Инвестицияларды қаржыландру және неселе

• өз қаржы ресурстары мен ішкі шаруашылық қорлары;
• несиелік қаржы қаражаты;
• акцияларды сату, еңбек коллективтерінің пай немесе басқа мүшелік салымдарынан келтірілген қаржы қаражат арқылы;
• заңды тұлғалар;
• белгіленген тәртіп бойынша мекеме бірлестіктері шоғырландырған ақша қаражаттары;
• бюджеттік емес қорлар қаражаты;
• мемлекеттік бюджет қаражаттары;
• шет елдік инвесторлар қаражаттары;
• заңды және жеке тұлғалардың қайырымдылық салымдары.

   Өндірістік  мекеменің өз қаржы қаражатына, шаруашылық қызметтің нәтижесі есебінде капиталдық салымдарды қаржыландыруға бағытталған құрылтайшылардың бастапқы салымдары мен жинақтағандары жатады.

   Мекеме  иеленушілерінің негізгі қорларының тозуы алдымен негізгі қоларды  сатып алуға салынады. Кейіннен бұл  мақсатқа мекеменің шаруашылық қызметі  нәтижесінде жинақталған қаржылары  жұмсалады. Бірінші кезекте, оларға өнімді өткізуден түсетін түсім құрамындағы амортизациялық аударымдар мен пайда жатады.

   Өндірістік  мекемелердегі инвестицияларды  қаржыландырудың ірі көзі болып  амортизациялық аударымдар табылады. Мекемедегі құндық тозудың жинақталуы жүйелі түрде (ай сайын) болып тұрады, ал негізгі өндірістік қорлар әр қайта өндіру циклынан кейін табиғи түрдегі жаңа өндірістік қорға айналдыруды қажет етпейді. Соның нәтижесінде (амортизациялық аударымдарды өндіріс шығындарына қосу арқылы) еркін ақшалай қаражаттар қалыптасады, олар мекемелердің негізгі капиталын қайта өндіруді кеңейтуге бағытталуы мүмкін. Сонымен қатар, жыл сайын жаңа объектілер қолданысқа енеді, оларға белгіленген мөлшерлер бойынша (баланстық құнның %) амортизация беріледі. Бірақ мұндай объектілер нормативтік қызмет ету мерзімі өтпейінше өтеуді қажет етпейді.

   Таза  табыс дегеніміз – қосымды  өнім құнын көрсететін, өндірістік мекеме табыстығының негізгі түрі. Оның мөлшері өнімнің, жұмыстың немесе қызметтің өткізу бағасы мен өзіндік  құны арасындағы айырымын құрайтын ақшалай түсім ретінде көрсетіледі. Таза табыс өндірістік мекеме коммерциялық қызметінің жалпылама көрсеткіші болып табылады. Салықтарды, басқа да табыстан бюджетке төленімдерді төлегеннен кейін мекемеде таза табыс қалады. Оның бір бөлігін өндірістік және әлеуметтік сипаттаға жұмсалымдарға қолдануға болады. таза табыстың бұл бөлігі мекемеде құрылып отырған жинақтау қоры ма, немесе осындай маңыздағы қорлар құрамындағы инвестицияларға жұмсалына алады. Сонымен қатар, мекемелер қаражаттың капиталдық жұмсалымына сақтандыру орындарымен төленген авария, табиғи апаттардан болған шығындарды өтеу үшін берген қаражаттарды да қолдана алады.

   Заем  қаражаттары несие (банк, басқа да қаржы институттары) есебінен құрылады.

   Несие, ақшаның қайтарылу және өтелу шартымен  байланысты, қалыптасатын қарыз алушы мен несие беруші арасындағы экономикалық қатынастарын көрсетеді. Несиелік реттеудің маңызды бөлігі – несиенің проценттік мөлшерлемесі. Қазіргі кезде инвесторлар несиені кәсіпкерлік қызметтің жедел (табыс немесе пайда алу түрінде) көрініс беретін салаларына тартады.

