Орталық банктің қызметтері мен операциялары

Лизингтік операциялар. «Лизинг» ағылшын тілінен аударғанда жалға беру деген ұғымды білдіреді. Лизингтік операция деп ұзақ мерзімді пайдаланатын заттарды (ғимарат, машина, ұшақ, автомобиль, компьютерлерді) жалға  беру.

Лизинг бірнеше қызмет атқарады. Біріншіден, ол негізгі қорларға ақша жұмсау, яғни қаржыландыру формасы. Лизинг алушының өз қаражаттарын бір  уақыттық жұмылдыруынсыз, немесе тартылған  қаражатсыз өзіне керекті мүлікті  пайдалануға мүмкіндігі болады. Ол мүліктің құнын бір жолғы төлеуден босатылады. Екіншіден, бұл өндірісті жаңа құрал – жабдықпен, алдыңғы техникамен материалдық – техникалық қамтамасыз етудің анағұрлым прогресивті формасы. Лизинг түрлері әр түрлі:

1. Жедел лизинг анағұрлым  қысқа мерзімге беріледі. Оның объектісі болып моральдық төзу қарқыны өте жоғары машиналар мен құрал – жабдықтар.

2.Қаржылық лизинг анағұрлым  ұзақ мерзімге беріледі. Ол мерзім  машиналар мен құрал – жабдықтардың  амортизациялық тозу мерзімімен  сәйкес келеді. Бұл жерде мәміле  аяқталмай, күшін тоқтата алмайды. Онда мүлікті лизинг алушымен сатып алыну мүмкіндігі көрсетілген. 

Қалдық құны бойынша  лизинг пайдалануда болған құрал  жабдықтарды жалға беру. Сондықтан  лизинг объектісі бастапқы құнымен  емес, қалдық құны бойынша бағаланады.

Факторингтік операциялар – клиентпен төленбеген қарыздық талаптар бойынша төлемді талап ету құқын басқаға беру. Факторингтің мәні – банктер өз клиенттерінен төлем құжаттарды пайыздық ақы үшін сатып алу. Бұндай мәміле келісімшартпен жүзеге асады. Ол келісімшартта сатып алынған қарыздың сомасы және пайыз көрсетіледі. Бұл пайыз көрсетілген қызмет үшін қарыздың қандай мөлшері алынатынын көрсетеді.

Халықаралық факторинг  туралы Конвенцияға сәйкес, келесідей  төрт белгі қанағаттандырылғанда ғана факторинг операциясы болып саналады.

- қарыздық талаптарды  алдын ала төлеу формасында  несиелеудің болуында;

- жабдықтаушымен бухгалтерлік  есеп жүргізу мен өткізу есебінен;

- жабдықтаушы қарызын  инкассалау;

- несиелік тәуекелден  жабдықтаушыны сақтандыру;

Факторингтік келісімнің бірнеше типі бар. Толық қызмет ету туралы келісім әдетте факторингтік компания мен жабдықтаушы тұрақты, ұзақ қатынаста болатын болса, қолданылады. Толық қызмет ету мыналарды қамтиды: күмәнді қарыздардың пайда болуынан толық қорғау, несиені басқару, сатуды есептеу, белгілі бір мерзімге төлем формасындағы несиелеу.

Регистік құқы бар  толық қызмет етудің алдыңғысынан айырмашылығы – факторингтік компания жабдықтауды  көрсететін несиелік тәуекелді сақтандырмайды. Бұның мәні компания егер төлем құжаттары  төленбесе, оларды жабдықтаушыға қайтарып бере алады.

Трасталық операциялар. Коммерциялық банктер өздеріне сенімді  тұлғаның қызметтерін қабылдап, өздерінің  жеке және корпаративті  клиенттері үшін әр түрлі  қызметтер орындайды. «Траст» - сенім дегенді білдіреді. Капитал иесі өз капиталын басқа тұлғаға оның мүддесін қорғап отырып, иелік етуге сенім білдіріп тапсырады, яғни траст деп банктердің, басқа қаржылық институттардың мүлікті және капиталды басқарумен байланысты көрсетуін айтады. Бұл операциялар келісім негізінде жүзеге асады, ол келісім трасталық деп аталады.

