Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні мен әдістері

  Жер рентасы-жер учаскесін уақытша қолданғанға төленетін төлем. Бұл төлемқосымша құнның арендатор капиталының орташа пайдасынан артық болу есебінен пайда болады.

Дифференциалдық рентаның екі түрі бар: 1-ші және 2-ші дифференциалдық ренталар. 1-ші дифференциалдық  рентаның құрылу себебін жерді шаруашылық объектісі ретінде монополиялау болып табылады. Оның мәнісі мынада: сапалық жағынан жақсы және орташа жер учаскелерін пайдаланған кәсіпкер-арендаторлар, өздерінше жерді шаруашылық объектісі ретінде игереді. Сондықтан олар оған басқа кәсіпкерлердің капитал салуына жол бермейді, сөйтіп сапалық жағынан жақсы және орташа жер учаскісінен монополды қосымша пайданы табады.

  Абсолютті рента-пайданың орташа пайдадан артық бөлігі және ол барлық учаскіде сондай-ақ жердің сапасы нашар учаскісінде де туындайды, ол жақсы және орташа учаскіден тағыда қосымша 1-ші және 2-ші дифференциалды ренталар алынады.

 Дифференциалды  және абсолютті ренталардан басқа жекелеген кейбір жер учаскісінде монополиялық рентаның болуы мүмкін. Оның пайда болуы монополиялық бағамен түсіндіріледі, себебі ондай баға кейбір сирек ауыл шаруашылығы өнімдеріне белгіленеді.

  Қазіргі  дамыған нарықты тауар өндірісі жағдайында өнімнің көптеген бөлігі сату үшін шоғырланады және ұдайы өндіріс процесінің төрт фазасының бірлігін қалыптастырады: өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну. Осы бірлікте капитал ұдайы өндіріс процесінің бөлінбейтін бөлігі болып табылады. Оның негізгі қызметі өнеркәсіп капиталына қызмет жасауға саяды және осы қызмет өнеркәсіп капиталының өнімділігі арттырады. Сауда капиталының басты ролі, ол құнның тауарын түрін ақшалай да өзгертеді.

Қарыз капиталы-бұл өнеркәсіп капиталының  оқшауланған бөлігі. Қарыз капиталының құрылу мүмкіндігі өнеркәсіп капиталының шеңбер айналымымен түсіндіріледі. Қарыз капиталының бірнеше қайнар көзі бар:

- тауарды  өткізу мен жаңасын сатып алудағы  уақыттың сай келмеуі;

- қосымша  құн бөлігінің қорлануы, бірақ  уақытша өндірісті ұлғайтуға қолданылмайды;

- амортизациялық  төлемдер;

- жалақыны  төлеуге арналған ақшалар;

- кәсіпорын  пайдасы, түсіп тұратын дивиденттер,  қарыз пайызы, рента және басқалары. 

Әдибиеттер: 

1. Блинов  А.О. Малое предпринимательство. Организационные  и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
2. Мамыров Н.К., Ихданов Ж.  Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана  (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.
3. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
4. Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.

 

Бақылау сұрақтары:

1. Еңбек нарығында жалдау проблемасы, жұмыссыздық және әлеуметтік кепілдер.
2. Табыс және капитал.
3. Капитал және пайыз.
4. Табыстың зерттеу және сегменттеу негізі.
5. Рента түрлері.

 
 
 

Тақырып 11. Нарықтық инфрақұрылымның ұйымдастырылуы. 

Тақырып мақсаты: Факторлық табысты бөлу және қалыптастыру. Жалақы және еңбек қатынастарын реттеу. Жалақының зерттеу және сегменттеу негізі. Еңбек нарығында жалдау проблемасы, жұмыссыздық және әлеуметтік кепілдер. Табыс және капитал. Капитал және пайыз. Табыстың зерттеу және сегменттеу негізі. Рентаның зерттеу және сегменттеу негізі. Рента түрлері. 

Сүрақтар:

1. Нарықты инфрақұрылымы.
2. Өнімді бөлу, бөлу амалдары.
3. Бөлшек сауда оның қызметтері.
4. Көтерме сауда оның қызметтері.
5. Тауар биржасының түсінігі, оның белгілері мен қызметтері.

 

      Нарықты зерттеу және сегменттеуға қажетті элементтердің бірі-оның инфрақұрылымы. Ол нарықтың дамуын және оның қалыпты жұмыс жасау жағдайын қамтамасыз ететін институттардың жиынтығы түрінде көрінеді. 

