Инвестицияның теориялық аспектілері және оны қолданудың шетелдік тәжірибесі

           Ең алдымен, мемлекет ішкі салымдардың  көбеюіне және нақты сектордағы  капитал салымының көбеюіне жағдай  жасауы қажет. Инвестициялық қызметтегі мемлекеттің саясатын басым бағыттарға негіздеу қажет.

       Мемлекеттік инвестициялық саясатты  жүргізу мемлекеттік инвестицияларды  ынталандыру шараларының кешенін  есте ұстау қажет. Инвестицияны  тарту саласындағы басты мәселе-капитал  салымының сапасын артыру мен  басым бағыттарды ескере отырып,олардың  рационалды бөлінуін қамтамасыз  ету.

Елімізге  шетелдік инвесторлар ағынының динамикасы тұрақты түрде ұлғайып келеді. Егер 2005 жылы 6,4 млрд АҚШ долларына  жуық инвестиция тартылса,  2007 жылы оның көлемі 2,7 пайызға көбейіп, 17,5 млрд долларға жетті. Ал 2008 жылы елдің экономикасына  тартылған инвестиция көлемі 21,1 млрд АҚШ долларын құрады.  Бұл біздің оң инвестициялық климатымыздың  оң екенін көрсетеді.

       Үкімет тура инвестицияларды  көптеп тарту мақсатымен ТМД  және өзге мемлекеттермен байланысты  жақсартуды қолдап отыруы қажет.  Индустриялық-инновациялық дамуда  мемлекеттік инвестициялық саясатты  жүзеге асырудың негізгі құралдарының  бірі ұлттық компаниялар болуы  қажет.Мемлекет олардың ресурстарын  шикізаттық емес секторда жоғары  технологиялық өндірісті дамытуға  жұмылдыру керек. Ол «Қазақстанның Инвестициялық қоры» АҚ арқылы жүргізілуі мүмкін. Бұл қордың басты мақсаты –шикізаттық емес секторда жеке меншікті қаржылық қолдау көрсету.

 

2.2 Қазақстанға  инвестицияны тартуды қолданудың  қазіргі жағдайы

 

     Мемлекет инвестициялық тартымды болу үшін инвестициялық климатын жақсартуы қажет. Оның үш негізгі позициялары - саяси, қаржы-экономикалық, әлеуметтік – кез келген елдің және Қазақстанның да инвестициялық климатының сапасын анықтайды.

       Қолайлы жағдайларға мыналар  жатады:

• табиғи ресурстардың көп болуы;
• тиімді геостратегиялық орналасуы;
• қоғам мен экономиканы реформалаудағы ТМД елдері ішіндегі лидерлік жағдайы;
• ішкі нарықтағы үлкен потенциалдың болуы, оның ішінде еңбек және интелектуалдық ресурстар;
• ішкі саясаттың тұрақтылығы;
• қоғамның тұрақтылығы мен халықтың сауаттылығы;
• пайданың көп болу коэффициентінің мүмкіндігі.

Сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстан соңғы жылдары Орталық Азия елдерінің   тартатын барлық шетелдік инвестициясының 80% аса бөлігін алады. Әлемдік банк Қазақстанды әлемнің шетелдік инвестицияның көптеген бөлігін тартатын алғашқы 20 ел қатарына қосты. Қазақстан ТМД елдері арасында инвестиция тарту жөнінен бірінші орынға ие. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстанға 143 млрд.  АҚШ долларының тікелей шетелдік инвестициялары тартылды.

 

Ескерту - ҚР Статистика Агенттігінің мәліметтері негізінде құрастырылған

Сурет 1- ҚР-на  2007-2011 жылдар аралығында салынған инвестициялар көлемі

Сурет 1-де көрсетілгендей Қазақстан Республикасын  тікелей шетел инвестицияларының  келуі тұрақты болып келеді. Тек 2008 жылғы АҚШ-та болған дағдарыс салдарынан 2009 және 2010 жылдары 7% -ға төмендеген. 1993 жылы Қазақстанға салынған инвестиция 3,5 млрд АҚШ долларын құраса,  2011 жылы 21 млрд долларға жетті.