Коммерциялық банктер  трасталық операциялармен қасымша  табыс алу үшін айналысады. Сол  сияқты корпарациялар, фирмалар және олардың  ақша қаражаттарын басқару үшін, ірі  клиенттермен байланыс орнату үшін айналысады.

Трасталық қызметтер  үшін комиссиондық төлемақыны әрбір  операцияға дифференциалды түрде қояды: агенттік қызметтер үшін келісімді  түрде, басқаларына заңмен немесе сот  шешімімен қойылады. 

Инвестиция дегеніміз  – бұл халық шаруашылығына  мемлекет ішінде және шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты пайда алу мақсатында ұзақ мерзімді қаражат бөлу. Тікелей инвестиция – бұл қаражаттарды тікелей өндіріске, құрал – жабдықтарды сатып алу және әлеуметтік, өндірістік сипаттағы объектілерді салуға жұмсалады. Портфельдік инвестициялар бағалы қағаздарды сатып алу арқылы және ұзақ мерзімді банк несиелерін беру арқылы жүзеге асады. Жеке, мемлекеттікғ шетелдік инвестициялар инвестициялық заңдармен реттеледі, ол заңдарға жеке шаруашылық бөлімшелердің, банктердің инвестициялық іс-әрекеті тәртібі ережелері анықталады және инвестор құқтары қорғалды.

Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты -  қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және өтімділікті қамтамасыз ету.

Бағалы қағаздар – бұл арнайы түрде рәсімделген қаржылық құжаттар, оларда көрсетілген құқты жүзеге асыру үшін сол бағалы қағаздарды ұсыну қажет. Олар қорлық (акциялар, облигациялар) және коммерциялық болады (вексельдер, чектер).

Қордық бағалы қағаздар, әдетте эмиссияның массалық сипатымен ерекшеленеді, олар өте көп мөлшерде эмиссияланады және акционерлік, немесе облигациялық қорда белгілі бір үлеске ие екенін растайды.

Олар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Негізгі  қорлық бағалы қағаздар негізгі мүліктік құқық немесе талапқа негізделген (акция, облигация), ал көмекші бағалы қағаздар қосымша құқтар мен талаптарды білдіреді(купондар, талондар).

Мәлімдеуші бағалы қағаздар – бұл мәлімдеуші чектер, акциялар, облигациялар, салымдық анықтамалары, қоймалық  анықтамалар және т.б. Оларды сату және иесінің құқтарын растауы үшін тек мәлімдеу керек.

Бағалы қағаздармен  операциялар жүргізуге коммерциялық банктерде мынадай құрылымдар ұйымдастырылады: ірілерінде – департамент немесе басқарма басқарма, орташалары мен  кішілерінде – инвестициялық немесе қор бөлімдері. Олар банктердің инвестициялық саясатын банк есебінен, немесе клиент тапсырмасы бойынша жүргізеді, сол сияқты кәсіпорындардың, ұйымдардың, ведомостволардың бағалы қағаздарын шығарып сата алады, клиенттің бағалы қағаздар портфелін сәйкес ақыға сақтап, басқарады.

Бағалы қағаздар нарығы – бұл қаржылық нарықтың анағұрлым  дамыған бөлігі, оған ақша және капитал  нарықтары кіреді. Республикамыздың қаржы нарығы, бағалы қағаздар нарығымен  қоса, инфляция қарқынының өсуіне байланысты қиындық көріп жатыр. Нарықта айналыста жүрген бағалы қағаздарға деген қызығушылық та төмендеп тұр. Жалпы айтқанда, Республикамызда банктердің инвестициялық қызметі алғашқы даму самтысында.

Коммерциялық банктер  пайда табу үшін басқа эмитентердің бағалы қағаздармен сауда – саттық операцияларды жүргізеді. Берілген опрерациялар бірнеше қызметтерді атқара алады: олар өтімділігі жоғары табысты активтерді қалыптастыру құралы бола алады. Бұл операциялардың басқаша тағайындалуы – алыпсатарлық табыс алу. Бағалы қағаздар нарығының бағалық коньюнктурасы алыпсатарлық операциялар үшін қолайлы болып келеді. Банктер коммиссиондық төлем ақы үшін бағалы қағаздарды сақтайды, олардың есебін жүргізеді және бағалы қағаздарды сақтайды, олардың есебін жүргізеді және бағалы қағаздармен басқа да депозиттік қызметтерді көрсетеді.

