Бағалы қағаздар

Қысқа мерзімді МЕКАВМ ҚР Қаржы министрлігі шығаратын 3, 6, 9 және 12 айға ұсынатын қысқа мерзімді қазыналық валюталық міндеттер. 
Міндеттеменің номиналды бағасы – 100 АҚШ доллары. Міндеттеу құжатсыз формада шығарылады және ҚР Орталық депозитарийінде  есептеледі. 
МЕКАВМ орналастыру және қолдану шарттары МЕККАМ-дың орналастыру және қолдану шарттарына сәйкес. Инвестор төлем жасалған күнгі Ұлттық банктің курс бағамына сәйкес төлейді. Эмитент төлем жасалған күнгі Ұлттық банктiң курс бағамына сәйкес төлейді.

Мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттемелер(МЕИКАМ).

Индекстелген қазыналық  міндеттемелер қазына иесіне оның өтем барысында оған номиналды құнын  алуға және номиналды құнына пайызбен сыйақы алуға мүмкіндік береді. Инвесторлармен қазыналық индекстелген қазыналық  міндеттемелерге құйылған ақшаның  индексациясы индекстелген қазыналық  міндеттемелерді ұсынудың үш айлық  кезеңі аяқталған уақытта инфляция қарқыны белгіленген  ағымдағы мөлшерлеме бойынша сыйақы төлеу жолымен жүргізіледі. Индекстелген қазыналық міндеттеменің номиналды құны – 1000 теңге. Индекстелген қазыналық міндеттемелер оның ұстаушылары арасында номиналды құнымен орналастырылады. Индекстел-ген қазыналық міндеттемелердің алғашқы шығарылымы бойынша аукционда белгіленген эмиссиясына сәйкес  кірістің шектеулі мөлшерін, индекстелген қазыналық міндеттемелерге құйылған инвесторлардың ақшасының инфляциясының шығын компенсациясын  қосатын сыйақы мөлшерлемесімен белгіленеді. Кірістің шектеулі мөлшерлемесі сатып алушылардың ұсынысы бойынша аукциондық негізде олардың кірісінің ең төменгі мөлшерлемесінен бастап белгіленген эмиссияға қол жеткізуге дейінгі өтініштерінің қабылдануы арқылы белгіленеді. Қабылданған өтініштердің қанағаттандыры-луы аукционға қатысушылардың қанағаттандырылған өтініштерінің ең жоғары дәрежесіне сәйкес ортақ шектеулі кіріс мөлшерімен жүзеге асырылады. Қазыналық  міндеттемелердің орналасуы бойынша аукцион сәйкес эмиссия шарттары хабарланған сәтте басқа күн қарастырылмаса әдетте айына бір рет соңғы жұмыс күнінен бір күн бұрын жүргізіледі.

ҚР-ның Ұлттық Банк ноталары. ҚР Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейінгі ұсынысымен ҚР Ұлттық Банкімен белігеленеді. ҚР ҰБ қысқа мерзімді ноталардың орналасуы мен ұсынылу тізбегі МЕККАмдардың орналасуы мен ұсынылуы шарттарымен бірдей. Аукционнның өткізілу мерзімі және эмиссиялардың көлемі ҚР-ның Ұлттық Банкісімен реттеледі және аукцион шарттарында хабарланады. Олар ақша-кредит саясатының мақсаттарын іске асыру және айналымдағы ақша массасын жедел реттеу үшін пайдаланылады. Айналысқа 1995 жылдан бастап шығарылып келеді.

Ұлттық жинақ  облигациялары– 1 жылдық мерзіммен МЕККАМдар-дың 3 жылдық ұсыну мерзімінің кірісіне байланысты тоқсан сайынғы купондық мөлшерлеменің өзгерілуімен  ҚР қаржы министрлігімен белгілене-ді. Облигацияның номиналды құны -1000 теңге. Облигациялар құжатсыз формада  шығарылады. ҰЖО Меккамға және НОТқа қарағанда номиналды бағамда тоқсанына бір рет енгізіліп, купонмен төленеді. Барлық инвесторлар облигацияларды сатып алуға өтініш ұсыну арқылы Қаржы агенттіктері арқылы қол жеткізеді. Қаржы агенттіктері (ҰЖО-ны тарату бойынша эмитентпен басты келісім-шартқа қол қойған алғашқы дилерлер) субдепозитариялардың қызметін орындайды. Эмиссия көлемі және жазылу мерзімі ҚР Қаржы министрлігімен реттеледі және жазылу шарттарында хабарланады. Қазіргі таңда ҰЖО-ға жазылу тоқсанына бір рет өткізіледі. 