2008 жылы  шілдеде Алматыда болып өткен   «Орталық Азия. Инвестициялық мүмкіндіктер. Жаңа Жібек жолы»  конференциясында экс премьер-министр К. Масимов былай деген: «Соңғы бес жылда Орталық Азия елдерінде экономиканың нақты өсімі орта есеппен 10 пайызға жуықтады. Былтыр аймақ елдерінің ішкі жалпы өнімі көлемін қосып есептегенде 160 миллиард АҚШ долларына жетті. Бізде мол энергетикалық ресурс, кен-металлургиялық шикізат қорлары, дамыған көлік инфрақұрылымы мен әлеуетті адам ресурстары бар»[6].

Кесте 2- Елдер бойынша ҚР-на тікелей шетел инвестицияларының жалпы ағымы, млн доллар

Елдер	2007ж	2008ж	2009ж	2010ж		2011ж
1	2	3	4	5		6
ТМД	802,1	887,5	1055,5	702,4		1163,5
Ұлыбритания	909,3	1797,2	958,1	1025,7		920,9
Германия	181,3	321,7	281,7	190,8		363,9
Италия	517,3	693,1	653,0	609,8		449,7
Нидерланды	3147,9	4349,4	6146,4	5762,7		8945,9
Оңтүстік  Корея	232,3	883,3	148,0	261,8		339,1
1	2	3	4	5		6
АҚШ	2462,1	2059,5	1910,6	425,1		1039,3
Елдер	2007ж	2008ж	2009ж	2010ж		2011ж
Франция	1022,6	1203,8	1308,9	1507,6	1546,3
Жапония	405,3	456,3	570,3	603,3	621,9
Халықаралық ұйымдар	68,2	7,2	65,1	10,1	4,7
Ескерту - ҚР Статистика Агенттігінің  мәліметтері негізінде құрастырылған

 

2-ші кестеде  көрсетіп отырғандай Қазақстандағы ТШИ негізгі көздері болып Нидерланды, АҚШ, Франция, Ұлыбритания мемлекеттері табылады. Алдағы уақытта да осы елдерден жоғары инвестиция көлемі күтілуде. Сонымен қоса, елімізге халықаралық ұйымдардан да тікелей шетел инвестициялары көптеп келуде. Олардың ең үлкен салымдары 2007 жылы 68,2 млрд АҚШ долларын құрады.

Инвестициялар негізгі капиталға салынған, негізгі  құрал-жабдықтарға салынған және тұрғын үй саласына салынған болып бөлінеді. Оның 2007-2011 жылдар аралығында көлемін 3-кестеден көруге болады.

 

Кесте 3- Инвестициялардың бөлінуі, млн доллар

	2007ж	2008ж	2009ж	2010ж	2011ж
Негізгі құрал-жабдықтарды пайдалануға беру	1 519 892	2 462 515	2 614 462	3 314 988	3 283 288
Негізгі капиталға салынған инвестициялар	3 392 122	4 210 878	4 585 298	4 653 528	5 010 231
Тұрғын үй құрылысына салынған инвестициялар	490 375	468 039	310 848	335 655	421 013
Ескерту - ҚР-ның Статистика Агенттігінің мәліметтері негізінде құрастырылған

 

Кесте 3-те көріп отырғанымыздай негізгі капиталға  салынған инвестициялар көлемі негізгі  капиталған салынған жіне тұрғын үй құрылысына салынған инвестициялардан көбірек  болып отыр.

2009 жылы  инвестиция көлемiнiң жартысынан  көбi жекеменшiк формасындағы  кәсiпорындар (54,3%) арқылы жүзеге асырылды. Шетел кәсiпорындарының үлесi жоғары, жалпы негiзгi капиталға бағытталған инвестиция көлемiнiң 31,2%-ын құрады.

Негiзгi капиталға бағытталған инвестицияның  қомақты көлемi өнеркәсiпте (58,3%), көлiк  пен байланыста (11,1%) шоғырланған. Негiзгi капиталға бағытталған инвестицияның 70,5% — өнеркәсiпке, мұнай шикiзатын  және табиғи газ өндiруге және осы  облыстарда қызмет көрсетуге, 9,9% —  металлургия өнеркәсiбiне жұмсалды. Көлiк және байланыс саласындағы  негiзгi капиталға бағытталған инвестицияның  үлкен бөлiгi (49,1%) құбырмен тасымалдауға, 15,2% — темiр жол көлiгiне және 16,9% — байланысқа жұмсалды.

