Бағалы қағаздар

Бағалы  қағаздар  рыногын  мемлекеттік   реттеу механизмі  келесі  бағытта жүзеге асады:

1. Мемлекет  бағалы қағаз  рыногын реттеп,  ұйымдастыратын  заң жүйесін қабылдайды. Бұл заңдар:

• акционерлік қоғамдардың қалыптасу тәртібін  анықтайды және реттейді;
• бағалы  қағаздарды  шығару тәртібін және акцияны  шығаруға  рұқсат алу  түрлерін анықтап реттейді;
• бағалы қағаздармен  жүргізілетін  операциялардан  түсетін пайдаға  салық  кесімдерін реттейді;
• биржаның  қызметін және  бағалы  қағаздармен  жүргізілетін  операциялар түрлерін анықтап реттейді.

2. Мемлекет  мекемелері  рынок  субъектісі ретінде  бағалы қағаздар рыногына шығады. Қаржы  ресурстарын жинау   үшін  мемлекет облигациялар, қазыналық  міндеттемелер (қысқа мерзімдік  облигациялар) сияқты бағалы қағаздарды  айналымға шығарады.

3. Ұлттық  банктің  ақша  – несие  саясаты арқылы  бағалы  қағаздар  рыногына  ықпал  жасайды. Басқаша  айтқанда, қор   рыногындағы жағдай  айналымдағы  ақша  көлемін реттеумен және  несиені қолдау саясатымен тығыз  байланысты. [9, 38-40 б]. 

Бағалы қағаздарды реттеудің негізі- жекеменшіктендіру. Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар – ақша қатынастары және меншік қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарық қатынастарына сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады. Соңғы 10-жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді. әсіресе Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында өтті. Сондықтан жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса да өркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай. Ал тәуелсіз мемлекеттер достастығында елдердің жайы өзгеше.

Бұл елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан жағдайда жекеменшіктендіру акцияландырумен  тікелей байланысты. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай  жаңа құбылыстар арқылы нарыққа кең  көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың  жаңа түрі – жекеменшіктендіру чектерін өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік  бағалы қағаздар, өз иесіне мемлекеттің  иелігінен алып, жекеменшіктендірілген  меншіктің бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануына құқық береді.

Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру  оларды акционерлік қоғам ретінде  қайта құрудан басталды. Акционерлік  қоғамның иесі – акционерлер, олардың  меншік құқы акция берумен куәландырылады.

Жекеменшіктендіру чектеріне кез-келген жекеменшіктендірілген кәсіп-орынның  акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктендірілген кәсіпорын ұжымы мүшелері өз кәсіпорынның акциясын жеңілдікпен сатып алуға құқы бар. Ондай сатып алуды да жекеменшіктендіру чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға айналған кәсіпорындардың акциясын сатып алу аукциондарда жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын ала ақпарат құралдарында жарияланнды. Сонымен бірге жекеменшіктендіру чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың да акциясын сатып алуға болады. Ондай қорлар чектерді өздерінде көптеп шоғырландырып, оған басқа акционерлік қоғамдардың акциясын сатып алады. Инвестициялық қорлардың акциясын сатып алушы сол қордың иемденушісінің біреуі болып есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді. Инвестициялық қорлар – жеке мекеме. Мемлекет инвестициялық қорларға салған чектерге кепілдік бермейді.[5]

Жалпы бағалы қағаздар нарығын реттеуді негізінен біржола жолға қоятындай  заңдар мардымсыз. Сондықтанда оны  дамыту жолдары болашақтада заман  талабына сай өзгеріп қарастырыла  береді.

 

 

3.2 Қазақстан Республикасының қор нарығындғы мемлекеттік бағалы қағаздар

 

Біздің экономикамыздың  дамуы ең алдымен шетелдік инвестицияға байланысты. Инвестициялаудың бір түрі портфельдік капитал салу.