   Заңды немесе жеке тұлғалардың капиталдық салымдарын банктік несиелеу объектілері  есебінде төмендегі жұмсалымдар  болуы мүмкін:

• құрылыс, кеңейту, қайта өңдей және өндірістік, өндірістік емес маңыздағы объектілерді жаңа техникалық жабдықтау;
• жылжымалы және жылжымайтын (машиналар, құрал-жабдық, көлік) мүлік сатып алу;
• ғимараттар, құрылыстар;
• ғылыми-техникалық өнімді шығару үшін бірлескен мекемелерді құру, интеллектуалдық құндылықтар мен меншіктің басқа объектілерін құру;
• қоршаған ортаны қорғауға арналған іс-шараларды жүргізу.

   Нарыққа өтпелі кезеңде инвестициялаудың табысты  бағыты ретінде лизингті қарастыруға  болады. Лизинг дегеніміз – құрал-жабдық машиналарын, көлікті, сонымен бірге  өндірістік маңызы бар құрылымдарды ұзақмерзімді жалға беру, инвестициялаудың бір түрі.

   Тартылған қаражат – бюджеттік қаржыландыру қаражаттары. Қазақстан Республикасының  мемлекеттік орталықтандырылған капиталдық жұмсалымдарын қайтарылмау негізінде  қаржыландыру тек объектілер мемлекет үшін қажетті объектілер мен құрылыстардың бекітілген тізімінде бар болса ғана жасалынады.

   Қазақстан Республикасының бюджетінен мемлекеттік  ортақтандырылған капиталдық салымдарды қайтарылу негізінде де қаржыландыруға болады. Бұл жағдайда, қаржыландыру Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне ¦лттық банк несиелері шеңберінде бөлінетін қаржы есебінен жүргізіледі. Қаржы министрлігі бөлінген қаражатты құрылысшыларға коммерциялық банктермен арнайы келісім-шартқа тұрып жібереді. Коммерциялық банктер тізімі несиелік саясат мәселелері бойынша Мемлекеттік комиссиямен анықталады. Бұл қаражаттарды банктер тек белгіленген мақсатқа жұмсай алады, оларды депозиттік шоттарға салуға, банкаралық несие беруге, валюта сатып алуға, қысқамерзімді мақсаттарға жіберуге болмайды.

   Кеңес заманында экономика дамуының инвестициялық  ішкі негізгі көздері болып:

   1. бюджет қаржылары;

   2. кәсіпорындардың өз қаржылары;

   3. халықтың қаржылары.

   Қазақстанның  тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап республика экономикасында күрделі, бұрын сонды болмаған өзгерістер болды. Реформа экономикада әлеуметтік жағдайға бағыт алуды өзінің мақсатты етіп қойды, ал оған жету, бұрын республикада қалыптасқан экономикалық қатынастардың барлық жүйесін өзгертуді қажет етеді, оны жузеге асыру, күрделі де ауыр процесс екені белгілі.

   Әлемдік тәжірибе негізінде дәлелденгеніндей, капиталдың халықаралық миграциясы, шаруашылық өмір барлық ұлттардың қарым-қатынасының  тереңдеуі келтіреді капиталдардың  өзара қозғалысының дамуы, әсіресе  өндірісі дамыған елдер арасындағы қатынастарға жақсы белгілі.

   Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының  шетелдік капиталдың көптеп келуіне  бірнеше факторлар қолайсыз әсер етуде. Олардың ішінде: кәсіпорындарға салық салудың дүние жүзіндегі  ең үлкен дәрежесі; жүріп жатқан жалпы экономикалық дағдарыс; рынок инфрақұрылымының толық қалыптасуы; инфляцияның көтеріңкілігі және айырбастау курсының тұрақсыздығы. 
 

     13-дәріс. Жобалық несиелеудің экономикалық мәні.

