Бағалы қағаздар

Ақша базасын реттеу үшін Ұлттық банк 1995 жылдан қысқа мерзімді бағалы қағаздарға жататын ноталарды шығаруға кірісті. 2002 жылы Ұлттық банк ноталар шығарылымының көлемі номиналдық құны бойынша 210,8 млрд. теңгені құрады, бұл 2001 жылдың көрсеткішінен 82,4%-ке көп. 1999 жылдың сәуірінде теңгенің құнсыздануы кеззеңінде қысқа мерзімді валюта ноталары шығарылды. 2001 сомасы 4671 млрд. теңгенің жерглікті атқарушы органдарының облигацияларын шығару жүзеге асырылды [16, 452-454 б].

 Ал 2010 жылдың мәліметтеріне көз жүгіртер болсақ осы жылдың қыркүйек айында мемлекеттік бағалы қағаздардың жалпы көлемі 2649062 теңгеге тең болды [21].

 

 

                                                                                        

         

2кесте.

 

                2-сызба. Бағалы қағаздарды шығарушылар

                                Ескерту: Автормен құрастырылған

 

Берілген сызбада бағалы қағаздарда шығарушылар тізімі сызба  түрінде бейнеленіп құрастырылған. Яғни мұнда бағалы қағаздардың эмитенттері, шығару органдар туралы айтылады.

 

1.3 Банктердің бағалы қағаздармен жасайтын операциялары мен нормативтік- құқықтық негізі

 

Қазақстан Республикасының  бағалы қағаздар рыногында (қор биржа-сында) айналыста болатын құжатты және құжатсыз, эмиссиялық және эмис-сиялық емес, атамалы, ұсынбалы және ордерлік бағалы қағаздар тиісті тұлға-ның (жеке тұлғаның, заңды тұлғаның немесе өзге де тұлғаның) мүліктік құ-қығын куәландырады.

Бағалы қағаздарға Қазақстан  Республикасы Азаматтық кодексінің 136, 139-баптарында және «Бағалы қағаздар туралы» Қазақстан Республикасы занының 11, 12, 15-18-баптарында және өзге де заңнамалық және заңға тәуелді  нормативтік құқықтық актілерде  айқындалған акциялар, облигациялар, Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа  мерзімді валюталық, ноталары, қазақстандық депозитарлық қолхат және т.б. жатады [1].

Бағалы қағаздармен куәландырылатын  құқықтардың түрлері, бағалы қағаздардың  міндетті реквизиттері, бағалы қағаздар нысанына қойылатын талаптар, сондай-ақ өзге де қажетті талаптар заңи құжаттармен  немесе соларда көзделген тәртіп негізінде белгіленеді.

Қазақстан Республикасының  бағалы қағаздар рыногының объектілеріне:

1) Қазақстан Республикасы резиденттерінің- ұйымдарының мемлекет-тік емес эмиссиялық бағалы қағаздары;

2) Қазақстан Республикасының резиденті емес- ұйымдардың шығары-лымы шет мемлекеттің заңнамасына сай тіркелген мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздары;

3) Қазақстан Республикасының резиденттері - ұйымдардың шығарылы-мы шет мемлекеттің заңнамасына сай тіркелген мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздары;

4) халықаралық қаржылық  ұйымдардың Қазақстан Республикасында  ұйымдастырылған бағалы қағаздар  рыногына айналысқа жіберілген  эмиссиялық бағалы қағаздары;

5) мемлекеттік эмиссиялық  бағалы қағаздар;

6) туынды бағалы қағаздар;

7) өзге де қаржылық  құралдар жатады.

Мемлекеттік және мемлекеттік  емес эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару Қазақстан Республикасының тиісті заңнамалық актісінде белгіленген  талаптар мен тәртіп негізінде уәкілетті  орган жүзеге асыратын міндетті мемлекеттік  тіркеуден өтеді. Қазақстан Республикасындағы  мемлекеттік және коммерциялық банктер  бағалы қағаздар рыногында эмиссиялық, инвестициялық, кәсіби қызметтерін  және бағалы қағаздар рыногына көрсететін қызметіне байланысты басқа да операцияларды  жүзеге асырады.

Екінші деңгейлі банктердің эмиссиялық қызметі аз бағалы қағаздарының эмиссиясына және оларды алғашқы  орналастыруға, сондай-ақ инвесторлардың эмиссияланған бағалы қағаздармен  куәландырылған құқықтарын іске асыруды  қамтамасыз ету жөніндегі операцияларына байланысты болады.

Екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар рыногындағы инвестициялық  қызметіне тікелей және жанама табыс  табу, сондай-ақ өзінің өтімділігін  қамтамасыз ету мақсатында айналыстағы  бағалы қағаздарға қаражат салу жатады.

