Бағалы қағаздар

КІРІСПЕ

 

Қазақстанның орталықтанған –  жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделігінің дәрежесі.

Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер – Қазақстан Республикасының  нарық қатынастары арқылы демократиялық  ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір  кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастарды өркениетті елдерде ежелден дамып, соңғы 70-жылда «социализм» мен  «капитализм» деген екі жүйенің  бәсекесінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдеді. Сол «капитализм» экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы  үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылық құра білді. Қаржы-несие  институттары демократиялық негізінде  құралған қазіргі нарық – адамзат  дамуының ең жоғарғы жетістігі. Одан әрі даму және өркендеу кезінде оның институттары мен салалық құрылымдары, басқару әдістері мен  қызмет ететін субъектілері және т.с.с. нарыққа қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер нарықтың түп негіздеріне әсер ете  алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер.

Социализм жүйесі өндірісті де, әлеуметтік-экономикалық қажеттілікті де және тең бөлуді де, жалпы қоғамдық экономиканы жоспарлы түрде басқарып, меншікті тек «жалпыхалықтық»  меншік тұрғысынан қарап, халықтың қажеттілігін өтей алмады.

Нарық – күрделі, әрі жан-жақты  қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар  және көрсетілген қызмет нарығын  қамтысa, екінші жағынан қор жинау  нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік  нарығынан тұрады. Осы аталған  нарықтардың өзара байланысы  ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз  түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы міндеттемелері – экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі.

Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің  қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделенеді. Бұл бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында  маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.

Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары  және олардың реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90 жылдардың басында құрала бастады.

90 жылдардың экономикалық тәжиребесі дәлеллдегеніндей шаруашы-лықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, затты капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншік акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процесін жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындардың ақционерлік қоғамдар түрінде қайта құру  олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі – акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық сүбъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен шұғылданады.Бұл елде инфляция қарқынын тудыруға кедергі болары анық. Мемлекеттік бағалы қағаздар жүйесі бүгінгі таңда дамып келе жатырған саланаң бірі болып табылады.

Осы күрделі құрылымдардың қызметің ұйымдастыратын, басқаратын және реттейтін  заңдар мен ережелер және мемлекеттік  органдар қажет.

Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын толық қалыптастыру үшін ұлттық өндіріс пен ішкі ұлттық нарық жүйесін қалыптастырып тереңдету керек. Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымын қайта құрып жетілдіру мәселесі тұрғындардың қолындағы сақталған қаржы ресурстарын жұмылдырып  экономиканың  реалды  секторына жұмсауды  қажет етеді. Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құ-ру бүгінгі таңдағы ең қажет шара болып табылады. Себебі біз сол арқылы инфляцияға қарсы саясатты қатар жанама түрде жүргізіп отырамыз. Осы саланы дамыту қолдау қажет ететін басты мәселе. Оның қазіргі таңдағы жағ-дайына талдау жасау даму дәрежесінің қандай дәрежеде екеніне мүмкіндік береді.

Қурстық жұмыстың мақсаты- Мемлекеттік бағалы қағаздардың теориялық негіздеріне тоқтала отырып, оның бағалы қағаздармен салыстырғандағы бүгінгі таңдағы даму дәрежесіне талдау жасап, жетілдіру жолдарын анықтау.

Курстық жұмыстың міндеттері келесілер болып табылады:

          -Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздерін қарастыра отырып, оның түрлеріне тоқталу.

          -Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасуын қарастырып, оны мемлекеттік реттеуге тоқталу. Қазіргі таңдағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму дәрежесіне талдау жасау.

          -Бағалы қағаздар нарығының дамыту мәселелері мен жетілдіру жолдарын және ҚР-ның қор нарығындағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын қарастыру.

 Курстық жұмыстың құрылымы жалпы кіріспеден негізгі бөлім және қорытынды бөлімдерден тұрады.

Курстық жұмыстың объектісі мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы болып табылады.

Курстық жұмыстың методологиялық негізі ретінде нормативтік заң актілері, оқулықтар және бұқаралық ақпарат материялдары мен интернет желісінен алынған материялдар қолданылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                       

 

                     1. Бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздері

           1.1. Мемлекеттік бағалы қағаздар оның мәні, жіктелуі және түрлері

   Бағалы қағаздар – ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы құжат немесе қарыз берушісі қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі. Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін: не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілген жазу түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе бағалы қағаздардың екінші түрі бойынша ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін құжат сертификат деп аталады .

Бағалы қағаздар бірнеше  түрлі болып жіктеледі:

-біріншіден, түсіретін кірісіне;

-екіншіден, эмитенттің сипатына;

-үшіншіден, айналым мезгілі мен айналым жеріне байланысты.

1. Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген уақытта өтеу көзделеді.Үлесті бағалы қағаздар, немесе оны акция деп атайды. Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивидент түрінде кіріс түсіреді. Ал бағалы қағаздардың басқа түрлері қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.

