Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні мен әдістері

• мемлекеттік бюджетте тұрған кәсіпорындар мен ұйымдар-несие негізінде коммерциялық қызметпен айналыспайтын мемлекеттік-бюджеттік кәсіпорындар;
• шаруашылық есеп, өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі басқару негізінде жұмыс істейтін мемлекеттік шаруашылық есептегі кәсіпорындар;
• мемлекеттік-жалгерлік кәсіпорын-мемлекеттік кәсіпорынды, оның бір бөлімшесін немесе басқа мүліктерін сондағы еңбек ұжымының өзі жалға алған жағдайда құрылады;
• кооперативтік кәсіпорындар-бұл жаңа түрлі кооперативтер. Олар жалға алған немесе олардың пайдалануына берілген мүліктерді пайдаланып, тауар шаруашылығымен айналысу мақсатымен кооперативке мүше ретінде ерікті түрде бірлескен адамдар тобы. Олар өндірісті дербес, өзін-өзі басқару және өзін-өзі қаржыландыру принципіне сәйкес ұйымдастырылады.
• мемлекеттік-акционерлік қоғам немесе холдингтер;
• мемлекеттік бірлескен кәсіпорындар, сол кәсіпорынды құрушылардың мүліктерін біріктіру жолымен құрылады. Оларға заңдылық құқығы бар тұлғалар, шетел мекемелері мен азаматтары кіреді.

 

Әдибиеттер: 

1Современная  зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)

2. Блинов  А.О. Малое предпринимательство.  Организационные и правовые основы  деятельности. М. Ось-89. 1998г.

3. Мамыров Н.К., Ихданов Ж.  Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана  (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.

4. Мамыров  Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская  О.А. и др. Основы предпринимательства.  Учебное пособие - Алматы 1997г-72с. 

Бақылау сұрақтары:

1. Жеке меншік – нарықты зерттеу және сегменттеудің, негізі.
2. Бизнес – нарықты зерттеу және сегменттеудің жылжытушы күші, оның белгілері мен түрлері.
3. Кәсіпкерліктің үйымдастыру – құқыұтық формалары: артықшылықтары мен кемшіліктері. ҚР кәсіпкерліктің дамуы.

 
 
 
 

Тақырып 9. Нарықты баға белгілеу. 

Такырып мақсаты. Баға және оның қызметтері мен таныстыру. Баға орнату стратегиясы. Жаңа тауарларға баға орнату. Нарықтағы тауарларға баға орнату. Баға орнатудың мақсатын және әдісін таңдау. Баға дискриминациясы 

Сүрақ:

1. Баға және оның қызметтері.
2. Баға орнату стратегиясы.
3. Жаңа тауарларға баға орнату.
4. Нарықтағы тауарларға баға орнату.
5. Баға орнатудың мақсатын және әдісін таңдау.
6. Баға дискриминациясы

 

 Құн  мен баға-ұқсас ұғымдар, алайда біркелкі, пара-пар деп түсінуге болмайды. Құн тауар өндірісінің шығындарын көрсетеді, ал жекелеген тауардың бағасы нарықта байқалады және ол құннан ауытқуы әбден мүмкін. Себебі оған сұраныс пен ұсыныс, пайдалылық, сиректік, мода, инфляция және т.б. факторлар ықпал жасайды. Баға-тауар құнының ақшалай өлшемінің модификациясы. Нарықты зерттеу және сегменттеуда тауар қозғалысы шаруашылық процесстерін реттеудің инструменті болып табылатын бағамен іске асады. Баға белгілеу механизмі бірқатар элементтерден тұрады: бағалар, олардың құрылымы, деңгейі, белгілеу тәсілі, баға динамикасының факторлары.

   «Баға» категориясы деп өзінің қызметтерінің ерекшелігімен, қолдану сферасымен, қалыптасу тәсілімен ерекшеленетін баға түрлерін түсінеміз.

1. Баға-құнның ақшалай көрінісі. Ол құннан ауытқып тұрады, тек нарықты тепе-теңдіктің кейбір моменттерінде құнмен сәйкес келеді.
2. Баға-тауарға төленетін ақша соммасы, яғни баға тауар өндірісіне кеткен шығындармен байланыспайды.