Кеңес беру қызметі. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне банктік мекеменің ерекшеліктеріне  байланысты, экономика және қаржы, инвестициялау, несиелеу, есеп айырысу, есеп жүргізу  және есеп беруге байланысты кеңес беру қызметін көрсетеді. Бұл қызмет көрсетулер   банктер тарапынан  пайда табу мақсатында ғана емес, сондай-ақ клиенттерге банк ісінің қырларын білу үшін, жаңа қызмет түрлеріне қатысты толық түсіндірмелер беру арқылы жаңа клиенттерді тартуға да байланысты көрсетіледі.

Ақпараттық қызмет көрсету. Қазіргі кездегі телекоммуникациялар, компьютерлік байланыстарды игере  отырып, банктер жеткілікті түрде  коммерциялық немесе коммерциялық емес ақпараттарды да иеленеді. Сонымен  қатар, банктер клиенттерге әр түрлі  қызметтер көрсете отырып, олардан түрлі мәліметтер алады. Ақпарат алудың басты көзі басқа банктермен және ірі ақпараттық агенттіктермен өзара ақпараттар алысу болып табылады.

Уақытша бос ақшалай  қаражаттарды жинақтау – коммерциялық банктердің алғашқы дәстүрлі-базалық қызметі. Бұл банктің пассиві меншікті капиталы мен тартылған қаражаттардан тұрады. Меншік капиталы – банктің несиелік ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық ресурстарының тек 10 %-ын құрайды.

Басқа кәсіпорындармен  салыстырғанда барлық міндеттемелер коммерциялық банктерге меншікті капиталдың тартылған ресурстарға өзара қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне мүмкіндік береді. Ең алдымен меншікті капитал банк қызметін бастау үшін қажет. Сонымен қатар, офисті, жабдықтарды сатып алу және еңбекақыны төлеу, сондай-ақ банктің қорғаныс кепілдік қоры, осы сипатты меншікті капитал маңызды, сөзсіз міндетті қор болып табылады, банктің тұрақтылығы мен оның жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін банктік қаражаттар құрылымында оның ролі өте жоғары.

Коммерциялық банктер  негізінен өз  клиенттерінің шауашылық қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.

 «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызметтер туралы» Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:

- ақылы негізде депозиттерді  тарату;

-клиенттер мен банк  корреспонденттердің шоттарын жүргізу  және оларға кассалық қызмет  көрсету;

-қайтарымдылық, мерзімдік және төлемділік шарттарымен заңды және жеке тұлғаларға қысқа мерзімді несиелер беру;

-инвестицияланатын қаражаттар  иелерінің немесе иемденушілердің  тапсырмалары бойынша капиталдық  жұмсалымдарды қаржыландыру; 

-заңда көрсетілген тәртіппен  өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді, вексельдерді,аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және басқа да қаржылық міндеттемелерді);

-төлем құжаттарын сатып алу,  сату және сақтандыру, олармен  басқа да операцияларды жүргізу;

-банктік операциялар бойынша  брокерлік қызметтерді көрсету, клиенттердің тәуекелі бойынша оларды агенттері ретінде әрекет ету;

-клиенттердің тапсырмалары бойынша  сенімдік операцияларды (қаражаттарды  қарау және орналастыру, бағалы  қағаздарды басқару);

- банктік қызметпен байланысты  кеңес беру қызметін көрсету;

- лизинтік операцияларды жүзеге  асыру.

Ұлттық банктің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да банктік  қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен  операцияларды жүргізу, халықтың ақшалай  салымдарын қарау. 

 

1.3 Банктік емес қаржы-несие мекемелері

 

Сұраныс пен ұсынысты ұтымдылығына сәйкес пайдалану үшін ресурстардың бөлініп таралуы арқылы нарық экономикалық тиімділікке  қол жеткізеді. Қаржы нарығының  және осыған сәйкес мекемелердің жақсы  жүйелері ақшаларын жоғары пайдасы бар инвестицияларға аудару арқылы осы процестің бір бөлігі болып табылады. Әлемдік тәжірибе бойынша қаржы жүйесі  жоғары дамыған елдер бұл жүйесі нашар дамыған елдермен салыстырғанда тез, әрі өседі. Сонымен қатар бұл елдер экономикалық жағдайларының шұғыл өзгеруіне жақсы бейімделе алады. Сондықтан, экономикасы дамушы елдердің барлығы үшін кез келген қаржылық жүйесінің  ажырамас бөлігі – банктік емес қаржылық институттардың дамуын тездетудің маңызы зор.

