Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні мен әдістері

ДӘРІС ТЕЗИСТЕРІ

Тақырып 1. Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні мен әдістері.

   

Тақырып мақсаты: Нарықты зерттеу және сегменттеудің теориясы және методологиясымен танысу. 

Сүрақтар:

1. Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні.
2. Ғылымның әдістемесі.
3. Нарықтың жалпы сипаттамасы.
4. Кәзіргі кезде нарықты зерттеу және сегменттеудің алатын орны.

 

     Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты  қамтуда. Сол себепті қалыптасқан  құрылымды мүлдем жаңартып, зерттеу және сегменттеу-әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам құруға сай зерттеу және сегменттеуны нарықты қатынастарға көшіру міндеті тұр.

Нарықты зерттеу және сегменттеуда әр адам нарық заңдары мен мемлекеттің заңдылық актілеріне негізделе отырып өз еркімен шешімдер қабылдауы керек. Нарықты зерттеу және сегменттеуда адамдардың жемісті  қызметінің қажетті шарты болып сол адамдардың нарықтың қызмет ету механизмін және ұйымдастырылуын білу табылады.

Нарықты зерттеу және сегменттеудің мазмұнын ашпай тұрып, зерттеу және сегменттеу дегеніміз не деген мәселеге тоқталған жөн. “Экономия” терминін алғашқы рет ұсынған Ксенофонт, мұның мағынасы үй шаруашылығы (ойкос-үй, шаруашылық; номос-заң) деген ұғымды білдіреді.

Зерттеу және сегменттеу ғылым ретінде қоғам және ұлттың алдында тұрған маңызды проблемаларға жауап беруі қажет. Зерттеу және сегменттеудің негізгі қызметі адамның өмір сүруі, дамуы үшін қажетті материалдық игіліктер жасау болып табылады. Адам қоғамының өмір сүру негізі-өндіріс. Зерттеу және сегменттеу екі негізгі аксиомаға негізделеді: шексіз мұқтаждықтар мен шектеулі ресурстар.

Мұқтаждықтар-бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы бар игіліктерді иелену мен пайдалануға деген ынталылығы.

Мұқтаждықтарды  қанағаттандыратын құралдар игіліктер  болып табылады. Бір игіліктер шексіз мөлшерде болады, ал екіншісі-шектеулі. Соңғылары зерттеу және сегменттеу игіліктер деп аталады. Өндірістің түпкі мақсаты-тұтыну болып табылады.Қазіргі уақытта зерттеу және сегменттеу әрбір адамның өмір сүруін қамтамасыз ететін күрделі организм. Материалдық игіліктер циклдық қозғалыста болады. Олар өндіріс-бөліс-айырбас-тұтыныс айналымы бойынша жүреді.

 Зерттеу және сегменттеу игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланады. Өндіріс үрдісінде ресурстар өндіріс факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік. Шектеулі ресурстар жағдайында таңдау мәселесі туындайды. Оларды пайдаланудың ең тиімді тәсілін табу керек, ол үшін мына 3 сұраққа жауап беру қажет:

1. Не өндіру керек, яғни қандай өнімдер мен қызмет түрлері және олардың қанша мөлшерде өндірілуі мүмкін?
2. Қалай өндіру керек? Пайдалы өнімдер қалай өндіріледі немесе олар қандай материалдық, адам ресурстары арқылы және қандай технологияның көмегімен өндіріледі.
3. Кім үшін өндіру керек, яғни өнімдер және  қызметтерді кім үшін өндіру қажет, олар қалай бөлінеді және түптің түбінде кімдердің тұтынуына түседі?

   Осы проблемаларды шешу барысында адамдар  табиғатпен белгілі бір байланыста болып, жаратылыс байлықтары мен  энергиясына деген қажеттілік туындайды. Табиғаттың бұл ресурстарын адамзат қажетіне пайдалану жоғарыда айтылған проблемаларды ұтымды шешумен тікелей байланысты.

    Ғылыми білімнің қай саласы  болсын, олар кездейсоқ пайда  болмайды. Олардың түбегейлі тарихи  тамыры бар. Сондықтан әрбір зерттеуші-ғалымның өзі айналысатын ғылымның тарихын білуі міндетті шарт.