 

  Бағаның қызметтері:

• Есеп қызметі. Бұл өнім өндіргенде қоғамдық қажетті еңбек шығыны процессінің өзгеруінде байқалады және әртүрлі өнімді өндіру қалай немен жүзеге асқанын көрсетеді.
• Ынталандыру қызметі. Бұл кезде баға өндіріс тиімділігіне әсер етіп, өнім ассортиментін жаңғыртуға, жаңа технологияны қолдануғағ өнім сапасын арттыруға күш салады.
• Бөлу-реттеу қызметі. Бағаның бөлу қызметі сұраныс пен ұсынысты реттеу және тұтынушы мәртебесінің өзгеруі кезінде байқалады.
• Нарықты, тепе-теңдік сақтағанда, тұтыну мен өндірісті теңгергенде байқалады.
• Ақпараттық. Баға тұтынушыға сатушылар тарапынан тауар ұсынымы туралы белгі береді және олар өз өнімі үшін қанша алғысы келетіндігін баяндайды.Екінші жағынан сатушылар сатып алушылардың төлем қабілеттілігін немесе өндіріс ресурстарының қорын байқайды. Мұндай ақпарат барометр сияқтя-зерттеу және сегменттеудағы конъюктура жағдайын айқындап, кейбіреулердің іскерлік белсенділігін арттырады.

Бағаның түрлері:

• Нарықты баға сатушы мен сатып алушы арасында пайда болады. Бұл кәміл бәсеке нарығына тән. Нарықты баға реттелмейді, себебі ол сұраныс пен ұсыныс әсерімен қалыптасады.
• Аукциондық баға.
• Комиссионды баға.
• Шартты баға (өзгертуге жатпайтын баға)
• Фьючерстік баға.
• Мемлекеттік баға (тарифтер мен бекітілген бағалар)
• Бөлшек баға, тауарды бөлшектеп сатқанда қолданылады.
• Көтерме баға, ірі партия тауарларын сауда және өнеркәсіп кәсіпорындарына жеткізуде қолданылады.
• Монополды баға, монополиялар бекіткен жоғары немесе төмен өндіріс бағасы.
• Монопсоды баға, жалғыз сатып алушымен қойылатын баға.
• Халықаралықбаға-халықаралық сауда бағасы.

      Қазіргі уақытта тауарды сатып  алу мен қызмет көлемінің 70-80% еркін баға үлесі қамтиды. Нарық  діңгегін еркін баға құрайды.  Нарықты зерттеу және сегменттеу дамыған көп елдерде баға міндетті түрде реттелінеді, еркін нарықты бағасыз өзін-өзі реттеу механизмі жұмыс істелмейді.

1. Үкімет оргндары тарапынан бағаны бақылау. Мемлекетті орган мен олардың әлеуметтік партнерлары бағалы бақылаудың басты мақсаты-өмір сүру құнының өсуін айқындау.
2. Бағаға жанама әсер ету. Мұның мәні мынада: сыртқы саудада кейбір сандық немесе кедендік шектеуді еңгізу немесе алып тастау. Сондай-ақ есептеу ставкасының өзгеруі, салық ықпалдығын ескеру, ақша эмиссиясының көлемін көбейту немесе азайту.
3. Мемлекеттің баға құрылу процесіне араласуы. Бұл жерде үкімет органдарының өндіріс шығындарын көтеруге рұқсат етілуі көзделген: өзіндік құнға көтеріңкі жойылған амортизация қосылады және басқа қорларға жіберілген нәрселер.
4. Бағадағы лидерлік. Бұл құбылыс өндіріс саласының тауар мен қызмет көрсету саласында басталады. Себебі мемлекеттің үлесі сүбелі. Егер салаларды мемлекет пен жеке кәсіорындар басқарса, мемлекет конъьюктуралық немесе құрылымдық-саяси мақсатта өзіне жататын кәсіпорындар бағасына әсер ету қолынан келеді. Мемлекет нарықтың көлемді бөлігін бақылап, ұсынымның шектелуімен баға белгілеуде лидер болып, сала бойынша оның деңгейін анықтайды. Осындай жағдай мемлекеттік ірі сатып алушы және тапсырыс беруші салаларында да қалыптасқан.
5. Мемлекеттің бағаға тікелей әсері. Мұны мемлекеттік субсидия жүзеге асырып, сала ішінде, салада немесе аймақта жеке тұтынушылар шығынының төмендеуін байқатады.
6. Зерттеу және сегменттеудің мемлекеттік секторында өндірілген тауар және жасалатын қызметке жеңілдетілген баға мен тарифтерді белгілеу. Бұған минерал-шикізат және жағармай-энергетикалық ресурстар, темір жол мен почта-телеграф тарифтерінің бағасын айтамыз.
7. Бағаның көрсетілген түрін немесе олардың белгіленген көтерілу шегін үкіметтің бақылауы. Бағаны осылай реттеу әлеуметтік келеңсіздіктің белен алғанында ғана қолданылады.
8. Тауардың кейбір түрлеріне бағаны бекіту мен бақылауды ұлттық органдар құзырына береді.

 

Әдибиеттер:

1Современная  зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)

2. Блинов  А.О. Малое предпринимательство.  Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.

3. Мамыров  Н.К., Ихданов Ж.  Государственное  регулирование экономики в условиях  Казахстана  (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.

4. Мамыров  Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская  О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.