Нарықтың  инфрақұрылымы
аукциондар	консультациялық-делдалдық  фирмалар
биржалық  және брокерлі кеңселер	бизнестің коммерциялық орталықтары
банктер	сақтық және аудиторлық компаниялар
коммерциялық  орталықтар және компаниялар	жарнама-ақпараттық қызмет
мемлекеттік резервті және сақтық қорлары	қойма, элеватор, тоңазытқыш, ыдыс-қап және транспорт  шаруашылықтары, ауылшаруашылық өнімдерін  сақтау орындары
мемлекеттік салық комитеті	сауда үйлері
бағалы  қағаздарға бақылау жасайтын инспекция	маркетингтік  зерттеу орталықтары
құқықтық  қорғау органдары	көтерме сауда  орталықтары
лизингтік компаниялар	кадрларды даярлау  орталығы
кедендік  қызмет	жәрмеңкелер
бағалар мен стандарттарға бақылау жасайтын мемлекеттік оркан	өндірушілердің  әртүрлі бірлестіктері
тұтынушыларды қорғау орталықтары	тағы басқалары

 
 
 
 

    Дамыған нарықты инфрақұрылым кәсіпкерліктің барынша пайдалы бағыттары мен нысандарын іздеуді едәуір жеңілдетеді.

   Көтерме сауда-бұл бір фирманың екіншісіне тауарлардың ірі партиясын сатуы. Сауда және өнеркәсіп кәсіпкерлері мен сауда-коммерциялықтардың арасында,сондай-ақ мемлекеттік ұйымдарымен жүргізіледі.Әдетте бұл дәстүрлі көтерме сауда орталықтарында жүзеге асады: арнайы көтерме нарығында, жәрмеңке, аукцион және тауар биржаларында. АҚШ-да 420 мыңға жуық көтерме сауда орталықтары бар және олар жалпы көлемі екі триллион доллардан астам сауда көлемін жүргізеді.

            Көтерме қызметті ұйымдастырудың жалпы үш категориясы бар: өндірушілердің көтерме қызметі; өз бетінше іс-әрекеттегі коммерциялық ұйымдардың  көтерме қызметі; өз бетінше іс-әрекеттегі коммерциялық ұйымдардың көтерме қызметі; агент пен брокерлер арқылы көтерме қызмет.

    Көтерме сауда-бұл тұтынушыға тікелей көтерме саудагерлердің тауарды саудагерлердің тауарды сатуы.

            Сауданың ең маңызды  объектілеріне өз ассортиментті  арнайы магазиндер, сондай-ақ универсам, универмаг, кең профилді универсамдар жатады. Соңғы аталған объекті  қалыпты универсамның сауда көлемі мөлшерінен асып түседі және сатып алушыларды тамақ өнімдерімен толық қанағаттандыруға арналады. Сонымен қатар сауда кешендері бар, олар өздеріне универсам мен бөлшек қойма –магазиндерін ендіреді. Бөлшек  сауда саласында дүкеннен басқа әртүрлі қызмет көрсететін бөлшек кәсіпорындар да жатады: клуб, мейманхана, асхана, шаштараз, киім тазарту мекемесі т.б.

    Бағалы қағаздар сауда-саттығының орталығы қор биржасы болады. Бұл тұрақты жұмыс істейтін, тәртіптілікті катаң сақтайтын қаржы мекемесі немесе сатушы мен сатып алушы белгілі уақытта бір-бірін табатын тұрақты орын. Биржалық комиссия экспертизасынан мұқият өткен, айналымға шығарылып, оны реттеп отыратын қағаздарды қайта сатады. Сөйтіп қор биржасы екінші аталатын бағалы қағаздар нарығына қызмет жасайды. Қор биржасы нарықты зерттеу және сегменттеудің негізгі элементі бола отырып, уақытша босаған ақша қорларын бағалы қағаздар арқылы сатуға мүмкіндік туғызады. Сондай-ақ компаниялардың акциясы мен облигациясына нарықты құнды белгілейді. Бағалы қағаздарды биржада сату мен сатып алу биржалық курс негізінде жүзеге асады.

    Биржалық курс дегеніміз-қор биржасы айналымындағы бағалы қағаздың сатылу бағасы. Биржалық курс дивиденд көлеміне тікелей, ал қарыз пайызының мөлшеріне кері байланысты болады. Биржалық курстың кәдімгі акциясы облигация мен жеңілдетілген акцияға қарағанда көп болады. Оның табыс деңгейі алдын-ала белгілі емес, себебі конъюктураның тербелісіне ұшыраған. Тіркелген биржалық курс биржалық бюллетенде жарық көрі, мерзімді басылымда қайта шығарады. Мұндай курс сұраным мен ұсынымға байланысты және оған төленетін дивиденд мөлшерінің әсері де ықпал етеді.

    Қор биржасы көп жағдайда жабық болады. Себебі қор саудасында қор мүшелері ғана қатыса алады. Қор мүшелері маклер мен диллерге бөледі. Олар табысының бір бөлігін биржада клиенттер тапсырмасын орындап, делдалдық операция жасау арқылы табады. Биржа мүшелерінің құрамынан биржа комитеті сайланып, арнайы комиссия ұйымдастырылады. Комиссия бағалы қағаздарды биржа операциясына жіберу туралы шешім қабылдайды.