Екінші деңгейлі банктердің бағалы кағаздар рыногындағы кәсіби қызметі брокерлік және дилерлік қызметке; бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімдері жүйесін жүргізуге; бағалы кағаздармен және өзге де қаржылық кұралдармен сауда-саттық ұйымдастыруға; бағалы қағаздарды басқаруға; депозитарийлік, клирингтік қызметке және т.б. көрсетілген кызметтерге байланысты көрініс табады.

Сонымен қатар Екінші деңгейлі банктер бағалы қағаздар рыногына қызметтер  көрсету барысында тиісті тұлғаларға бағалы қағаздар сатып алуға қажетті  банктік кредиттер береді, облигациялар мен өзге де бағалы қағаздар шығару бойынша банктік кепілдік береді; эмитенттердің төлемдік агенттері  функциясын орындайды; кепілге қойылған бағалы қағаздарға орай банктік кредит береді ;бағалы қағаздар рыногы қатысушыларының банктік шоттарын жүргізеді; бағалы кағаздар рыногындағы операциялардың қорытындысы бойынша ақшалай есеп айырысуды жүзеге асырады [10, 50-52 б ].

Екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздармен жасайтын операцияларын  эмиссиялық операциялар; кредиттік  операциялар; вексельдерді есепке алу, қайта есепке алу (пансиондау) операциялары; өз есебінен және тапсырмалар бойынша  бағалы қағаздарды сатып алу-сату операциялары; бағалы қағаздар айналасына қызмет көрсетулер; депозитарийлік операциялар ретінде  топтастыруға болады.

Екінші деңгейлі банктер  бағалы қағаздар рыногындағы тиісті (кәсіби) операцияларын тек уәкілетті  мемлекеттік орган беретін лицензия (лар) негізінде жүзеге асыра алады.

Бағалы қағаздар рыногындағы  банктер өз клиенттеріне қызметтер  көрсету процесінде аталмыш рынокка  байланысты коммерциялық және операциялық  кызмет құпиясын құрайтын мәліметтердің  жарияланбауына, сондай-ақ бөтен тұлғалардың  пайдалануына жол бермеуге мүмкіндік  беретін талаптардың сақталуын  камтамасыз етуге міндетті.

Екінші деңгейлі банктер  тиісті аймақтың бағалы қағазын (әдетте облигациясын) дайындау, эмиссиялау және орналастыру жөніндегі агенттің рөлін атқара отырып, осы аймақты  дамытуға қажетті қаржылық ресурстарды  тартуға ат салысады.

Қазақстан Республикасының  бағалы қағаздар рыногындағы екінші деңгейлі банктер өздеріне тиесілі  банктік операциялары мен қызмет көрсетулерін осы рыноктың кәсіби емес және кәсіби қатысушылары ретінде жүзеге асырады.

Екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздармен жасайтын түрлі  операциялары Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 129—134, 136,139-баптарымен, 715-бабының 3-тармағымен, 716-бабының 2-тармағымен; «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасы заңының 8-бабынына), б)-тармақшаларымен, 27, 28-баптарымен, 33-бабымен, 35-бабымен, 36—2-бабымен, 36-3-бабымен, 52— 1-бабының 1), 2), 3), 4), 5) және 6)-тармақшаларымен, 54-бабының тиісті ережелерімен, 56-бабының а), б), в)-тармақшаларымен, 57-бабының тиісті ережелерімен, 58-бабының  тиісті ережелерімен; «Қазақстан Республикасындағы  банктер және банк қызметі туралы»  Қазакстан Республикасы заңының 16-бабының 1, 2, 3, 4 және 8-тармағымен, 26-бабымен, 30-бабынын и), в)-тармақшаларымен, 4-тармағының а), б), б-1)-тармақшаларымен, 42-бабының 1-тармағымен; «Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасы заңының 3-бабының 1, 2, 4-тармақтарымен, 11-бабының 1-тармағымен, 12, 13-баптарымен, 16-32-баптарымен; «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Қазақстан Республикасы заңының 3-бабымен, 4-30-баптарымен, 44, 45- баптарымен, 50-бабымен, 55-бабымен, 63-бабымен, 65-бабымен, 69-бабымен, 73, 74-бап-тарымен, 83, 84-баптарымен; «Каржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» Қазақстан Республикасы заңының 9-бабымен, 12-бабымен; Қазақстан Ұттық Банкі мен Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі Қазақстан Республикасы Агенттігінің тиісті нормативтік құқықтық актілерімен, кейбір операциялар бойынша тиісті шарттармен реттеледі [1] .

