Инвестицияның теориялық аспектілері және оны қолданудың шетелдік тәжірибесі

Кесте 4-ті қарастыра отырып, 2009-2011жж ең көп инвестиция көлемі Атырау облысына  түскенін көруге болады. Бұл мұнай өнеркәсібіне салынған инвестициялардың көлемінен ұлғайып отыр. Одан кейінгі орында Алматы және Астана қалаларына салынған инвестициялар орналасған.

    2020 ж дейінгі Қазақстан Республикасының Стратегиялық даму жоспары позитивті инвестициялық климатты сақтау мен кейбір көрсеткіштер бойынша оны жақсартуға мүмкіндік береді. Оған сәйкес негізгі нәтижелер мыналар болуы керек:

• Қазақстанның инвестициялық рейтингісін жоғарылату;
• негізгі капиталға салым көлемін арттыру;
• мәміле бойынша инвестициялардың жалпы көлемін арттыру;
• жаңа жұмыс орындарын ашу;
• жаңа технологияны қолдану арқылы жаңа өнім түрлерін өндіру.

Қорытындылай  келе инвестицияны тартудың қазіргі  жағдайына оң нәтиже бере аламыз. Елге тікелей шетелдік инвестициялар  жылдан жылға өсуде. Сонымен қоса мемлекеттің және ішкі инвесторлардың саны артуда.

 

 

2.3 Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартуды талдау

 

Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болғанынан бастап ел экономикасына шетелдік инвестициялар  тартуға қолайлы жағдайлар жасауда. 1993 жылғы «Шеврон» корпарациясының келуі шетел инвестициясын алғашқы көзі болды. Бұл кезеңнен бастап қазақ нарығының мұнай-газ саласына инвесторлардың келуі басталды, әлемнің «Эксон мобилл», «Шелл», «Эни», «Шеврон Тексако», «Тоталь», «Бритиш петролеум» «Лукойл», «Китайская национальная нефтяная корпорация» сияқты ірі мұнай компаниялары өздерінің инвестицияларын тарта бастады.

Бұл жылдары  өнеркәсіптің дамуында шикізаттық сәйкессіздіктер  бекітіле бастады. Өнеркәсіп өндіретін  жоғары және тез өсімді капитал сыйымдылығы құралдардың жетіспеушілігі жағдайында оның өмір сүру қабілеттілігін қолдау қажеттілігі шикізат салаларының пайдасына капитал салымдарының ары қарайғы құрылымдық өзгеруіне алып келді. Шешуші өлшемде инвестициялық құлдыраудың тереңдігі 1996 жылы кейінгі 1999 жылы 18,5%-ке төмендеген инвестициялық сұраныстың 40% ғана қаржыландырған мемлекеттік сектордағы кәсіпорындардың төмен инвестициялық белсенділігімен анықталды.

Мемлекеттік емес секторлар үлесі керісінше  жылдан жылға көбейді. Дегенмен, экономикалық  дағдарысты жеңу мәселесінде, сонымен  бірге ұлт экономикасының ірі  құрылымдық кәсіпорындарын қаржыландырудың  тұрақсыз жағдайын ескере Қазақстанның инвестициялық стратегиясы шетелдік капиталдарды тартудың үлкен бағытында  дами бастады.

Экономика құрылымының өзгеруі, оның құрылымдық қайта қалыптасу қажеттілігі, көптеген өндірістердің шамадан тыс ұлғайтылған  монополизациясы олардың мобильділігін, шығарылушы өнім сапасына, өндіріс  нәтижелілігі мен оның рентабельділігіне  кері әсер етуде болды.

Ішкі  инвестициялық ресурстарды бірден қысқарту кәсіпорындарға толық инвестициялық  әрекетпен айналысуға мүмкіндік  бермеді. Сонымен қатар, өңдеуші  секторлардағы инвестициялардың деңгейі  жеткіліксіз күйінде қалып отырды. Инвестордың (шетелдік сияқты отандық та) инвестициялық мақсаттары мен экономиканың шынайы қажеттілігінің арасында сәйкессіздік байқалды. Кәсіпорындарда бос қаржылық орындардың болуы жағдайында олар аралық өндіріс талаптарын шешуге бағытталып отырды. Коммерциялық банктер бірқатар себептер бойынша шынайы сектордың әлі де негізгі инвесторлары бола алмады.