Белгілі қоғамдық қажеттілікті қаржыландыру үшін және өз бетімен оперативті түрде жұмсалатын қаржылай қаражатты пайдалануды  мемлекет тарапынан, қайтадан таратудың бірі бюджеттен тыс қордың қордың формасы болып саналады.

Бұл қорлар қаржы нарығының  қатысушы ретінде және инвесторы  болып шыға алады. Өйткені, біріншіден, ақшалай қаржыны пайдалану олардың құрылу уақытымен үйлеспейді, ал екіншіден, инвестициядан түскен табыс басқа немесе бөгде қорды қосымша қаржыландырудың көзі болып саналады.

Қазақстанда мемлекеттік  бюджеттен тыс қорларға мыналар  жатады:

-Зейнетақы қоры;

-Халықты жұмыспен  қамтудың мемлекеттік қоры;

-Әлеуметтік сақтандыру  қоры;

-Міндетті медициналық  сақтандыру қоры (ММСҚ).

Зейнетақы қоры. Олардың  негізгі міндеті:

-Балаларға жәрдемақы  мен зейнетақы төлеу үшін мақсатты  алым және қаражатты жинақтау, оларды қаржыландыру мен ұйымдастыру;

-Халықты әлеуметтік  қолдау бойынша аймақтық бағдарламаға  келісімшарт негізінде республикалық  тұрғыда қаржыландыруға қатысу;

-Өзін-өзі қаржыландыру  негізінде ұдайы өндіру қаржы  қорын кеңейту.

1993 жылдан бастап ол  Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігіне бағынышты. 1994 ж зейнетақы қоры бюджетке енгізіліп, 4 айдан соң оның құрамынан шығарылды. 1995 жылдан бастап зейнетақы қоры бюджетке кірмейді.

Зейнетақы қоры кәсіпорын, мекеме, ұйымдардың, сонымен қатар  кәсіпкерлік қызметтің түріне және меншігіне қарамастан азаматтардың сақтандыру жарналарын аудару есебінен қалыптасады. Зейнетақы қоры мен Әлеуметтік сақтандыру қорын бірге алғанда еңбектен төлеу қорының 20%-ын құрайды. Жиналған жарнамалардың 85% қаржысын – Зейнетақы қоры, 15% - Әлеуметтік сақтандыру қоры мен Міндетті медициналық сақтандыру қоры құрайды.

Қордың бюджеттік жобасы Еңбек және әлеуметтік қорғау министр-лігінде әзірленіп, қордың басшылығына беріледі. Басшылық құрамына Қаржы министрлігінің, ҚР Ұлттық банктің, Үкімет пен Президент әкімшілігінің өкілдері кіреді.

Әлеуметтік сақтандыру қоры – аумақтық дәл осындай, осы  салалық тұрғыда бөлінетін жалпы  мемлекеттік ресурстардың орталық  қоры. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын  тұлғалар мен меншіктің түрлі  формасындағы ұйымдар мен кәсіпорын қаржыларының міндетті түрдегі қатысуы арқылы сақтандыру әдісімен құрылады. Әлеуметтік сақтандыру қорының  қаржысы еңбекке төлеу қорынан мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына аударылымдары есебіне қалыптасады. 1993-1995 жж аралығында осы аталмыш қорға аударымның жалпы сомасының 50%-ы түсті. 1996 ж 1 қаңтарынан бастап, бұл сан 5% төмендеді. Әлеуметтік сақтандыру қорының қаржысы әр түрлі төлемдерге (еңбекке уақытша жарамсыздығы бойынша жүкті кезде және босанғанда, бала туғанда бірмезгілдік, жерлеуге) емдеу-сауықтыру орындарын қаржыландыруға жұмсалады. Бұл қордың негізгі шығындарының үлесі жәрдемақы төлеуге тиеді.