Бағалы  қағаздар-иесіне табыс әкелетін, оның кәсіпорын мүліктеріне қатысы барлығын куәландыратын коммерциялық документ.

  Бағалы  қағаздардың түрлері келесі:

- депозиттік  сертификат;

- жинақтық  сертификат;

- чек;

-вексель;

-аудармалы  вексель (тратта);

-акция;

-облигация. 

Әдибиеттер: 

1. Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
3. Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.

 

Бақылау сұрақтары: 

1. Нарықты инфрақұрылымы.
2. Өнімді бөлу, бөлу амалдары.
3. Бөлшек сауда оның қызметтері.
4. Көтерме сауда оның қызметтері.
5. Тауар биржасының түсінігі, оның белгілері мен қызметтері.

 
 
 

Тақырып 12. Нарықты мемлекеттік  реттеу. 

Тақырып мақсаты: Зерттеу және сегменттеудің құқықтыұ тиімділігін қамтамассыз ету. Антимонополиялық заңдылық. Бағаны реттеу. Табысты қайта бөлу. Мемлекеттік реттеудің қүралдары.

Сүрақтар:

1. Зерттеу және сегменттеудің құқықтыұ тиімділігін қамтамассыз ету.
2. Антимонополиялық заңдылық.
3. Бағаны реттеу.
4. Табысты қайта бөлу.
5. Мемлекеттік реттеудің қүралдары.

 

    Мемлекет пен нарықтың өзара қатынасы нарықты қоғамда маңызды мәселелердің бірі, себебі бұл зерттеу және сегменттеу жүйеде мемлекет ерекше қызметтерді атқарады. Кез-келген елдің зерттеу және сегменттеу жүйесіндегі мемлекеттің ролі оның қызметі арқылы байқалады. Зерттеу және сегменттеу қызметтің түрлері өте көп, сондықтан оны топтап, негізгі блоктарға біріктіру қажет:

            Біріншіден, нарық  жағдайында мемлекет мына қызметтерді өз мойнына алады: стратегиялық, зерттеу және сегменттеу, құрылымдық, техникалық, әлеуметтік, демографиялық болжау мен жоспарлау;

            Екіншіден, мемлекет иығына мемлекеттік кәсіпкерлік  қызметі жатады. Ол қоғамға қажет  мемлекеттік кәсіпорын мен өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды жасайды. Олар: темір жол мен жалпы ұлттық шоссе жолдары, көпір, каналдар, газ бен мұнай құбырлары, байланыс, аурухана, мектеп т.б. объектілер;

            Үшіншіден, нарықты  жүйе қалыпты қызметін қамтамасыз ету. Сатып алушы мен кәсіпкер мүдделерін қорғау, стандарт қызметін құру, өнім сапасы мен салмағын өлшеу, бәсекені қолдай отырып, нарықты зерттеу және сегменттеуда монополизмнің болуына барынша күрес жүргізу, ол үшін белгілі құқықтық база жасалады. Мемлекет бұл жағдайда өзіне қоғамдық әрбір қызметін алғаны жөн;

            Төртіншіден, мемлекет дағдарысқа қарсы саясатты жасау  мен өткеру қызметін атқаруды бюджет саясатының көмегімен ұлттық табысты  үлестіру арқылы жүргізеді. Тұрғындардың толық жұмыспен қамтамасыз етілуін  қолдап, зерттеу және сегменттеуны тұрақтандыру қызметін жүзеге асырады;

            Бесіншіден, мемлекет тұрғындарды әлеуметтік қорғау жұмыстарын өзіне алады. Оларға-оқушылар, студенттер, зейнеткерлер, мүгедектер мен көп  балалы отбасын жатқызамыз.

     Нарықты реттеу тәсілдері-бұл мемлекет пен мекемелердің ұдайы өндіріс процесінде мақсатты бағыт беру әдісі.Ол нарықты маеханизм қызметіне қалыпты жағдайы қамтамасыз етуге әсер етеді. Реттеудің мұндай элементтері алғашқы рет бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болды.Реттеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде былай жіктеуге болады: мемлекеттік және мемлекеттік емес, ал нарықты тепе-теңдікке әсер ету әдісіне қарай-тікелей және жанама.

    Реттеудің тікелей тәсілі зерттеу және сегменттеу процестің өзіне және оның параметріне өктемділеу әсер етумен байланысты. Әдетте, олар белгілі объектіге бағытталып, адрестік сипатқа ие болады. Нарықты тікелей реттеу тәсіліне жиынтық сұраныс төлем қабілеттілігінің қалыптасуы үшін және халық шаруашылығы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталықтан қолданатын әдістер жатады..

    Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанымен, бірақ барлық шаруашылық субъектілеріне міндетті болады. Олар зерттеу және сегменттеу қызметтің жағдайы мен нәтижесіне әсер етумен байланыстырылады.