     Зерттеу және сегменттеу бес негізгі бөлімнен тұрады: кіріспе, микрозерттеу және сегменттеу, мезозерттеу және сегменттеу, макрозерттеу және сегменттеу, мегозерттеу және сегменттеу. Зерттеу және сегменттеу екіге бөлінеді: оң зерттеу және сегменттеу-дерек негіздегі зерттеу және сегменттеу қылық туралы болжаулар. Нормативті зерттеу және сегменттеу-елдің зерттеу және сегменттеу туралы бағалау пікірі.

  Зерттеу және сегменттеу шектеулі ресурстар әлеміндегі өндіріс-бөліс-айырбас-тұтыныс процессінде адамдар арасында қалыптасатын объективті зерттеу және сегменттеу қатынастардың жүйесі болып табылады.

  Нарықты зерттеу және сегменттеу-өндірушілер мен тұтынушылар нарық арқылы әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру нысаны.

  Нарықты зерттеу және сегменттеуда қолданылатын әдістер жалпы және жеке болып бөлінеді. Жалпы әдістерге - абстракция әдісі, талдау, синтез, индукция, дедукция, жорамал, эксперимент, жүйелі талдау жатады. Жеке әдістер: экстраполяция, зерттеу және сегменттеу-математикалық, графикалық, баланстық, функционалдық. Зерттеу және сегменттеу ғылымдар жалпы, қолданбалы, біріктірілген болып үшке бөлінеді. Нарықты зерттеу және сегменттеу қазіргі зерттеу және сегменттеудің негізгі бөлігі ретінде қарастырылады. Егемендігімізді алып зерттеу және сегменттеудің дамуының жаңа бағытын, яғни нарықты қатынастарды таңдап, біз Қазақстанның қазіргі нарықты зерттеу және сегменттеусын бөлек дербес пән ретінде де қарастырған жөн.

  Нарық  механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын, еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді. Бірақ көп қаржы мен уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісте терең құрылымдық өзгерістер жасауды қамтамасыз ете алмайды.

    Нарық дегеніміз не? Нарық-бұл  өндіріс факторларын немесе оның  нәтижелері мен шарттарын айырбастауға  байланысты болатын өндірістік  қатынастардың белгілі бір бөлігі  немесе жүйесі.

   Нарық-бұл сатушылар мен сатып  алушылар арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар айырбасының саласы.

   Нарық-тауарларды сатып алу-сату  мен байланысты орын алатын  зерттеу және сегменттеу қатынастар жиынтығы.

  Нарық-бұл  тауарды өткізуге байланысты айырбас саласында қалыптасатын зерттеу және сегменттеу қатынастардың жиынтығы.

  Нарықты  әртүрлі тауар өндірушілер мен  тұтынушылардың арасында болатын  зерттеу және сегменттеу байланыстар мен қатынастар жүйесі деп сипаттауға болады. 

   Әдибиеттер:

1. 1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
3. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
4. Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.

 

Бақылау сүрактар: 

1. Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні.
2. Ғылымның әдістемесі.
3. Нарықты жалпы сипаттамасы.
4. Кәзіргі кезде нарықты зерттеу және сегменттеудің алатын орны қандай

 

Тақырып 2.Нарықтың даму тарихы және теориясы. 

Пәннің  тақырыбы: Пәннің ғылыми негізін және ерекшеліктерін қарастыру 

Сүрақтар:

1. Нарықтық қатынастардың даму кезендері.
2. Қазақстандағы нарықтың даму тарихы.
3. Кәзіргі заманғы нарық теориясы.

 

     Нарықты зерттеу және сегменттеу  - ертеден келе жатқан шаруашылықты жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады: а) нарық элементтерінің пайда болуы, б) натуралдық айырбас кезеңі нарығы, в) тауар баламасы кезеңінің  нарығы, г) тауар емес балама кезеңінің нарығы.

      Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке сауда – саттық көріністерге кездейсоқ болды.

      Екінші  кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т₁ - Т₂ көрсетуге болады. Балама айырбас көбіне – көп өндірістің шарты бола бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы калыптасады. Құнның субстанциясы әлі де болса тауардың бір түрімен біртұтас болып бірігіп кеткен жоқ, сондықтан “таза” құнның иеленушісі болып бірнеше тауарлар көрінуі мүмкін.