Инвесторлардың  сала бойынша негізгі бағыттары  өндіруші өнеркәсіп пен транспорт  және байланыс табылады.

Батыс елдері бұрыннан Қазақстанның болашағы көмірсутек қорын қалай пайдаланатынына байланысты деп санайды. Сол себептен сала бойынша инвестицияның негізгі бөлігі бұрынғысынша мұнай-газ секторы, түсті металлургия, қара металлургия, тамақ өнеркәсібі, энергия кешененіне бағытталған.

Қазіргі кезде инвестицияның жалпы көлеміндегі  шетелдік инвестиция көлемі азаюда, ал ұлттық және трансұлттық компаниялардағы инвестиция үлесі артуда. Бірақ, инвестицияға деген қажеттілік әлі жойылмады, сондықтан Қазақстан инвестицияға бұрынғысынша қызығушылық танытады.

Шетелдiк  тiкелей инвестицияның негiзгi көлемi мұнайдың шикiзатын және табиғи газды  өндiруге жұмсалды. 2009 жылы мұнайгаз саласына 3287,8 млн. АҚШ долл (74,4%) жұмсалды. Шетелдiк тiкелей инвестицияның 458,9 млн.АҚШ долл (10,4%) геологиялық және iздестiру қызметiне, 125 млн.долл. (2,8%) құбырмен тасымалдауға жiберiлдi. Шетелдiк тiкелей инвестицияның 301,1 млн.долл өңдеу өнеркәсiбiне, оның iшiнде 105,8 млн. АҚШ долл ауылшаруашылығы өнiмдерiн өңдеуге, түстi металлургияға – 139,6 млн. АҚШ долл, қара металлургияға 88,7 млн.долл. жұмсалды. Қарастырылып отырған кезеңде ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығы мен балық аулауға инвестициялар өсімінің жоғары қарқыны байқалмады. Инвестициялық қызметтін төмендеуі республикадағы кризистер, осы саланы қаржыландырудың қалдық принципінің болуы, ауыл шаруашылық және өңдеуші кәсіпорындар байланысының бұзылуы әсер етті.

Қарқынды экономикалық өсім инфрақұрылым сапасын жақсартпайынша болмайды. Қазіргі заманғы және бәсекеге қабілетті транспорт-коммуникациялық инфрақұрылымды дамыту елдің басты бағыттарының бірі болып табылады. Инфрақұрылымның әлемдік деңгейге сәйкес болуы елдің бәсекелестік қабілетінің негізгі факторы болып келеді.

Экономикалық  дамудағы қол жеткен жетістіктер  көбінесе елдегі осы салалардың табысты  дамуының нәтижесінде мүмкін болды.

Қазіргі кезеңде инфрақұрылымның негізгі  құраушысы ретінде құрылыстың рөлі өсуде. Бұл саланы дамыту, негізінен, халық пен өндірістің қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталып отыр.

Инвестициялық саясатты мақсатты түрде жүргізу  ірі шетелдік капиталдың минералды-шикізат  кешеніне(МШК) көптеп келуіне жол  ашты.

Бес жыл  көлемінде минералды шикізаттың негізгі түрлерінің жаңа орындарын  ашуға инвестиция көлемі өсті. Соның ішінде 81% салымды шетелдік инвестиция құрады.

Неғұрлым  ірі инвестициялар, негізгі капиталға салымды қосқанда, көмірсутекті өндіруге бағытталған. Бірақ жасалып жатқан кен орындарының өзі, жаңаны қосқанда, потенциалдық мүмкіндіктердің үштен бір бөлігі құрайды.

Бірақ осы  жағдайдың өзінде кенді пайдаланушылардың  қызметі елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына оң әсер етуде. Мемлекет бюджетіне түсіп жатқан салықтар мен төлемдер қазақстандық кадрлар дайындауға әсер етеді, елдің жұмыспен қамтылуы өседі, алдыңғы қатарлы технологиялар беріледі, әлеуметтік сфера мен жергілікті инфрақұрылым дамиды.

Сонымен қатар кері әсерлерін айтпай кетуге болмайды. Қалдық қорлары 25-35 ж. жететін ең ірі орындар игерілуде, аймақтардағы экологиялық ахуал төмендеуде, мәміле шартында көрсетілген қаржылық міндеттемелер орындалмауда.

Инвестицияның үлкен көлемі көмір мен мыс  өндіруге бағытталып отыр. Бұл саладағы ірі кәсіпорындар: «Испат Кармет»  АҚ, «Е.Э.К.» корпорациясы, «Евроазиатская корпорация», «Майкубен –Вест разрес» АҚ, «Семей көмірлері» ЖШС, «Разрез Молодёжный» ДАООТ, құрамына «Жезказганцветмет», «Балхашмыс», «Восточно-Казахстанский МХК», «Жезкентский ГОК» кіретін «Қазақмыс».

Осылайша  капитал салымын экономика салалары бойынша талдау қарастырылып отырған  кезеңде инвестицияның оң динамикасы болғанын көрсетеді. Негізгі капиталға инвестициялардың өсуі , ең алдымен, республика экономикасында қалыптасқан оң тенденциялар, ішкі инвестиция өсімі мен сырттан капитал тартуға мүмкіндік беретін табысты инвестициялық саясатқа байланысты болып отыр.

Салалық құрылымды талдау капитал ауқымды  сала болып өнеркәсіп, әсіресе, өндіруші сала табылатынын көрсетеді. Осы салаларды дамыту нәтижесінде еліміз инвестициялық тартымдылыққа ие болып отыр.

ҚР тура инвестициялар негізінен мұнай-газ  өнеркәсібі дамыған аудандарда (Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе), кіші және орта бизнес дамыған құрылымдық саласы бар Астана және Алматы қалаларына бағытталады.

Келесі  топты қара және түсті металлургия  мен мұнай өндіруге бағытталған  Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстары құрайды. Үшінші топқа Маңғыстау және Қызылорда оьлыстары жатса, төртінші топты аграрлық экономикасы бар Алматы, Жамбыл, Ақмола , Солтүстік Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстары құрайды.

Инвестицияның көп бөлігі Алматы қаласы және Алматы облыстарына, сондай-ақ Шығыс Қазақстан, Маңғыстау, Қарағанды, Павлодар облыстары мен Астана қаласына түседі.

Сонымен бірге үлкен өсім металл емес минералды  өнімдер өндіру, газ және су электроэнергиясын, целлюлоза өндіруде байқалады.

Қазақстан территориясындағы біріккен және шетелдік кәсіпорындарды талдау қазіргі кезде  шетелдіктер қатысуымен кәсіпорындарға жақсы жағдай жасалғанын көрсетеді, мұны Қазақстанға шетел капиталының көптеп келуі дәлелдейді.

Қазақстан экономикасына инвестициялардың түсімінің  аймақтар бойынша таралымын 4-кестеден көруге болады.

 

Кесте 4- ҚР облыстар бойынша негізгі капиталға салынған инвестиция

№	Аймақтар	Негізгі капиталға  салымдар, млн. тг
		2009ж	2010ж	2011ж
1	Акмолинская	138 890	112 545	122 794
2	Актюбинская	307 212	364 395	386 124
3	Алматинская	309 869	325 355	372 942
4	Атырауская	1 083 275	1 147 631	1 076933
5	Западно-Казахстанская	238 647	238 906	170 439
6	Жамбылская	217 310	140 848	106 606
7	Карагандинская	228 937	229 683	253 048
8	Костанайская	123 134	135 530	150 730
9	Кызылординская	170 583	251 284	222 004
10	Мангистауская	292 873	370 530	369 598
11	Южно-Казахстанская	311 667	262 532	273 094
12	Павлодарская	168 618	190 817	207 716
13	Северо-Казахстанская	47 226	53 314	68 990
14	Восточно-Казахстанская	139 927	150 884	241 630
15	г. Астана	360 919	391 303	572 164
16	г. Алматы	407 840	407 647	416 419
	Жалпы	4 546 927	4 773 204	5 010 231
Ескерту - ҚР-ның Статистика  Агенттігі мәліметтері негізінде  құрастырылған