Инвестициялық әрекет ісінің жоғарылауының белгілері 1998 жылдың аяғында көріне бастады. 1999 жылдың төртінші ширегінен бастап инвестиция тарту өсімінің  қарқыны ел экономикасы  өсуінің басты факторы ретінде  танылды.

       Қазақстандағы шетелдік компаниялардың  инвестициялық іс-әрекетін бірнеше  этаппен анықтауға болады. Бірінші этапта (1991-1993жж) біріккен кәсіпорындардың, әсіресе сауда-делдалдық сферада көптеп құрылуы жүзеге асты. Кіші және ірі приватизациялау және өзге де экономикалық өзгерістер «Филипп Моррис» қатысуымен  «Табако Компани» АҚ сияқты көптеген ірі кәсіпорындардың пайда болуына жол ашты. Екінші этапта (1993-1995жж) –либерализация кезеңінде шетелдік инвесторлар экономиканың негізгі салаларына енуге мүмкіндік алды. Үшінші этапта (1995-1997жж) шетелдік капитал арқасында ірі кәсіпорындардың жеке жобалар бойынша приватизациялануы жүрді. 180 объектіге мемлекеттік акциялар пакеті жүзеге асты.

      Республикамызда шетелдіктердің  қатысуымен шетелдіктердің басқаруына  берілген кәсіпорындар қызмет  жасайды. Соңғы кезеңдерде біріккен  кәсіпорындар саны көбеюде. Тек  кейбіреуі ғана экспорттық жеткізуді  жүзеге асырады,  көпшілігі ішкі нарықты импорттайды, сауда және делдалдық қызметпен айналысады.

2009 жылдан  бері Қазақстан экономикасына  57 млрд.  АҚШ долларының инвестициясы  тартылды, бұл - тәуелсіздік жылдары  тартылған барлық тікелей шетелдік  инвестицияның 39 пайызы болып  табылады.

         Сала бойынша шетелдік инвестициялар  құрылымын талдауды Қазақстанның  әлемдік еңбек бөлінісіндегі  жағдайымен сипаттауға болады. Ол мемлекеттің шикізат ресурстарын экспорттайтын, технологиялық өнімдерді импорттайтын мемлекет екендігін көрсетеді.

        Қазақстанның бай жер қойнауы,  ең алдымен, өзінің бәсекелестерінен  озғысы келетін шетелдік инвесторларды  қызықтырады. Әлемдік биржадағы  бағаларға жоғары котировкалар, жоғары сұраныс, тұтынушылық қабілетпен сипатталатын өндірістік кезеңдер, мұның барлығы сыртқы факторлардың көрінісі. Шетелдік инвесторлар алынған объекті үшін есеп айырысуға асықпайды, тек 5-7 жылдан кейін ғана кейбіреулерінің бонустарды төлемегендігі белгілі болады.       

       Перспективада отандық және шетелдік  инвесторлар 63 бағытты қаржыландыруға  мүдделі. Олардың институционаолдық  құрамына мыналар кіреді:

• Қазақстанға салымды оның ішкі нарығы мен ресурстарына кірудің құралы ретінде қарастыратын трансұлттық корпорациялар;
• орта және ұсақ капитал;

      Мемлекеттік құралдар мен жеке  капиталды тартатын кіші бизнесті  мемлекеттік қолдау өндірістік  белсенділікті арттыруға мүмкіндік  береді. Мұндай саясат таяудағы 3-4 жыл ішінде шағын бизнестің  бәсекелестік қабілетінің артуына  жол ашады.

       Инвесторларға Қазақстан туралы 12 тілде толық ақпарат беретін ұлттық инвестициялық веб-сайт іске қосылды. 2012жылы екінші жартысында веб-сайтқа әлемнің 160 елінен 100 мыңнан астам оқырман кірген. Оның ішінде, 58,3 пайызы - ТМД елдерінен, 14 пайызы - Еуропа елдерінен, 12 пайызы -Азия елдерінен, 4,5 пайызы - Америкадан кірген.