Айналыс мерзімі 7жыл және өтеу күні 2007 жылғы 11мамыр, бастап-қы құны 1000 АҚШ доллары, капиталдың халықаралық рыноктарында орналастырылған Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағазда-ры- Еурооблигациялар [16, 452-456 б].

 

  1- кесте. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бағалы қағаз түрлері

 

Түрі	Шығару мақсаты	Орналастыру тәсілі		Айналыс мерзімі	Номинал құны
Ұлттық банктің қысқа  мерзімді нотасы	Айналыстағы ақша массасын реттеу	Аукцион/сату		7 күннен 90 күнге дейін	100 теңге
Ұлттық банктің арнайы валюталық нотасы	Еркін өзгермелі валюта бағамы-на өтуге байла-нысты жинақ  зейнетақы қор-лардың активте-рін  қорғау	Ноталар портфелін жинақ зейнетақы қорларымен айырбастау		35 күн	100 АҚШ доллары
Арнайы валюталық мемлекеттік  облигациялар «АВМЕКАМ»	Жинақ зейнета-қы қорлардың  активтерін қорғау	Мемлекеттік облигациялар портфелін  жинақ зейнет ақы қорларымен айырбастау		5 жыл	100 АҚШ доллары
Мемлекеттің арнайы қазынашылық  міндеттемесі «МЕАКАМ»	Ұлттық банкке Үкіметтің қарызын	Қайта рәсімдеу		10 жыл	1000 теңге
Мемлекеттің қысқа мерзімді қазынашылық валюталық міндеттемесі «МЕКАВМ»	Республикалық бюджеттің  ағымдағы тапшылығын қаржыландыру	Аукцион		3, 6, 9 және 12 ай	100 АҚШ доллары
Мемлекеттің индексацияланатын  қазынашылық міндеттемесі «МЕИКАМ»	Республикалық бюджеттің  ағымдағы тапшылығын қаржыландыру	Аукцион	3 ай не одан жоғары		1000 теңге
Мемлекеттің орта мерзімді қазынашылық міндеттемесі «МЕОКАМ»	Республикалық бюджеттің  ағымдағы тапшылығын қаржыландыру	Аукцион	2 және 3 жыл		1000 теңге
Мемлекеттің қысқа мерзімді қазынашылық Міндеттемесі «МЕККАМ»	Республикалық бюджеттің  ағымдағы тапшылығын қаржыландыру	Аукцион	3, 6, 9 және 12 ай		100 теңге
Мемлекеттік ішкі зайымдық ұлттық жинақ облигациялар.	Республикалық Бюджеттің ағ-ымдағы тапшы-лығын  қаржы-у	Жазылу жолымен	364 күн		1000 теңге
Ескерту: Мақыш С. Б. "Ақша айналысы және несие " оқу құралынан алынған

            

Мемлекеттік бағалы қағаздар табыстылығына қарай үш түрге  бөлінеді:

─Дисконттық , мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықта инвесторлар-

ға жеңілдікпен сатылып, номиналдық құны бойынша өтеледі.

         ─Купондық, яғни номиналдық құнына пайызбен бейнеленген табыс әкелетін бағалы қағаздар. Купон мерзіміне қарай жылына 2 – 4 ретке дейін төленеді.

─Аралас, яғни купон жене дисконт түрінде қатар табыс әкелетін баға-

лы қағаз. Бұл жағдайда инвестор банктің табысы екі көзден: дисконт түріндегі және купон мөлшерлемесі түріндегі табыстардан құралады [18,194-196 б].

 

 

  1.2  Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері

Мемлекеттік бағалы қағаздар- бұл мемлекеттің ішкі нарықтағы шығар-ған ұзақ мерзімді бағалы қағаздары болып табылады. Бағалы қағаздарды ай-налысқа шығару- эмиссия- бұл бағалы қағаздарды олардың бастапқы иелері-не  инвесторларға, яғни заңи тұлғаларға және азаматтарға сату.

 Бағалы қағаздарды шығарып,  оны айналымға түсірушіні эмитент  деп атайды.

Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге сату мына түрде  жүзеге асырылады:

Біріншіден, қоғам құрып, олардың  акцияларын құрылтайшылар арасында орналастырғанда;

Екіншіден, қоғамның алғашқы  жарғылық капиталының көлемін жаңадан  акция шығарып өсіргенде;

Үшіншіден, заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің мемлекеттік органдардың  немесе жергілікті әкімшіліктердің  облигация және басқа қаржы міндеттемелерін  шығару арқылы қарыз капиталын пайдаланғанда.

Сонымен, қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы құрылтайшы-лар арасында толығынан үлестірілуі қажет. Қоғам құрылған кезде оның акцияларына жазылуға болмайды.

Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен бағалы қағаздарды алғашқы  иемденуші инвестициялық институттар  әрбір бағалы қағаздарды сатып алушыға  сату тәртібін түсіндіретін эмиссия  проспектісін алдын-ала шуғаруы  тиіс. Оны ақпара құралдарында жариялау міндетті.

Эмисия проспектісінің бірінші  тарауында эмитент туралы жалпы  деректер, яғни эмитенттің аты мен  ұйымдастыру-құқықтық формасы және эмиссия проспектісіндегі деректердің  дұрыстығына жауапты адамның  аты-жөні көрсетіледі. Ал екінші тарауында  инвестициялық мәлімдеме жарияланып, онда инвестицияның маңызы және инвестициялық  саясаттың бағыты немесе бағалы қағаздар нарығындағы эмитенттің қысқаша  жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында  бағалы қағаздарды шығару жөнінде мәліметтер жарияланады. Ол мәліметтер арасында:

─Кәсіпорын құрылған кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері;

─Шығарылатын бағалы қағаздардың түрі, оның номиналы, жазылу бағасы;

─Акция сатуды бастау және аяқтау күндері,

─Бір инвестор сатып алуға рұқсат етілген акция саны;

─Бағалы қағаздарды сату түрі;

─Кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу;

─Эмитенттің адресі мен телефоны бар.

Эмиссия проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия туралы, эмитенттің құрылтайшысы басқарушылардың  аты-жөні және олардың қоғамның жарғылық капиталындағы үлесі, сонымен қатар  басқарушылардың қазіргі уақыттағы  жұмыс лауазымды  мен соңғы 5 жыл ішіндегі қызмет орны, оның ішіндегі басқару органынан тыс жердегі қызмет туралы мәліметтер көрсетіледі. Бұдан басқа, проспектіні тіркеу кезінде болған эмитент пен оның басшыларына сотқа берілген арыз және жазалау шаралары көрсетіліп, қоғамның қаржылық жағдайы жөніндегі есеп пен қызмет нәтижесі баяндалады.

Бағалы қағаздардың эмиссиясы  бағалы қағаздардың бастапқы рыно-

гында жүзеге асырылады. Онда бағалы қағаздарды шығару және бастапқы орналастыру процестерінде, бір жағынан, эмитенттердің немесе олардың тап-

сыруы бойынша бағалы қағаздар рыногының  кәсіби қатысушысының және, екінші жағынан, инвесторлар арасындағы қатынастар қалыптасады.

Бағалы қағаздардың бастапқы рыногы көбінесе мемлекеттік бағалы қа-ғаздардың ( МБҚ) шығарылымымен сипатталады. Ішкі мемлекеттік борыш-тың шегінде мемлекеттік бюджетті инфляциясыз қаржыандыруды қамтама-сыз ету мақсатында Қаржы министрлігі Мемлекеттік қазынашылық міндет-темелер мен ұлттық жинақ ақша облигациялық міндеттемелерін шығарады.

1994 жылдың бірінші жартысында Қаржы министрлігінің бағалы қағаздары-ның шығарылымы басталды [15, 370-375 б].

Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға  байланысты:

Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың  эмитенті – Қаржы Министрлігі;

Екіншіден, Ұлттық банк – оның қаржы  агенті, сонымен бірге мемлекеттік  бағалы қағаздардың дилері. Дегенмен, бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар  мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен оларды айналымға түсіру шарттарын  анықтаушылар. Мемлекеттік бағалы қағаздар:

─Мемлекеттік қазыналық вексельдер;

─Мемлекеттік қазыналық облигациялар;

─Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары;

─Жекеменшіктендіру купондары.

Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық облига-цияларды ішкі мемлекеттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржны толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады.

   Алғашқы мемлекеттік бағалы  қағаздар үш айлық қазынашылық  міндет-мелер- МЕККАМ болды.Алғашқы алты айда олар бойынша аукциондар өткі-зудің мерзімдері тұрақсыз, шамамен айына 1рет болды, жыл соңына қарай олар апта сайын жүргізіле бастады. Қазіргі кезде Қаржы министрлігінің МБҚ-ларын орналастыру жөнінде аукциондар аптасына 2-3 рет өткізіледі.

1998 жылы қайта қаржыландыру  мөлшерлемесі бойынша бюджет  тап-шылығын жабуға Үкіметке Ұлттық  банк беретін кредиттер доғарылған  бола-тын және Ұлттық банк алдындағы бүкіл үкіметтік борыш арнаулы онжылдық облигацияларға- МЕАКАМ-ға қайта рәсімделді.

1999 жылы сәуірде теңгенің еркін өзгермелі айырбас бағамының режі-міне көшуі инвесторлардың МБҚ-ға деген ынтасын төмендетті.1999 жылы МЕККАМ-ның эмиссиясы 38,5 млн. теңгені құрады, бұл 1998 жылға қараған-да 1,8 есе төмен болды. 2010 жылдың қыркүйек айында оның көлемі 184896 млн. теңгеге тең болып, тиімді кірістілігі 2,79%-ды құрады.МБҚ рыногын қолдау үшін Қаржы министрлігі қысқа мерзімді валюталық бағалы қағаздарды шығара бастады, сондай-ақ арнаулы валюталық облигацималар- ды АВМЕКАМ-ды шығаруды жүзеге асырды.

МБҚ рыногының дамуы сандық өсуімен ғана емес, сонымен брге терең саапалы өзгерістерге де ұшырады. Мемлекеттік бағалы қағаздар спектрінің кеңейуі қағаздардың жаңа түрлерімен де, сонымен бірге бағалы қағаздардың айналыс мерзімдерінің артуымен де қосарланып отырды. 1994-1995 жылдары тек қысқа мерзімді дисконтталған 3, 6, 12 айлық бағалы қағаздар шығарыл-ды, 1997 жылдан бастап орта мерзімді, купондық және инфляция бойынша немесе айырбастау бағамы бойынша индекстелген бағалы қағаздар шығарыл-ды. Соның ішінде 1997 жылдан бастап Қаржы министрлігінің екіжылдық дисконтталған бағалы қағаздары-МОЕКАМ-24, 2000 жылдан 18-айлық инде-кстелген МЕИКАМ-18 және үшжылдық дисконтталған МЕОКАМ-36 бағалы қағаздары шығарылды. 2001 жылы Қаржы министрлігі айналыс мерзімі 36, 48 және 84 айлық бірқатар жаңа мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттемелер (МЕИКАМ), айналыс мерзімі 48және 60 айлық мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттемелерді шығарды. 2010 жылы МЕОКАМ- ның көлемі 475670 млн. теңгеге тең болып, тиімді кірістілігі 6,3%- ды құрады.

2002жылы еврооблигацияларды және жергілікті атқарушы органдар-дың бағалы қағаздарын есепке алғанда мемлекеттік бағалы қағаздар шығары-лымының көлемі номиналдық құны бойынша 266 млрд. теңгені құрады, бұл 2001 жылға қарағанда 81,8%-ға көп (146,3 млрд. тг).

2002 жылы теңге бағамының тұрақтануы, қайта қаржыландыру мөл-шерлемелерінің бір жылда 9%- дан 7,5%- ға дейін төмендеуі теңгеге номи-

налданған мемлекеттік  қазынашылық  бағалы қағаздар шығарылымының өсуіне жағдай жасайды. Орта мерзімді бағалы қағаздар нарығының спектрі едәуір кеңіді: МЕОКАМ шығарылымының жиынтық көлемі бір жылда 2001 жылмен салыстырғанда 2,1 есе өсті. Бір жылда сомасы 5,1 млрд. тг мемле-кеттік индекстелген қазынашылық міндеттемелер айналысқа шығарылды, оның 41,9%  айналыс мерзімі 24 айды құрайтын МЕИКАМ алады.

Сыртқы борышқа қызмет етуі үшін Қаржы министрлігі еврооблигация-ларды айналысқа шығарады, олардың айналысы  2003жылдың 1қаңтарына 101,1 млрд. теңгені құрады.