Енді жалпы бірінші  тарауды қорытындыласақ, бұл тарау  негізінен 3 бө-лімнен тұрады. Бірінші бөлімде жалпы мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері, оның мәні, жіктелулерін қарастырдым. Ал екінші бөлімінде мемле-кеттік бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері, оны қалай шығару қажеттігінің неден туындайтындығы, эмиссиялау заңдары қарасты-рылды. Үшінші бөлімінде бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар, нормативтік-құқықтық базасы қарастырылған. Бұл бөлімде жалпы теориялық талдау жасалды.

 

 

2.  Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының                                         жағдайы

 

2.1 Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздар рыногын құру және реттеу

 

Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі  егемен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы ңұсқаулары Кеңес  Одағы заңдарының негізінде 90-жылдардың  басынан бастап пайда бола бастады.

Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас бөліктері  болуы қажет. Олар:

─Сұраныс пен ұсыныс;

─Делдалдар мен басқа қатысушылар;

─Нарықтың инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары, инвестициялық институттар және с.с.

─Нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.

Нарықтың осы құрамдас бөліктері  қазіргі уақытта негізінен құрылып  болды. Бұд жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету жолында  қабылданған Қазақстан мемлекеттік  меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының  негізгі субъектілері – акционерлік  қоғамдардың құрылуын тездету шешуші роль атқарады [8, 390-395 б].

Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы қағакздар нарығы болуы мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі  көп жағадайда халықтың әл-ауқаттына  байланысты. Себебі бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуі – Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының дамуының басты шарты.

Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының  құрылымы және бағалы қа-ғаздардың  өтімдісі қандай Республикада қалыптасқан  жағдай сипаттағанындай бағалы қағаздардың  ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз міндеттемелері.

 Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайданылды, ал оның көптеген мөлшері жеке адамдар қолында осы күнге дейін сақталуда. Кәсіпорындар банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде жекеменшіктендіру купондарының орнына берген акциялар оны иемденушілерге әлі дивиденд түсірк қойған жоқ. Қазақстанда тұрғындардың сақталған қорларын банк және құнды қағаздар арқылы жұмылдырып өндіріске тарту, оның құрылымын жетілдіру үшін инвестициялау бүгінгі күні ең ұтымды саясат бағыты ретінде танылып отыр. Шетелдік капитал өздеріне қажетті Қазақстанның шикізат-энергетика өндірісіне жұмылуда. Қазақстанның ішкі қажеттіліктерін өтейтін жеңіл өнеркәсіп, машина жасау, дайын өнім өндіру салаларына  шетелдік  инвестициялар  бармай  отыр.   Сондықтан өзімізге қажетті өнімді өндіру саласына негізінен ішкі қаржы ресурстарын жұмылдырып  қарастыруға болатыны  түсінікті болған сияқты. Егер ішкі өндіріс көтерілсе, онда ішкі ұлттық нарық қалыптасады, кәсіпорындар мен тұрғындардың табысы өседі, ал  бұл болса Қазақстанда ішкі ұлттық капиталдың қорланып өсуіне жол ашады, осының негізінде құнды қағаздар нарығы да тиімді қызмет атқаратын болады [5] .

Қорытып айтқанда, бағалы  қағаздар нарығының қалыптасуы және оның тиімді жұмыс істеуі Қазақстандағы ұлттық капитал мен табыстардың өсіп шоғырлануына тікелей байланысты деуге болады. Ұлттық капиталдың шоғырланып өсуі ұлттық табыстың жұмсалуына байланысты келеді. Қазақстан жағдайында тұрғындар өздерінің табыстарын негізінен шетелдік тауарларға жұмсайды, яғни олар шетел фирмаларын жанама түрде инвестициялап қаржыландырып тұрады. Ұлттық кәсіпкерлік пен өндіріс шоғырланып өсуі үшін тұрғындардың табысы ұлттық өнеркәсіп орындары өндірген өнімге жұмсалуы қажет. Сондықтан да Қазақстан Үкіметі ішкі тауар өндіруші кәсіпкерлерді қорғау және қолдау саясатын ұстанып отыр.

Ұлттық экономиканың өсіп-өркендеуі  ішкі өнімнен түсетін таза табыстың Қазақстан банкілерінде сақталып, Ұлттық қаржы-капитал резервтерінің шоғырлануына байланысты келеді. Қазақстанда шикізат  өнімдерін экспортқа өндіретін  ең ірі өнеркәсіп органдары шетелдік компаниялардың басқаруында екені  белгілі. Мамандардың айтуына қарағанда, осы шетелдерге басқаруға берілген компаниялардан бюджетке салық түрінде  табыс өте аз көлемде түсетін  болған. Мұның негізгі себебін   білетін   мамандар   былай  түсіндіреді: