Инвестицияның теориялық аспектілері және оны қолданудың шетелдік тәжірибесі

           Экономикалық трансформацияның  алғашқы жылдарында (1990-1993) бұрынғы  КСРО мен Орталық Шығыс Еуропаның  25 мемлекетіне түскен тікелей шетелдік инвестициялар көлемінің 45% Венгрия үлесіне келді. Кейіннен Венгриядағы инвестиция үлесі азайды, себебі өзге өтпелі экономикасы бар елдердің инвестициялық тартымдылығы жоғарылаған еді. Бірақ, ЖҰӨ-гі тікелей шетелдік инвестициялар үлесі және ЖҰӨ-гі жинақталған тікелей шетелдік инвестициялар үлесі бойынша Венгрия инвестициялар негізгі реципиенті болып қала берді.

        1991-1997 жж  ЖҰӨ-гі тікелей шетелдік инвестициялар үлесі Венгрияда 3.95%-дан 4.56%-ға өсті, Чехияда 1.64%-дан 2.62%-ға өсті, Словенияда 0-дан 1.55%-ға артты. Осы жерде мынадай заңды сұрақ туындайды: неліктен шетелдік инвесторлар үшін Венгрия ең тартымды мемлекет болып табылады? Негізгі жағдайлар барлық осы мемлекеттерде бірдей болды. Онымен қоса, Венгрияның экономикалық көрсеткіштері Чехия мен Словенияға қарағанда төмен болды.

       Словения мен Чехиядан өзгешелігі  –Венгрияда шетелдік инвесторларды  тарту жөнінде референдумдар  болмады. Құқықтық режимнің мөлдірлігі мен саудада жоғары баға ұсынған тұлғаларға мемлекет иелігінен беру жүргізілді. Венгрия шетелдік кәсіпкерлерді стратегиялық салалар - телекоммуникация, энергетика, коммуналдық қызметтерге жіберді. Оларға ұлттық кәсіпкерлермен тең құқықтар беретін режимді қарастырды. Үкімет ноу-хау мен басқарушылық тәжірибелерді ынталандырып отырды. 1992-1997 жж фирмалар көлемі 12000-нан 20000-ға дейін ұлғайды. Сонымен қоса, мемлекеттік кәсіпорындар көлемі  9 есеге азайды. Жеке өнеркәсіп саласында 3000 компания жойылды немесе өзгелерімен бірікті. Осы кезеңдерде жаңа 10000 компания тіркелді.

       Венгрия экономикасына тікелей шетелдік инвестициялар тартуды ынталандырған фактор болып стратегиялық салаларды мемлекет иелігінен алу табылды. Осының арқасында 1991-1997 жж 43% тікелей шетелдік инвестициялар экономикаға тартылды. Ұлттық телекоммуникациялық компанияны жеке меншікке сату 1993ж Венгриядағы, 1995ж Чехиядағы инвестициялық өрлеуге әкелді.

     Коммуналдық қызметті, энергетиканы  және банк ісін шетелдік капиталды  тарту арқылы мемлекет иелігінен  алу 1995 ж Венгрияда тағы бір  өрлеуге әкелді.

      Тікелей шетелдік инвестициялар тартудың табысты жүргізілуі ұлттық саясаттың мына ерекшеліктерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:

• Сыртқы сауда және инвестициялық режимді либерализациялау; Осы үш мемлекетте де сыртқы сауда режимі жекешеленген.
• Тікелей шетелдік инвестициялар тартудың белсенді жүргізілуі экспорт көлемінің артуына әкеледі.
• Ішкі жекешелендірумен салыстырғанда ірі мемлекеттік кәсіпорындарды шетелдік инвесторлар арқылы мемлекет иелігінен алу – тікелей шетелдік инвестициялар тартудың неғұрлым қолайлы факторы.
• Стратегиялық салаларды шетелдік инвесторлар арқылы мемлекет иелігінен алу ұлттық экономиканың өзге салаларына тікелей шетелдік инвестицияларды тартуға қолайлы жағдайлар туғызады, сондай-ақ сыртқы сауда өсімін ынталандырады.

АҚШ-та шетелдік инвестицияны ынталандыру

         АҚШ-та шетелдік инвестицияны ынталандырудың федералдық бағдарламасы жоқ. Қолданылып жатқан жеңілдіктерді Сауда Департаменті мен Ауыл шаруашылығы Департаменті ұсынады. Шетелдік инвесторларға негізігі жеңілдіктер штаттар деңгейінде ұсынылады. 50 штатта ұлттық және шетелдік инвестицияны тартудың арнайы жасалған бағдарламасы бар. Мемлекеттің штаттық құрылымы жеке штаттарға жеңілдіктерді қолдануға мүмкіндік береді. Американдықтар Конституцияға қарсы келмесе мұндай бастаманы қолдануға тыйым салмайды. Бұл бағдарламалардың негізгі ұйымдастырушысы болып экономикалық дамудың жергілікті органдары табылады.

       Көптеген штаттарда тікелей шетелдік инвестициялар экономикалық дамуға әсер ететін құрал ретінде қарастырылады және инвестицияны тартуға кеткен бюджет сомасы үнемі өсуде. Орташа деңгейде мұндай сома көлемі 1млн.долл. құрайды. Олар шетелден потенциалды инвесторларды іздеуге кетеді. Әрбір штаттың көптеген елдерде 130-ға жуық офистері бар. Бірақ әрекет етіп жатқан инвестициялық ынталандырулар жүйесі туралы ақпарат қол жетімсіз болып табылады, себебі оны потенциалды инвесторларға мүмкін болатын жеңілдіктер жайлы көмек беру үшін тек адвокаттар иелік етеді.

      Кейде штат басшылықтары шетелдік  инвесторларды ынталандыратын шаралардың  жеке түрлерін емес, жеңілдіктердің пакетін де ұсынады. Оған мыналар кіреді:

• қаржылық жеңілдіктер-штат әкімшілігі тарпынан несиелеу, займдар бойынша кепілдік беру, өнеркәсіпті дамытудың облигациялық бағдарламаларын жасау мен субсидиялау, жұмыс орындарын ашу үшін несиелеу;
• фискалдық жеңілдіктер-корпоративті, сату, жеке меншік салығына және қоршаған ортаның ластануын бақылауға арналған құралдарды сатып алуға жеңілдік жасау;
• кәсіпкерлік зоналарды құруға арнайы жеңілдіктер жасау компания дамуына несие беру;
• экспорт өсуі, шағын және орта кәсіпкерлікті, жоғары технологияны дамытуға әсер ететін арнайы бағдарламалар;
• басқару бойынша семинарлар, маркетингтік зерттеулер өткізу мен лицензиялық орталықтар құруға ұйымдық-техникалық түрде көмектесу;

        Инвестициялық жеңілдіктердің осындай  пакеттері компания үшін өз  бизнесін орналастыру территориясын  таңдаудағы негізгі фактор болып  келеді. Мысалы «Крайслер»компаниясы Огайо штаты әкімшілігі тарапынан 232 млн. долл. болатын жеңілдіктер алған, ал бұл компания жаңа зауытты салу мен жұмыс істеп жатқан кәсіпорынды қайта құруға  1.2 млрд. долл. ақша салған.

       Әрбір штат шетелдік инвестицияны  ынталандырудың әр түрлі бағдарламасын  жасайды. Олар мақсаттары бойынша ерекшеленуі мүмкін: жұмыс орындарын құру, штаттың экономикалық дамуын ынталандыру, технологияны беруді ынталандыру және штат төңірегінде НИОКР жүргізу. Мақсатқа байланысты әрбір бағдарламаның түрі, көлемі және инвестор алатын жеңілдіктер саны анықталады. Ең негізгісі қаржылық жеңілдіктер саналады. Шетелдік инвестицияны  ынталандырудың америкалық тәжірибесіне кеңірек тоқталап кетсек.

      АҚШ-та аймақтық деңгейде қолданылатын  ынталандырулардың негізгі түрлері  мыналар: салық жеңілдіктері, қаржылық көмек, инфрақұрылымды дамытуға көмек, кадрларды даярлау, арендалық төлемдер мен электр энергиясына төлемді төмендету.

     Салық жеңілдіктері салық ставкасын  төмендету не салық несиесі  түрінде болуы мүмкін. Салық несиесі тәжірибесі кең қолданылады. Мысалы, Небрасс штатының заңы бойынша, егер фирма штаттағы жұмыспен қамтылу көлемінің өсуіне әсер етсе, салықтық несиеге ие болады. Бірақ олар екі критерийге сәйкес болуы керек: толық жұмыс күніне екіден кем емес қызметкерді алу және қаржылық жыл көлемінде штат экономикасына 75мың доллардан кем емес ақша салу. Салық несиесі әрбір 75 мың долл. инвестициялық салымға 1000 долл.құрайды.

        Кадрларды дайындауды жартылай  субсидиялау арқылы штат басшылары  халықты жұмыспен қамту бағдарламасының  жүзеге асуына көмектеседі. Аризона штатында шығынның 75% кадрларды дайындауды субсидиялауға кетеді.

       Кейбір американдық штаттардың  экономикалық тиімді емес және  лас жерлерді ынталандыруының  тәжірибесі қызықты болып келеді. Кез-келген кәсіпкер  шығынның көптігі және қызметтің шектеулілігіне байланысты мұндай жерде бизнесін дамытуға келісім бермейді. Осындай бағдарламалардың бірі Висконсин штатында қызмет етеді. Лас жерді сатып алушы табиғат ресурстарының жергілікті департаментімен бірлесе отырып, өзін тәуекелден сақтай алады. Оған реттеудің қатаң шараларын болашақта қолданудан тәуекелге кепілдік беріледі және ол табиғат қорғау шаралары бойынша шығындарға шектеулі жауапкершілікке ие болады, егер жасалған жоспарда көрсетілген жер учаскесін қалпына келтіруге мүмкіндік болмаса да.

      2008 жылы АҚШ-қа салынған тікелей шетел инвестициялары 319,7 млрд долларды құраса, 2009 жылы дағдарыстың салдарынан 153 млрд долларға дейін кеміген[4].

       Қорытындылай келе әр мемлекеттің өзіндік инвестиция тартуда ерекшеліктері бар. Тәжірибе көрсетіп отырғандай олар ел экономикасына зор үлес қосқан. Осындай тәжірибері Қазақстан жағдайында да қолдануға болады, бірақ бәрін емес. Себебі біздің еліміздің өзіндік ерекшеліктері бар. Шетелдік тәжірибенің бізге келетін тұстарын ғана қолдануымыз керек.

2 Қазақстан Республикасына  шетел инвестицияларын тарту  және оны қолдануды талдау

2.1 Инвестицияны Қазақстанға тарту қажеттілігі

Шетелдік  инвестицияларды толық, тиімді пайдалану қандай да елде болмасын обьективті қажеттілік. Ол, ел экономикасын халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіне кеңінен қатыстырып, мұқтаж салаларға капитал келтірудің тиімді жолы және экономикалық даму негізі.

90-шы  жылдардың орта шенінде дүниежүзінде  қаржы капиталы 3 трлн долларға  жетті. Бұл ақша дүниежүзілік  қаржы рыногының негізі. Осы ұшан-теңіз  қаржының бір бөлігін Қазақстанға  қалай тартуға болады? Тарту керек  пе, жоқ па? Бұл арады екі ұдайы  әңгіме бар. Біріншісі, шетелдік  инвестицияларды Қазақстан экономикасына белсенді түрде тарту керек. Ол үшін қолайлы инвестициялық ахуал жасау керек деген ресми көзқарас. Екіншісі, Қазақстанның байлығын оңды-солды таратып, халықаралық монополияның тұзағына түсеміз және ол тұзақ бірте-бірте тынысынды тарылтады, яғни елдің экономикалық және саяси тәуелсіздігіне нұқсан келтіреді [5,173б].

Дүниежүзілік  экономиканың обьективті заңдары, капиталдар ауысуының халықаралық тәжірибесі көрсеткеніндей Қазақстан бұл процестен  аулақ тұра алмайды. Бұл қазіргі  дүниежүзілік шаруашылықпен халықаралық  экономикалық қатынастардың ерекше белгісі.

Егер  біздің мақсатымыз дүниежүзілік шарушылыққа  интеграциялану және ашық экономика  қағидаттарын қолдау болса, онда капиталды Қазақстанға келтіру және оны импорттау ауадай қажет процесс. Олай болса біздің іс-қимылдарымыздың басты бағыттарының бірі щетелдік инвестицияларды тарту және оларды мүмкіндігінше тиімді пайдалану болуы тиіс. Қазіргі кезде Қазақстанның ЖІӨ-180 млрд доллар, бұл өте жақсы көрсеткіш. Дегенмен елде әлі өндеуші, дайын өнім шығаратын кәсіпорындар аз. Импортталатын  тауарлар эспорттан бірнеше есе асып түседі. Елдің әлеуметтік жағдайы өз дәрежесінде емес. Халықтық жұмыссыздық деңгейі жоғары, әсіресе жастар арысында. 9 млн-нан астам халықтың айлық жалақысы 60 000 тенгеден жоғары емес, ал 1.5 млн адам 15000 тенгеден көп алмайды екен. Өмір сүру минимумы 2012 жылы 17439 теңгені құрап отыр. Бұл мәселелерді шешу үшін экономиканы дамыту жолдарын барынша іздестіру қажет.

Шетелдік  инвестицияларды Қазақстанға тарту  мынадай мәселелерді шешуге көмектеседі:

1. экономикалық және техникалық прогресті жеделдету;
2. өндірістік процесті жаңарту мен қайта жарақтандыру;
3. өндірісті ұйымдастырудың үздік әдістерін үйрену;
4. нарықтық экономиканың талаптарына сай кадрларды дайындау.

 Статистика Агенттігінің мәліметтеріне жүгінсек, өткен үш жыл ішінде Қазақстанға тартылған шетел капиталдарының көлемі 57 млрд долларға жуықтаған. Мұның 28% несие, 22% заемдар, қалған бөлігі мемлекет кепілдігімен алынған тікелей инвестициялар. Бұл инвестициялар АҚШ, Ұлыбритания, Жапония, Франция және Оңтүстік Кореядан түсті.

Қандай  елдің болса да экономикасына  капитал келтіру сол елдегі қалыптасқан  инвестициялық ахуалға байланысты. Инвестициялық ахуал дегеніміз  – күрделі қаржы келтіруге  және оны тиімді пайдалануға қолайлы  саяси экномикалық, заңдық, әлеуметтік, тұрмыстық және т.б. факторлардың жиынтығы.

Қазақстан Президенті Н. Назарбаев : «Біздің міндетіміз- әлемдік қоғамдыстық алдында  Қазақстанды инвестициялар үшін  тартымды орын ретінде көрсету, маңызды  салаларға инвесторларды белсене  тарту»- деп атап көрсеткен. Сондай-ақ, « Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасында Президентіміз Н.Назарбаевпен реформалаудың негізі тұжырымдамалық принциптері қалыптасқан. Сол құжаттың басымды ұстанымы – нарықтық қатынас кезінде мемлекеттің экономикасын және жоғары деңгейде шетел инвестицияларын нығайту болып табылады[6,7б].

Кез келген мемлекетке шетелдік инвестициялардың келуі, сондай-ақ олардың тиімділігі жағымды инвестициялық ортаның болуымен анықталады. Қазақстан шетелдік капиталды тарту қажеттілігін басымды стратегиялық міндеттердің бірі ретінде жариялай отырып, әлемдік шаруашылыққа ену және ашық экономикаға өту үшін өркениетті заңнамалық базаны құруға қажетті іс-шараларды бірте-бірте жүзеге асырып келеді. Мұндай шаралар шеңберінде ҚР-ның «Шетелдік инвестициялар туралы» және «Шетелдік инвестицияларды мемлекеттік қорғау туралы» заңдары, «Тікелей және шетелдік инвестицияларды тарту үшін ҚР-сы экономиканың басымды салаларының тізімін бекіту туралы» және «Жеңілдіктер мен ерекше артықшылықтар жүйесі және инвесторлармен келісімшарт жасасу кезінде оларды ұсыну тәртібі жөніндегі ережені бекіту туралы» жарлықтар қабылданды.

Қазақстан шетелдік капиталды келтіруге байланысты, инвестициялық ахуалдың негізгі  бағыт-бағдарында оларға неғұрлым қолайлы  мүмкіндіктер жасап жатыр.

Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігінің бағалауы бойынша, елдің инвестицияға деген қажеттілігі 150 млрд. АҚШ долл. құрайды. Инвестициялық ресурстардың мұндай көлемі ел экономикасының тұрақты өсіміне қол жеткізуге мүмкіндік береді.Бірақ, инвестицияны тарту саясаты бәсең жүргізілуде және өндіруші саланы инвестициялау басым болып келеді.Егер бұл жағдайды тоқтатпаса,елдің болашағы табиғи ресурстар қорынан тәуелді болып қалуы мүмкін.