Қазақстандағы қор нарығын  құру қадамдары ең алдымен мемлекет тарапынан жасалды. Қазақстанның бағалы қағазадр нарығының тарихы 1991 жылдағы “Шаруашылық серіктестік және акцеонерлік қоғам ” туралы заңдардың пада болуымен сәйкес келеді. Қазақстанның қор нарығының дамуындағы мақызды кезең “1993-1995 жылдардағы екінші жекешелендіру туралы” заңдардың шығуымен байланысты. Осыған сәйкес қор нарығында алғаш рет институтционалдық инвесторлар- инвестициялық жекешелендіру қорлары пайда болды.

1997 жылдың  17 наурызында инвестициялық қорлардың екі түрін, яғни ашық және жабық типтерін қарастыратын “Инвестициялық қор ” туралы заңы қабылданды.

Қазақстан қор нарығындағы  ең қиын жағдай 1997 жылы болды. Осы жылы бағалы қағаздар нарығының ұйымдастырылу саясаттары жүргізілді.

1996 жылдың желтоқсанында Қазақстан Республикасы Үкіметінің қолдауымен қор биржасына айналымға түсетін мемлекеттік акция пакеттерінің бір бөлігін “көгілдір фишка” атты ірі қазақстандық кәсіпорындар шығара бастады.

Бүгінде қазақстанның қор  нарығыны қызметіне барлық жағдайлар  жасалған:

-сәйкес инвесторлар арасында  өз бағалы қағаздарын шығарып  орналастыратын эмитенттері бар;

-ақша құралдарын инвестициялайтын  инвесторлары бар;

-инфрақұрылым жағдайы  жасалған;

-нарық жағдайын реттеп отыратын нормативтік –заңнамалық негіздегі заң актілері бар;

-қор нарығын реттеп отыратын мемлекеттік органдары бар [21] ;

Дегенмен осы жағдайларды  қарастыра отырып қазақстанның қор  нарығын өз даму дәрежесіне жетті деп айту әрине өте қиын

Енді осы салада табысты  жұмыс жасайтын ҚР-ның қор биржасына тоқталатын болсақ. Бүгінде 27компанияның бағалы қағаздары қор биржасында айналымда жүр. Олардың жалпы номиналды құны – 771275000000 теңгені құрайды. Қор нарығының қатысушылары АО “Казкоммерц Секьюритиз”, АО “ АСЫЛ-ИНВЕСТ”, АО “Компания “Caifc” , АО “Halyk Finance”, АО “BCC Invest”, АО “Seven Rivers Capital” АО “Финансовая компания “REAL- INVEST. kz”, АО “БТА Секьюритис” АО “Сентрас Секьюритиз” т.б.

Бағалы қағаздардың биржалық көрсеткіштеріне тоқтала кетсек. Қазақстандағы қор нарығының  жай күйінің негізгі индикаторы болып, бұрынғыша KASE қор биржасы ұсынған ұйымдасқан нарығы болып табылады. Ағымдағы жылғы 1 қазанда бағалы қағаздары КАSE сауда- саттығына жіберілген қазақстандық эмитенттердің негізгі үлес салмағы борыштық бағалы қағаздарға – 48,9% (255шығарылым) келеді. Акциялар және мемлекеттік бағалы қағаздар секторы бойынша 18,8% (98 шығарылым) және тиісінше 31,7%(165 шығарылым) болып келеді. Инвестициялық қорларының бағалы қағаздарының үлесі 0,4 %- ды  (2 шығарылым) құрайды. Халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарының үлесіне 0,2% (1 шығарылым) келеді.

KASE жалпы капиталдандыру 10958072 млн. теңгені немесе ЖІӨ-  ден 

56,8 % құрайды. 2010 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша осындай көрсеткіш 110814375 млн теңгені немесе ЖІӨ-ден 57,4%-ды құрады. Осылайша қор нарығын капталдандырудың абсолюттік көрсеткіштегі көбеюі де, сондай ЖІӨ-ге қатысты қор нарығын капиталдандыру көрсеткішінің көбеюі де байқалады. 2010 жылдың 3тоқсанында мемлекеттік емес бағалы қағаздармен жасалған мәмілелер көлемі 32,4%- ға ұлғайды.