       Қазақстандағы инвестициялық үрдістің  қазіргі кездегі даму бағыттарының  ерекшеліктеріне, олардың әлеуметтік  мазмұнына мынадай сипаттама  беруге болады:

1. Қазақстан посткеңестік кеңістіктегі шетел капиталын қабылдаушы негізгі мемлекеттірдің бірііне жатады.
2. Инвестиция тартудан алдыңғы қатарда тұруына қарамастан Қазақстанға шетел капиталының келуі әлі де жеткіліксіз.
3. Қазақстанды тікелей инвестициялау үрдісіне негізінен алғанда дамыған шетел резиденттері үлес қосуда.
4. Республикаға тікелей инвестицияларды тартудың негізгі түрі –мұнай-  газ салаларына қалыптасқан бірлескен кәсіпорындар мен негізгілерден бөлініп шыққан кісңпорындар болды.
5. Инвестициялық үрдістің даму тенденцияларының ең бсты ерекшелігі – оның шикізат өндіруге бағыттылығы.
6. Инвестициялық үрдістің қазіргі кездегі жағымды ерекшелігі соңғы уақыттағы шетел инвестицияларының көлемі азайып, отандық ішкі инвестициялардың өсуін жатқызуға болады.
7. Келесі атап көрсететін бағыт –ол мнвестициялық қызметті қаржыландырудағы мемлекеттің рөлі артып, үлесінің көбеюі.

         Қорыта келе  шетелдік инвестицияларды тартудың   экономикалық қызмет үшін  оң факторлары  бар. Бірақ айта кету керек, мемлекеттік реттеу неғұрлым белсенді және конструктивті болуы қажет. Кез-келген түсімдер соңында экономикалық ресурстардың кері ағынын туғызуы мүмкін. Оның көлемі шетелдік инвестицияның масштабынан тәуелді болады, валюталық түсімнің үлкен бөлігін де алуы мүмкін. Әлемдік тәжірибеде ұлттық экономикаға шетелдік инвестицияның тартылуының коэффициенті 20-25% асса, елдің экономикалық тәуелсіздігіне қауіп туады деп есептейді. Инвестициялауда мемлекеттің қатысуы приоритетті секторлар үшін аса маңызды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Инвестицияны тартудың халықаралық  тәжірибесін Қазақстан жағдайында  тиімді пайдалану

 

3.1 Инвестицияны  тартудың халықаралық тәжірибесін  Қазақстан экономикасында тиімді  қолдану

 

Қазақстанда және оның аймақтарында туындаған экономикалық жағдайлар әлі де инвестициялық  процестердің өзіндік белсенденуі  үшін нақты алғы шарттары болып отырған  жоқ.  Өндірістік потенциалды дамытуға тұрақты экономикалық механизм қалыптаспаған, өндірістік салаға қажетті инвестициялық  ресурстарын шоғырландыру механизмі  жоқ, тиімді инвестициялық процестер  мен салааралық капитал құйылуын ұйымдастыруға қабілетті инвестициялық  институттар құрылмаған. Бұлардың бәрі Қазақстанда инвестициялық процесті сауықтыруға қабілетті инвестициялық  саясатты жүзеге асыру механизмін құру қажеттілігін дәлелдеп отыр.

Қазақстанның  ТМД-ның аса инвестициялы тартымды мемлекет болғандығы, мүмкін біреуді  таң қалдырар. Әйтсе де, Қазақстанның негізгі әлеуметтік-экономикалық индикаторларын ресейлік көрсеткіштермен салыстырсақ, бұл таң қалудың ізі де қалмасы анық.

Нақты активтерге инвестициялар тартудың теңессіз өсуі Ақмола облысында байқалған, яғни 5 еседен аса өскен.  Негізгі капиталға  инвестицияларды игеру Атырау облысында 2 есе артқан. Инвестициялық белсенділіктің артуы сонымен қатар Алматы, Ақтөбе және Қостанай облыстарында байқалып отыр.