      Үшінші  кезеңдегі тауар тепе – теңдігі  мына айырбас формуласы бойынша  Т₁ - Т_2,, балама Т₂. Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір түріне тән. Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым тауарлардың ортасынан ығысып шығып қалып отырады. Бұл кезеңде “таза” құн өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз  өмір сүре алмайтын “шығындық емес” деп бөлінетін құрамалары байланады. Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуымен құнның жеке дара иеленушісі қызметін алтын атқара бастайды.

      Төртінші  кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы  Т₁ тауар емес балама Т₂. Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның “таза” иеленушілері – несие ақшалар өзінің “тауарлық” мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның өзінің заттық иеленушісінің оқшалануы қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады.

      Сонымен бірге нарықты  стихиялы түрде дамушы немесе нарық, монополия  нарық, реттемелі  нарық деп бөледі. Стихиялы нарық капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың идеологы, әлемдік зерттеу және сегменттеу теорияның негізін қалаушы Адам Смит (1723 – 1790 ж.ж.) өзінің “Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу” деген басты еңбегінде – жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі мүддесі өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың қозғаушы күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге А.Смит, екі кәсіпкер немесе саудагердің арасындағы әңгіме әрқашанда бағаны өсіру ниеттігіндегі даумен аяқталады деп кқрсетті. Оның пікірінше, мемлекет мұндай даулы мәселелерді шешуге араласпауы керек, ол тек қана жалпы тәртіпті қамтамасыз ететін “түнгі күзетшінің” рөлін атқаруы қажет.

     Монополиялық  нарық XIX ғасырдың алғашқы кезеңінде  өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде  еркін бәсеке шектеледі, ал ол зерттеу және сегменттеудағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми – техникалық прогрестің баялауына бағаның өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде, қоғамның барлық қайшылықтарының шиеленесуіне әкеліп соқтырады.

     Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттемелі  нарық  тән болып отыр. Оны тек  қана еркін өндірушілер мен тұтынушылар, еркін бәсеке мен бағалар ғана емес, сонымен бірге - өнім өндіруге мемлекеттік баға белгілеу, нарық конъюнктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті еңгізу, өндірістің көлемін тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әртүрлі кәсіпорын ассоцияларын, жарнама – ақпараттық жүйелерді құру арқылы реттеуде мемлекеттің шешуші рөлін атап көрсету керек.

     Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты  шарты - өндіріс құрал – жабдықтарына жекеменшік. Ал Қазақстандағы өндірістік қатынастардың негізі жерге феодалдық меншік болды ірі- ірі мал иелері жердің де аса ірі меншіктенушілері болды. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жер өндірістің шарты ғана емес, сонымен бірге негізгі құралы да болды.

     Тереңдей  түссек меншіктік бөлінісу Қазақстанда  тауарлы ақша қатынастардың белгілі бір дәрежеде өріс алуына, өркендеуіне жағдай жасады. Шындығында айырбас, сауда қатынастары қазақ даласында ерте кезде пайда болды. Айырбас ісінде негізгі бұйым мал болды. Академик С. Бәйішевтің мәліметтері бойынша Қазақстанда малмен сауда жасау, әсіресе XVI ғасырдан бастап мықтап өріс алған, оның едәуір бөлігі айырбас шетке шығарып өткізу үшін өңдіріліп отырған.

     Нарықты қатынастардың қалыптасуына белгілі бір дәрежеде дамыған қолөнер кәсібі де, өнеркәсіп те әсер етті. Қазақтар үй бастырды, жүннен мата тоқыды, теріден былғары иледі, металдан ыдыс – аяқтар жасай білді, киім тікті, киіз басып кілем тоқыды. Бұл салалардың бұйымдары айырбас үшін, тауар ретінде де шығарылатын болды.

     Қазір тәуелсіз Қазақстан Республикасының  алдында тарихи әділетсіздікті жою міндеті. Негізгі стратегиялық мақсат – демократияны дамыту, меншікті қатынастарды реформалау, нарықты зерттеу және сегменттеуны өндіру болып табылады.  

   Әдибиеттер:

1. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
2. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
3. Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М 1998г
4. Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.