Ағымдағы жылдың үшінші тоқсанында ұйымдасқан нарықтағы мемлекеттік  бағалы қағаздар бойынша жасалған биржалық мәмілелер көлемі 10,2%- ға төмендеді. Бастапқы орналастырулар көлемі 26,4%- ға ұлғайды. Мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалған мәмілелердің жалпы көлеміндегі “репо” мәмілесінің үлесі 11,3%-ға азайды.

KASE ресми тізіміне кіргізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықты жалпы капиталдандыру 2010жылғы 1қазандағы жағдай бойынша2010 жылғы  1 шілдедегі көрсеткішпен салыстырғанда 1,1%-ға төмендеді [22].

Осы бөлімді қорытындыласақ бірінші бөлімінде бағалы  қағаздарды дамыту мәселелері және оларды шешудің жолдары қарастырылды.  Ал екінші бөлімінде ҚР-ның қор нарығындағы бағалы қағаздар қарастырылды.

                                             

                                                 Қорытынды

 

Қазақстан Республикасының  Президентінің «Қазақстан - 2030» Бағдарламасында  Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуында тұрақты  экономикалық өсуге, халықтың өмір сүру деңгейін, әл – ауқат жағдайын көтеруге, жоғары индустриалды қоғамды қалыптастыруға қол жеткізу мақсаттары көрсетілген.

Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, әлеуметтік бағыттағы рыноктық экономиканың ұйымдық құрылымында  бағалы қағаздар ры-ногының болуының мәні зор. Бағалы қағаздар рыногы - жалпы  мемлекеттік инвестициялық саясатпен  байланысқан индустрия. Ол тиімді, максималды әрі жедел пайдаланылуы мақсатында инвестициялық ресурстардың бөлінуін,

сонымен қатар оның экономиканың келешекті салаларында шоғырлануын  қамтамасыз етеді.

Қаржылық тұрақтандырылу және рыноктық экономиканың барлық субъектілерінің, соның ішінде тұрғындар жүмыстарының белсендетілуі, экономикалық өсуге  жәрдемдесу мақсаттарына қол жеткізудің маңызды мәселелері мыналар:

1. Өзіне келесі элементтерді  топтастыратын бағалы қағаздар  рыногының ұйымдық құрылымына:

а) Бағалы   қағаздар   рыногының   бірінші рыногы:

-  бағалы қағаздар рыногының  эмитенттері мен инвесторлары;

- бағалы    қағаздар   рыногының    кәсіби қатысушылары;

-   мемлекеттік реттеу  органдары;

б) Бағалы қағаздар рыногының  қайталама рыногы:

- бағалы   кағаздар    рыногының    кәсіби қатысушылары;

-  бағалы    қағаздар    рыногының   кәсіби қатысушаларының  өзін-өзі реттеуші ұйымдары;

-  бағалы         қағаздар         рыногының  инфрақұрылымы;

- мемлекеттік    реттеу    және    бақылау орғандары.

2. Бағалы қағаз рыногы  инфрақұрылымының әрі қарай дамуы.

3. Бағалы қағаз рыногының  ұйымдастырылуы және қызмет етуі  процестерін реттеуші, бағалы қағаздар  рыногының кәсіби қатысушыларының  тәртіп ережелерін белгілеуші, сонымен  қатар биржалық және биржадан  тыс рыноктарда сауда технологиясын,  бағалы қағаздар рыногының мәмілелер  мен сауда сгратегиясының түрлерінің  нормативтік актілермен көрсетілген  заңдық базаның  қалыптасуы.

4. Бағалы қағаздар рыногының  мемлекеттік реттелу жүйесінің  қалыптасуы.

5. Қазақстан Республикасы  бағалы қағаздар рыногын бағалы   қағаздардың   дүниежүзілік  рыногының жүйесіне шоғырландыру.

