып алудағы бәсекелестік еді. Бұған дәлелді алыстан іздеп жатудың қажеті шамалы. Айталық, 2009 жылы да құрылыс салынды. Бұл жылы да, қажетті материалдардың басым бөлігі импортталды. Десек те, шаршы метрдің бағасы 750 доллардың шамасында болды. Ал, 2007 жылдың тамызына дейін бұл көрсеткіш 3000 доллардан асқан еді. Мінеки, өндіріс, құрылыс және қаржы капиталдарының бірігіп кетуі, елге осындай зиян келтірді. «Мұндай зиян қалайша түзеледі?», – деген сұраққа нақты былайша жауап беруге болады: «Қарғайын десем, жалғызым, қарғамайын десем, жалмауызым» деген қазақ мақалы өз қызметін атқарып шығады. Яғни, әлгі болашақ құрылыс алаңдарын сатып алуға бәсекелескен, сөйтіп, жер телімдерінің құнын өсірген банктердің еншілес компаниясы. Дағдарыс келіп, халықтың төлем қабілеті әлсіреген шақта, бағаның түсуіне байланысты банктер енді өздерінің бастапқы ақшаларын да қайтара алмайтындай жағдай қалыптастырады. Яғни, ақшасын ешкімнен даулай алмайды. Еш жерден өндіре де алмайды. Мінеки, болмыстың ақиқаты, осы. Демек, Елбасымыз банктер тек қана банктік қызметпен айналыссын, олардың түрлі еншілес компаниялары жойылсын деп қатаң тапсырма берген сөзіндегі мақсат – болашақта еліміздің қаржы жүйесін осындай келеңсіз жайдан аман сақтау болғаны сөзсіз.

Жасыратыны жоқ, біздің Елбасымыз, қаржы жүйесіндегі мұндай олқылықты әлемдік дағдарыстың алғашқы бастау сәттерінде-ақ көре білді. Сол дер кезінде көре білгендіктің нәтижесінде мемлекет 2007 жылдың өзінде екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық қордан 4 миллиард доллар көлемінде несиелік көмек-қаржы берді. Банктердің жыртығы мұнымен де жамалмайтыны уақыт өте келе айқындалып шықты. Ақыр аяғында 2009 жылы Елбасының тікелей нұсқауымен өмірге келген мемлекеттік «Самұрық – Қазына» әл-ауқат қоры еліміздегі «БТА банк», «Альянс банк», «Халық банк», «Қазкоммерц банк» секілді ең ірі қаржылық құрылымдардың басқару акцияларын мемлекетке сатып алды. Сөйтіп, екінші деңгейдегі жекеменшік коммерциялық қаржы капиталына мемлекеттік қаржы капиталы араласып, дер кезінде қолға алынған бұл шара тұтастай қаржы жүйеміздің аман сақталуын қамтамасыз етті.

Мемлекет екінші деңгейдегі банктердің акционері болып, жұмысына араласқан кезде мұндағы былық  одан әрі айқындала түсті. Ақыр аяғында  мемлекет басшысы сол былықтарды тудырушы вирус банктердің еншілес  құрылымдары екенін ашық мәлімдеді. Бұл отандық банк жүйесіне түбегейлі өзгеріс енгізетін бір істің өмірге келуін жеделдете түскен мәлімдеме болып шықты. Жасыратыны жоқ, бүкіл дүниежүзінің дамығаны бар, дамушысы бар барлық мемлекеттері дерлік өздеріндегі банк жүйесіне түрлі мөлшерде көмек көрсетіп жатыр. Еуропа елдерінде де, АҚШ та да банк жүйесіне дәл біздегідей көмек жасалды. Бір қызығы біздің Елбасымыз банк жүйесін таза банктік қызметпен айналысуға көшіру туралы мәлімдемесін жариялаған шақта АҚШ Президенті Барак Обама да осы сала бойынша мемлекеттік жаңа бағдарламаны қолға алатынын айтты. Алып елдің олигархтары бұған қарсы шықты. Бірақ, Президент өз бағдарламасын бекіттірді. Бізде де, Президенттің ұсынысы өмір ақиқатына айналады деп сенеміз. Сондықтан да, орайы келгенде «АҚШ реформасы қандай болмақ?» – деген сұраққа жауап бере кетейік. Өйткені, бәлкім мұндағы реформадағы жаңалықты өз реформамызда пайдалануға да болатын шығар.

Сонымен, АҚШ банк жүйесіндегі  реформаның барысында банктер екіге  бөлінетінін мұндағы басты жаңалық ретінде қабылдауымыз керек. Дәлірек айтар болсақ, бұдан былай бұл елдегі банктер инвестициялық және тұтынушылық қызмет көрсету банктері болып өзінің негізі жұмыс мазмұны жағынан ерекшеленілетін болады. Инвестициялық банктер экономиканы және өмірдің басқа салаларындағы тиімді жобаларды инвестициялауға қаржы салады да, тұтынушылық қызмет көрсету банктері өндірілген тауардың өтімділігін қамтамасыз етуге жұмыс істейтін болады. Бір сөзбен айтқанда, бірінші топтағылар – қаржыны экономиканың қанына айналдырады, екінші топтағылар – тұтыну несиелерін үлестіреді. Импорт–экспорт жүйесіне қызмет көрсетеді. Енді Америкадағы бұл жаңалықты біздің ел өмірімен салыстыра сөйлейтін болсақ, онда біздің банктеріміздің барлығы дерлік осы уақытқа дейін тек қана тұтынушылық қызмет көрсету банктері болып келгені белгілі. Мұның сыртында олардың ақшадан-ақша жасаушы басқа да құрылымдары болды. Айталық, ірі банктеріміздің барлығында дерлік еншілес сақтандыру компаниялары, жинақтаушы зейнетақы қорлары болғаны рас қой. Мінеки, бұлар ақшадан-ақша жасаушы ғана құрылым болып шығады.