Қазақстан Республикасының  инвестициялар  жөніндегі мемлекеттік комитетінің  деректері бойынша Қазақстан  Республикасына шетелдік инвестицияларын  тарту динамикасын қарастырайық.

Қазіргі кезде Қазақстанның жалпы сыртқы қарызына тікелей мемлекеттік қарыздар мен Қазақстанмен кепілдендірілген қарыздар, үкіметтің кепілінсіз несиелер бойынша тартылған қарыздар, сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындардың  басқа елдер кәсіпорындары алдындағы  несиелік қарыздары жатады. Сыртқы қарыздардың өсуі оған қызмет көрсетудің шығындарын да арттырып отыр. Сондықтан  да Үкіметтің сыртқы несиелік қарыздарға қатысты саясаты елдің несиелік рейтингін көтеруге және бюджеттік  қызмет көрсету мен мемлекеттік  кепілдіктер бойынша қарызды  шектеуге бағытталуы қажет, бұл сыртқы қарыздарға қызмет көрсетуден туындайтын шығындарды біршама азайтуға мүмкіндік  береді.

Инвестициялық белсенділікті жұмылдыру механизмі  өз бойына салықтық, бюджеттік және қаржылық-несиелік реттеу құралдарының жиынтығын жинауы қажет, экономиканы  инвестициялауға қажетті қаржылық қаражатттарды көбейтуге мүмкіндік  туғызуы, делдалдық, коммерциялық және алып-сатарлық сипаттағы басқа қызмет түрлеріне өндірістік шығындарды инвестициялау  үшін жағдай жасауы қажет. Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында бұл механизм бірнеше блоктардан тұрады:

• орталықтандырылған капитал салымдарын (мемлекеттік және жергілікті бюджеттерден) оңтайлы бөлінуі және тиімді пайдалануына мүмкіндік беретін экономикалық тетіктер мен ұйымдастыру шаралары;
• қаржылық базаны бекітудің экономикалық механизмі;
• аймақтық деңгейдегі инвестициялық қызмет;
• кәсіпорындар мен ұйымдардың меншікті қорларының өсуіне мүмкіндік беретін экономикалық әдістер;
• жеке кәсіпкерлердің инвестициялық белсенділігін ынталандырудың экономикалық механизмі;
• экономиканы инвестициялау мақсатына арналған халықтық қорларды жұмылдыру құралдары;
• тікелей және займдық шетелдік инвестицияларды тарту шаралары.

Инвестициялық саясатты жүзеге асыру механизмінің түрлі блоктарының тетіктері  мен әдістері өзара байланысты, бір-бірін  толықтырып отырады және инвестициялардың түрлі түсу каналдарын жетілдіре  және ынталандыра отырып, бір мезгілде бірнеше бағыттарда әрекет жасайды.

Ең алдымен, капиталдар қозғалысын тікелей реттеу жүйесін өзгерту қажет. Атап айтқанда, орталықтандырылған капитал салымдарын (мемлекеттік және жергілікті бюджеттен) беру (қайтарымсыз негізде) ережеден гөрі артықшылық болып саналғаны  дұрыс. Орталықтандырылған капитал  салымдарын бөлудің негізгі критерийі  болып инвестициялық жобалардың тиімділігі және олардың құрылымдық саясат басымдылықтарына сәйкестігі саналуы  қажет.

Инвестициялық саясатта нарықтық қатынастардың көрініс  табуы мына жағдайларда ғана мүмкін болады:

• орталықтандырылған капитал салымдарының пайдалану формаларын сапалы өзгерткенде;
• аукциондар мен ашық және жабық түрдегі тендрлер жүйесін пайдалана отырып, инвестицияларды бөлудің конкурстық негізі енгізілгенде;
• несие кепілдіктері бойынша жанама банктерді кеңейту есебінен тікелей бюджеттік қаржыландыру, арнайыландырылған банктерді құруға қатысу қысқарғанда;
• бюджеттік қаражаттардың бір бөлігі мемлекеттік емес инвесторлармен бірлесе отырып өндірістік мемлекеттік-жекеменшік жобаларды қаржыландыруға жұмсалғанда немесе жеке капитал пайдаларының кепілі ретінде пайдаланылғанда.