Биржаға кез келген компания еркін түрде жіберіле бермейді. Ол үшін биржада тіркелуі қажет болады. Биржада тіркелуі үшін компания оның заңмен анықталған тәртіптерін орындауы тиіс.

Зерттеу жұмысының ұсынысы  мен тұжырымы:

Қорыта келе мынандай тұжырымға  келдім - мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының дамуы және тиімді жұмыс жасауы Қазақстандағы ұлттық капитал мен табыстардың өсіп шоғырлануына тікелей байланысты. Сондықтанда бағалы қағаздар нарығы ұлттық экономиканы одан әрі дамытуда қолданылатын өте қуатты және икемді құрал екені белгілі.

Қазіргі  Қазақстан  экономикасы  нарықтық  қатынастардың қалыптасу  процесінің  жүруімен сипатталады. Олардың  пайда  болуы мен қалыптасуы  экономиканың  барлық   сферасын  қамтыған  дағдарысты  жеңу   және  экономиканы әкімшіл - әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін еместігін  алдын ала анықтап берді.

І бөлімде, Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздері, жіктелуі, эмиссиясы, эмитенттері, банктердің бағалы қағаздармен жасайтын операциялары, түрлері, нормативтік-құқықтық базасы қарастырылады.

ІІ бөлімде, қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда болу  барысы айтылады және оларды  мемлекеттік реттеу, мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына талдау жасалынады.

III бөлімде, жалпы алғанда бағалы қағаздарды дамыту мәселелері, жолдары және ҚР-ның Қор нарығындағы мемлекеттік бағалы қағаздар туралы айтылады.

Сонымен зерттеу жұмысымды  қорытындылай келе, ұсынысым:

• Бағалы  қағаздар  рыногының   дамуы және  оның  тиімді  жұмыс  жасауы Қазақстандағы ұлттық  капитал мен табыстардың өсіп  шоғырлануына тікелей байланысты осыған байланысты мелекеттік бағалы қағаздардың жаңа түрлерін шығару, яғни  мемлекеттік бағалы қағаз түрлерін көбейту және олардың дамуында болашақта жаңа заң жүйелерін шығару;
• Бағалы  қағаздар  рыногы  ұлттық  экономиканы одан  әрі  дамытуда  қолданылатын  өте  қуатты да  икемді құрал екені белгілі және оның дамуында маркетинегтік зерттеуді ұйымдастыру бағыттарын жетілдіру керек. Себебі, маркетинг жалпы нарықты зерттеу, жоспарлау, талдау, үлгілеу әдістерінен тұрады. Ал кез-келген тәуекел болатын, күтпеген жағдайлар көп болатын нарықта маркетингтің атқаратын рөлі өте жоғары. Сондықтан, бағалы қағаздар нарығында маркетингтік зерттеуді дамыту;

Қорта айтқанда, Қазақстан  Республикасының 1991 жылдан қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының  үлгісіне нақты біріңғай көзқарас жоқ . Сонымен қатар, Бағалы қағаздар нарғына  уақыт талабына сай әлі де біраз  өзгерістер еңгізілуі мүмкін. Бағалы қағаздар нарығы қазіргі кезде экономиканың  қарқынды өсуінің бір саласы. Қазақстандағы  бағалы қағаздар нарығының дау деңгейі  қуантарлықтай емес. Бағалы қағаздар нарығының проблемаларының бірі – акциялардың айналымдағы жетіспеушілігі, яғни акционерлік қоғамдардың көптігіне  қарамастан. Қазақстанда эмитенттердің  қызметін олардың бағалы қағаздарды шығаруды және оларды ұстаушылардың құқықтарын сақтлуын реттейтін заңдардың нормаларын орындауы бөлігінде бақылаудың жеткілікті тиімді жүйесі құрылмады. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу жүйесі шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері шығарған бағалы қағаздармен қор нарығына шығуын ынталандыратын тетіктердің жоқтығы.