1. Ф.Ф. Стерликов. Зерттеу және сегменттеу 100 вопросов, 100 ответов. Гуманитарный издательский центр «Владос», 1999

 

Бақылау сұрақтары:

1. Баға орнату стратегиясы.
2. Жаңа тауарларға баға орнату.
3. Нарықтағы тауарларға баға орнату

 
 

Тақырып 10. Өндіріс факторларының  нарығы және факторлық  табысты қалыптастыру. 

Тақырып мақсаты: Факторлық табысты бөлу және қалыптастыру. Жалақы және еңбек қатынастарын реттеу. Жалақының зерттеу және сегменттеу негізі. Еңбек нарығында жалдау проблемасы, жұмыссыздық және әлеуметтік кепілдер. Табыс және капитал. Капитал және пайыз. Табыстың зерттеу және сегменттеу негізі. Рентаның зерттеу және сегменттеу негізі. Рента түрлері.

Сүрақтар:

1. Факторлық табысты бөлу және қалыптастыру.
2. Жалақы және еңбек қатынастарын реттеу.
3. Жалақының зерттеу және сегменттеу негізі.
4. Еңбек нарығында жалдау проблемасы, жұмыссыздық және әлеуметтік кепілдер.
5. Табыс және капитал.
6. Капитал және пайыз.
7. Табыстың зерттеу және сегменттеу негізі.
8. Рента түрлері.

 

   Зерттеу және сегменттеудің маңызды құрамдас бөлігі өндірістік жүйе. Адамзат қоғамының өмір сүруі мен дамуының негізі-материалдық және рухани игіліктер.Өндірісті ұйымдастыруға қажетті факторлар: еңбек, еңбек заттары және еңбек құралдары. Еңбек-адамның еңбек ету қабілеттілігі. Еңбек заттары-белгілі бір бұйым жасалатын, алдын ала өңдеуден өткен н.емесе өтпеген табиғат жемістері. Еңбек құралдары-өндірістің негізгі бұлшық ет жүйесі. Еңбек заттары мен құралдарының жиынтығы-өндіріс құрал-жабдықтарын құрайды немесе материалдық-заттық фактор деп аталады.

Зерттеу және сегменттеу игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланылады. Өндіріс үрдісінде ресурстар өндіріс факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік.

Жер-барлық табиғи ресурстар (мұнай, газ, орман, су, кен т.б). Жерден түсетін пайда-рента.

Еңбек-еңбек ресурстары (адамдардың жұмыс күші).Еңбектен түсетін пайда-жалақы.

Капитал-материалдық және қаржы ресурстары (ғимараттар, қаржы т.б.) Капиталдан түсетін пайда-пайыз.

Кәсіпкерлік-қаржылық табыс алумен байланысты ынталы, шаруашылық қызмет). Кәсіпкерліктен түсетін пайда-табыс.

Жалақы-еңбек құнының ақшалай өлшемі. Қазақстан Республикасының аралас әлеуметтік бағытталған нарықты зерттеу және сегменттеуға көшу кезінде минималды деңгейдегі еңбек ақыны мемлекет кепілдендіреді және жоғарғы деңгейдегі еңбек ақыға шек қойылмайды. Жалақының екі түрі қолданылады: мерзімді және кесімді. Мерзімді жалақы нақты істелген жұмыс уақытының шамасына байланысты төленеді. Кесімді жалақы қажетті сапада шығарылған өнімнің мөлшеріне қарай төленеді. Номиналды жалақы-жұмыскердің өзінің еңбегіне алатын ақшалай сомасы.

Еңбек нарығы-бұл жұмыс күшіне сұраныс  пен ұсыныс сәйкестігінің жалпыға  ортақ формасы.

Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу:

• Жұмысқа орналастыру және кәсіби даярлық пен қайта даярлықтан өтуге көмектесу.
• Үйлесімді еңбек нарығын жасауға ынталандыру, еңбек қатынастарын құқықтық қамтамасыз ету.
• Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау.

  Жұмыссыз  қалу қауіпі-әр ересек адам үшін үлкен мәселе. Адамдардың көпшілігі үші жалақы-жалғыз табыс көзі әрі жұмыс адамды моральдық жағынан қанағаттандырады.

  Жұмыссыздық-еңбекке қабілетті адамдардың жұмыс істемеуі.

Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау принциптері келесі:

- тиімді  жұмыс істеу, кадрлар даярлау және қайта даярлау жүйесін қамтамасыз ету;

- кіріс  жасаудың тиімді жүйесін ұйымдастыру;

- кірістегі  және жеке тұтынудағы дифференциация  процесін макрозерттеу және сегменттеу реттеу;

- ең  төменгі өмір сүру деңгейінің  нақты көрсеткішін анықтау және оны жүйелі түрде индексациялау;

-жұмыссыздарды  әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз  ету.