2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:

─ Қазыналық, немесе үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығаратын бағалы қағаздар. Бұл қағаздар еңбір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл бағалы қағаздардың көп тараған түрлері векселдер мен қазыналық облигациялар. Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындарды да көбіне облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.

─ Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететің жергілікті салықтар мен істің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.

─ Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары. Олардың өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындарымен қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары шығарады.

─Банктердің бағалы қағаздары – олар депозиттік сертификаттар (салым құжаты), чектер және бұданда басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері

Кәсіпкерледің бағалы қағаздары  – олар коммерциялық вексельдер, фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.Бағалы қағаздар қай жерде  сатылады деген сұраққа жауап  бойынша да жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді. Ал ақша нарығы қаржы нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен 1 жыл аралығында созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды шығарушылар әртүрлі жіктелу топтарына жатсада, олардын бәрі қарызды бағалы қағаздарға жатады.  Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар түседі. Олар үлесті де, қарызды да, бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың эмитентері де әртүрлі: мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы институтары және тағы басқалар [8,270-272б].

Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы қағаздары екі  топқа бөлінеді:

1. Мемлекеттік бағалы қағаздар;
2. Корпоративтік бағалы қағаздар;

Бағалы қағаздар құрамында  мемлекет тарапынан, халықтан және заңи тұлғалардан алынған қарыз фактісін куәландыратын мемлекеттік бағалы қағаздар ерекше болып табылады. Олар әртүрлі нысандарда шығарылады: қазынашылық міндеттемелер, қазынашылық боналар, қазынашылық вексель-дер, облигациялар және басқалар. Олардың арасындағы айырмашы-лық іс-әрекет ету мезгіліне, табыстарды төлеу мен өтеу шарттарына, айналымды-лықтың сипатына, ұстаушыларына байланыстығында.

Мемлекеттік бағалы қағаздар (ары қарай МБҚ) – мемлекет шығарған ұзақ мерзімді бағалы қағаздар. ҚР қаржы  министрлігі немесе ҚР Ұлттық банкі  эмитенті болып табылады. МБҚ негізінен құжатсыз формада шығары-лады. Олар негізінен аукциондарда, саудада, ашық саудада және таратылу сияқты әртүрлі әдістермен орналастырылады. Жалпы алғанда МБҚ-ның са-тып алушылары кез келген жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ резидент еместер де болуы мүмкін.

 

 

 

 

                    Республикалық        Мемлекеттік    Экономикалық   Бағалы қағаздар нарығы-

                        бюджет дефици-      бағдарлама       белсенділікті       ның барлық қатысушы-

                        негізде қалыптас-    қаржыланды-    реттеу.                 ларына сенімді және жо-         

                        тыру.                         ру.                                                   ғары ликвидті жинақта-

                                                                                                     лу ұсынылады.

        1-сызба. Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мақсаты

Ескерту: Автормен   құрастырылған

 

Мемлекеттік бағалы қағаздармен  жасалатын операциялардың инвес-торлар  үшін тартымды түрі Қысқа мерзімді МЕККАМ сатып алу сату опера-циясы болып табылады. Ол ҚР-ның Қаржы министрлігі шығаратын 3,6 және 12 айға ұсынатын қысқа мерзімді міндеттер. Міндеттеменің номиналды баға-сы 100 теңге болып табылады. Ол құжатсыз формада шығарылады және ҚР- ның Орталық депозиттарийнде есептеледі. [21]

Міндеттеме дисконттық бағада, яғни ҚР Қаржы министрлігінің тапсырмасымен  ҚР Ұлттық банкі өткізетін аукциондар арқылы  төмен бағада орналастырылады. Аукционға қатысуға Алғашқы дилерлер ғана, яғни Қаржы министрлігінде тендерден өткен және келісімге отырған банктер мен компаниялардың ғана құқығы бар. Алғашқы дилерлер болып саналмайтын барлық инвесторлар Алғашқы дилерлермен қызмет көрсету келісім-шартына отыру арқылы ғана операция жасай алады. Алғашқы дилерлер субдепозитарийлердің функциясын атқарады. Аукционды өткізу мерзімі мен эмиссия көлемі аукцион шарттарында хабарланады.

 Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық волюталық міндеттемелер (МЕОКАВМ) Қазақстан Республикасының эмиссиялық мемлекеттік бағалы қағаздары болып табылады, республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылы-ғын қаржыландыру мақсатында Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шыға-рады және бағалы қағаздар рыногында еркін айналыста болады.

Қазынашылық валюталық міндеттемелер  ұстаушыларға өтеу кезінде олардың  атаулы құнын алуға және төленетін  атаулы құнға пайызбен сыйақы алуға  құқық береді. Қазынашылық валюталық  міндеттеменің бастапқы құны 100 АҚШ долларына тең.