АҚШ-та болатын реформаның негізгі маңызды тұстарын атап көрсеттік. Қалай болғанда да, бұл көңіл аударарлық іс секілді. Біз өз елімізде, алдағы уақытта, екінші деңгейдегі банктерімізге  осындай айырықша статустар береміз бе, әлде сол банктердің акционерлері ретінде банк капиталының қаққа бөлініп, оның бір бөлігі инвестициялық, екінші бөлігі – тұтынушылық несиелер болуын қамтамасыз етеміз бе, оны тиісті орындар шеше жатар. Ең бастысы, әйтеуір, сеңді қозғалтатын бір шара керек. Өйткені, 19 жылдық тәжірибеде көрінгендей банк капиталын тиісті басқару – тек қана қадағалау қызметін күшейту арқылы мүмкін болмайтынына толық көз жеткіздік. Айталық, прокуратура, қаржы полициясы секілді құқық қорғау органдарын есептемегенде, елімізде Ұлттық банк пен Қаржыны қадағалау және қаржы ұйымдарының жұмысын бақылау агенттігі жұмыс істеді ғой. Екінші деңгейдегі банк менеджменті осы екі мемлекеттік қаржы жүйесіне есеп беріп тұрды. Солай бола тұрса да, миллиардтаған доллардың қаржысы «қолды болды».

Демек, бүгінге дейінгі  банк туралы заңымыздағы «банктік құпия» өз қызметін атқарды дей аламыз. Заңдағы бұл бап әлі де өз қызметін атқара береді. Оны сызып тастауға әсте болмайды. Демек, екінші деңгейдегі банк жүйесінің дұрыс жұмыс істеуі үшін ондағы капиталды екі бағытта яғни, инвестициялық және тұтыну несиелік салада жұмыс істету керек шығар. Алғашқысы – сенімді, екіншісі – табысты. Иә, дәл солай. Олай болатын болса, банк капиталының міндетті түрде бірдей мөлшердегі екі қоржыннан құрылуын заңдастыра отырып, біз екі қоянды бір оқпен атқан болып шығамыз. Қаржымыздың қайтарылымы сенімді болады және екінші қоржын арқылы «тәуекелі мол» іске жұмсалған қаржымыз жоғары табыс әкеледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                              ҚОРЫТЫНДЫ

 

Банк секторы саласында  Ұлттық, банк тәуекелдері басқару  жүйесін ендіру және ағымдағы қадағалау  қызметін, оның ішінде жиынтық қадағалауды  жетілдіру жұмыстарын жалғастыруда. Сонымен қатар, жеке тұлғалардың  салымдарын міндетті түрде ұжымдық  кепілдендіру (сақтандыру) жүйесін жетілдіруде.

Банктерге берiлетiн қарыздарды беру мен өтеу тәртiбiн, талаптарын, түрлерiн, мерзiмдерiн және лимиттерiн  Қазақстан Ұлттық Банкi айқындайды.

Қазақстандағы инфляцияға қарсы саясатты экономикадағы диспропорцияны бірте-бірте жоймай елестету мүмкін емес.

Инфляцияға қарсы саясаттың  басты элементі - қаржыны сауықтыру  мен халық шаруашылығы экономикасын тұрақтандыру, залалды және шамалы рентабелді шаруашылық субъектілерін  қысқарту болып табылады. Бұған халық  тұтынатын тауарлаға бағаны көтеру жолымен емес, интенсификация негізінде және өндірістің тиімділігін көтеру арқасында қол жеткізіледі. Шетел несиелерін солай пайдаланған маңызды, оларды тезірек иесіне қайтарып, сөйтіп аса мол пайда табу. Шетел ғалымдарының пайымдауынша, Қазақстандағы аса пайдалы салаларға — түсті металлургия, ауыл шаруашылығы, мұнай өндеу өнеркәсібі, жеңіл өнеркәсіп және туризм жатады. Сондықтанда осы салалар басымдылықпен дамуы қажет. Сыртқы саудамен айналысатын кәсіпорындарға толық валюталық өзін-өзі өтейтін жолға көшіру керек. Бір сөзбен айтар болсақ, тұрғындардың өмір деңгейіне әсер ететін инфляцияның келеңсіздігін төмендету үшін шаралар жүйесін іске қосқан жөн.

Қорытынды бөлімде банк қызметін тұрақтандыруды қамтамасыз етуде банктік қызметтерді нарықтық экономика жағдайына сәйкестендіру үшін қысқаша қортынды ретінде мынадай бағыттарды ұсынар едім:

1. әрбір клиентке жеке тұрақты мониторинг
2. салалар жағдайындағы тұақты мониторинг мұнда әрбір, клиенттің негізгі шаруашылық қызметін кіріктіру;
3. өзіне тарту және кепілдің нәтижесін ұсыну;