Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні мен әдістері

 

Бақылау сүрактар:

1. Нарық қатынастардың даму кезендері.
2. Қазақстандағы нарықтың даму тарихы.
3. Кәзіргі заманғы нарық теориясы.

 
 
 
 
 
 

Тақырып 3. Зерттеу және сегменттеу жүйелері. 

Тақырып мақсаты: Әкімщілдік - әміршілдік және нарықты жүйенің артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастыру

Қоғамдық  байлықтың сипаттамасы.

Зерттеу және сегменттеу тиімділік және зерттеу және сегменттеу өсім көрсету 

Сүрақтар:

1. Әкімшілдік - әміршілдік жүеден нарықты жүйеге бейімделу.
2. Өтпелі зерттеу және сегменттеудің негізгі заңдылықтары.
3. Қазақстан зерттеу және сегменттеусының әлеуметтік – зерттеу және сегменттеу дамуының стратегиясы

 
 

     Жүйе  грек сөзінен аударғанда бөліктерді құрастыру, біріктіру деген мағынаны білдіреді. Жүйе-бір-бірімен байланысқан  құбылыстардың, заңдылықтардың объективті бірлігі.

Жүйенің келесі қасиеттері бар:

• ол элементтердің жиынтығы;
• оның элементтері арасында байланыс болады;
• оған бір ұйымдастыру тән;
• оның элементтерінің өзара байланысу нәтижесінде жалпы жүйеге тән қасиеттер пайда болады.

Зерттеу және сегменттеу жүйе келесі қызметтерді атқарады:

1. өндіріс процесінде тапшы ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету;
2. техникалық прогрессті қамтамасыз ету.

  Зерттеу және сегменттеу жүйе-өзарабайланысқан және ретке келтірілген зерттеу және сегменттеу элементтерінің жиынтығы. Зерттеу және сегменттеу күрделі көпдеңгейлі жүйе. Зерттеу және сегменттеудің келесі деңгейлерін көрсетуге болады: элементарлы зерттеу және сегменттеу, кәсіпорын және үй шаруашылығы, нарықтар, ұлттық зерттеу және сегменттеу, дүниежүзілік зерттеу және сегменттеу.

 Зерттеу және сегменттеудің негізгі белгілерін анықтау үшін зерттеу және сегменттеу жүйе түсінігі қолданылады.

     Зерттеу және сегменттеу жүйе-зерттеу және сегменттеуны ұйымдастыру формасы, шектелген өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдарын және әдістерін табу негізгі міндеті болып табылатын шаруашылық механизмі.

      Зерттеу және сегменттеу жүйенің пайда болуының себебі ресурстардың салыстырмалы шектеулілігінің жалпы заңы болып табылады.

      Бұл заңның қызметінің негізінде екі  жағдай жатады:

1.Адам  қажеттіліктерінің үнемі өсуі.

2.Оларды  қанағаттандыру үшін қажетті  материалдық игіліктер мен қызметтердің  шектеулі болуы.

      Зерттеу және сегменттеу жүйе меншік, ақша жүйесі, үкімет органдары, салық, табыс, жоспарлау сияқты зерттеу және сегменттеу институттардың көмегімен қызмет етеді. Сонымен зерттеу және сегменттеу жүйе зерттеу және сегменттеу институттардың кешені ретінде көрінеді. Жүйелерді жіктеу үшін белгілі бір сандық белгілер қажет.

Оларға:

• зерттеу және сегменттеудағы мемлекеттің ролі;
• жоспарлаудың даму деңгейі;
• нарықты қатынастардың ролі жатады.

      Зерттеу және сегменттеу төрт зерттеу және сегменттеу жүйеге бөлінеді:

1.Дәстүрлі  зерттеу және сегменттеу

2.Нарықты зерттеу және сегменттеу

3.Әкімшілдік-әміршілдік  зерттеу және сегменттеу

4.Аралас  зерттеу және сегменттеу.