     Әлемдік банктік жүйенің кәсіпорындарды орта және ұзақмерзімді несиелеудегі тәжірибесі аз емес. Сонымен қатар шетелдік банктік тәжірибеде жобалық несиелеуде қатар дамып келеді. Жобалық несиелеу технологиясын біздің тәжірибемізде қолдану әлемдік қаржы нарықтарынан ресурстарды тартуға тырысатын банктердің қатарын ұлғайтары сөзсіз.

     Несиелік жобалау шетелдік тәжірибедегі қарыз алудың жаңа нысаны ретінде еліміздің экономикасын дамытуға үлес қосуға тиіс. Несиелік жобалау негізіне алдағы уақытта құрылатын немесе қайта құрылыған кәсіпорын әкелетін пайда есебінен инвестициялық жобаларды қаржыландыру жатады. Осы табыстардың көмегімен банктердің несиелеген инвестицияларының қайтарылуы қамтамасыз етіледі. Банктік несиелеудің бұл бағыты әсересе өнеркәсіптің капитал сиямдылығы жоғары салалары, мысалға жылу-энергетика кешені, өндіру және қайта өңдеу өнеркәсіптерін кеңейту және жаңғырту қажет болған жағдайда маңызды.

       Жобалық несиелеуде банктік несиенің  қамтамасыз ету құралына болашақта  табыс әкелетін, яғни бүгін құрылатын  немесе қайта құрылуға тиіс  кәсіпорынды несиелеуге байланысты  инвестициялық жобаның өзі жатады.

     Жобалық несиелеуге мысал ретінде батыстағы  Англия мен Еуропаның арасын жалғап отырған Еуротуннелді жатқызуға болады. Мұндағы жобалық несиелеудің жалпы сомасы 7 млрд. ф.ст.  Несиелеуге 198 банк қатынасқан. Несиені қайтарылуы туннелді пайдаланудан түскен түсімдер есебінен жүзеге асуда. Жобалық несиелеу механизмін Дүниежүзілік банк бүгінгі таңда дамушы елдерге қаржылық көмек беру барысында, сондай-ақ Шығыс Еуропа елдердінде жобаларды несиелеуге қатысасуда кеңінен пайдаланып отыр.

     Нақты іс-жүзінде несиелік жобалау механизмін пайдалану және оған қатынасу үшін несие берушілер үшін ол жобаның техникалық және экономикалық өміршеңдігіне қатысты сұрақтар қызықтырады. Инвестициялық жобаны бағалағанда төмендегідей критерийлер есепке алынады:

• несиелік тәуекел деңгейі;
• қанағатанарлық іскерлік-жоспары немесе техникалық-экономикалық негіздемесінің болуы;
• жобаның пайдаланылатын өнімдері мен шикізат көздері мен құндарының кепілденуі;
• жобадан алынатын тауарлар мен қызметтерді іске асыру рыногының болуы;
• қалаған бағада құрылыс материалдарын алу мүмкіндігі;
• мердігердің, пайдаланушының, және басқаратын қызметкерлердің тәжірибесі мен сенімділігі;
• жобада мақұлданбаған технологияның болмауы;
• серіктестер мен басқа да мүдделі тараптардың арасында келісім-шарттардың жасалуы, сол сияқты лицензиялар мен рұқсат қағаздарды алынған болуы;
• валюталық тәукелдің диверсификациялануы;
• негізгі кепіл берушілердің тиісінше капитал қосуы;
• қосымша қамсыздандыру құралы ретінде жобаның құныды активтерінің болуы;
• жабдықталатын ресурстар мен активтердің сапалы болуын қамтамысыз ету;
• сақтандыру көздерінің қарастырылуы;
• форс-мажорлық жағдайлардан туындайтын тәуекелдің,  жабдықтауға байланысты кешігу тәуекелдің алдын алу шараларының қарастырылуы;
• инвесторлар үшін жобаның қанағаттанарлық көрсеткіштерінің болуы;
• инфляция мен пайыз  мөлшерлемсінің нақты түрде болжануы.

     Барлық  инвестициялық жоба әрдайым жоғарыда аталған критерийлерге сәйкес келе бермейді. Бірақ та оның құрылтайшылары несиелік және басқа да тәукелдермен байланысты шығындарды  туындай  қалған жғадайда мойнына алатын кепіл  беруші болса мұндай несиелеу жүзеге асуы мүмкін.

     Жоғарыда  аталған критерийлер жобалық  несиелеуді жүзеге асыру барысында  төмендегідей басты бес принципті  бөліп қарауға негіз болады:

• инвестициялық жобаның өміршеңдігі;
• жобаны іске асыруға тәжірибелі, мықты және жауапты серіктестердің қатынасуы;
• жобаның барлық тәуекелдерін есепке алу және бөлу;
• құқықтық жақтарын реттеу;
• нақты әркет ету жоспарын жасау, иневстициялық жобаны іске асыратын сапалы іскерлік-жоспардың болуы.

     Қазақстанның  қазіргі экономикалық жағдайында жобалық  несиелеуді іске асыру барысында ерекше ролді жобаға қатысушылар арасында бөлу алады, мысалы диверсификациялар немесе кепіл беру жолымен. Іс-жүзінде құрылтайшылар мен несиелеушілер арасында тәуекелдерді әртүрлі бөлу  жолдары орын алуы мүмкін.

     Қазіргі әлемдік тәжірибеде жобалық несиелеудің үш негізгі түрі бар:

1. толық регрессті құқылы несиелеу, яғни мұнда несие беруші қарыз алшуының міндеттемесі бойынша шығынды толық жабуды өзіне алады;
2. жартылай регрессті құқылы несиелеу, яғни мұндай несие беруші қарыз алушының міндеттемісінің жартысына ғана жауап береді, қалғаны қарыз алушының мойнында қалады;
3. регресс құқысыз несиелеу, яғни несие берушілер көптеген тәуекелдерді өздеріне алады.

     Егер  де несие беруші қарыз алшуының міндеттемесі бойынша толық регрессті құқықты  сақтайтын болса, онда мұндай несие қарапайым түрде қамтамасыз етілетін несиеге ұқсас болып келеді. Мұндай жағдай да жоғарыда айтылған тәуекелді бөлуге байланысты жобалық несиелеу принциптері орындалмауы мүмкін. Жобалық несиелеудің бұл түрі өте қарпайым, ұйымдастырылуы жылдам және арзан болып табылады. Бұл несие ұсақ жобаларға пайдаланылады.

     Жартылай  регресстік құқылы несиелеуде жоба бойынша  тәуекел барлық жобаға қатысушылар  арасында бөлінеді.

     Соңғысы өте қымбат жобалық несиелеуге жататындықтан  халықаралық тәжірибеде де сирек  кездеседі.

     Жобалық несиелеу басқа несиелеу нысандарынан өзара ажыратылады. Оның мынадай  өзіне тән ерекшеліктері болады. Жобалық несиелеу барысында несие берушілерге: кәсіпорындар, өнімді жабдықтаушылар мен сатып алушылар,  банктер, зейнетақы қорлары, инвестициялық және лизингтік компаниялар, тәуекел етуші фирмалар-инвесторлар, мемлекет және басқалары жатады. Осы жерден оның келесі бір ерекшелігі, яғни ірі инвестициялық жобаны іске асыруға қажетті бірнеше көздердің пайдалануы туындайды. ßғни жобалық несиелеу барасында несиелеу көзі ретінде халықаралық қаржы нарықтарынан тартқан қаражаттар, экспортты мемлекеттік несиелеу бағдарламасы бойынша бөлінген қаражаттар, Дүниежүзілік банктің және Еуропа қайта құру және даму банктерінің ұзақмерзімді несиелерін тарту маңызды.  Жобалық несиелеу негізінен несие берушілерді кеңірек тарту, яғни консорциумдардың несиелерін пайдалануды сипаттайды.