      Дәстүрлі  зерттеу және сегменттеу тұйықталған, оқшауланған шаруашылыққа негізделеді. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған дәстүр мен салт, қандай тауарды, кім үшін  өндіру арқылы анықталады. Зерттеу және сегменттеудің осы түрі бұрынғыға қарағанда Азия, Латын Америка мен Африка елдерінде қазір өте сирек кездеседі.Негізгі белгілері: көп укладты зерттеу және сегменттеу, артта қалған технология, ғасырлар бойы сақталған дәстүрлер.

      Еркін бәсекенің нарықты зерттеу және сегменттеусы ресурстарға жеке меншік және тауар өндірушінің еркін бәсеклік механизмімен сипатталады. Тұлға өзінің барлық материалдық және рухани мүмкіндіктерін өз пайдалылығы үшін қолдануға тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді ойламайды. Адам тек өзінің мүддесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген басқа кездегідей, ол көрінбейтін колмен мақсатқа қарай бағытталады. Мұндай зерттеу және сегменттеу ең идеалды зерттеу және сегменттеу ретінде қарастырылады. Оның негізін қалаушы Адам Смит болды. Негізгі белгілері: жеке меншік, таңдау еркіндігі, жеке қызығушылық-қылықтың негізі, бәсекелестік, еркін баға белгілеу, мемлекеттің араласуы шектеулі.

   Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің ұраны: «Қазіргі өндіргіш күштермен олардың ұғыну бейнесінде, тіпті табиғатымен қарау байқалады. Өндірістегі қоғамдық анархия өндірісті қоғамдық-жоспарлы реттеумен алмастырылады». Негізгі белгілері: барлық материалдық ресурстардың қоғамдық меншігі, өнімді тіркелген баға мен сәйкестендірілген жалақы арқылы тік тарату, орталықтандырылған жоспарлау, зерттеу және сегменттеу тәртіп қатаң әкімшілік және қылмыстық-құқықтық шаралар қолдану арқылы қамтамасыз етіледі, зерттеу және сегменттеудің даму бағасының жалпы көрсеткіштері басым, кәсіпкерлік жоқ, көлеңкелі зерттеу және сегменттеу барлық шаруашылық қызметін қолдайды, саясат зерттеу және сегменттеудан басым.

 Әкімшілік-әміршілдік  зерттеу және сегменттеудің нарықты зерттеу және сегменттеуға қарағанда артықтығы мынада: ол ашық түрде жұмыссыздықты, өндірістің құлдырауын болдырмайды.

   Аралас нарықты зерттеу және сегменттеуға американ экономисі Пол Самуэльсон былай деген: «Аралас зерттеу және сегменттеу зерттеу және сегменттеу өмірдің нашарлауын жалпы сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі болып табылады», әрі қарай ол «Аралас зерттеу және сегменттеу-бұл нарықпен, команда, дәстүр элементімен болатын зерттеу және сегменттеу»-дейді. Аралас зерттеу және сегменттеу нарықты және жоспарлы жүйеден тұрады. Оның негізгі белгілері: әміршілдік зерттеу және сегменттеу мен нарықты зерттеу және сегменттеудің ұштастырылуы, көптүрлі меншік, күшті кәсіподақ қозғалысы, мемлекеттің реттеу және түзету ролі белсенді.

  Зерттеу және сегменттеу жүйелердің моделдері :

• американ;
• жапон;
• швед;
• неміс;
• француз;
• қытай;
• оңтүстік корея.

 

1Современная  зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)

2. Блинов  А.О. Малое предпринимательство.  Организационные и правовые основы  деятельности. М. Ось-89. 1998г.

3. Мамыров  Н.К., Ихданов Ж.  Государственное  регулирование экономики в условиях Казахстана  (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.

4. Мамыров  Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская  О.А. и др. Основы предпринимательства.  Учебное пособие - Алматы 1997г-72с. 
 
 

Бақылау сүрактары: 

1. Дәстүрлі  зерттеу және сегменттеу
2. Еркін бәсекенің нарықты зерттеу және сегменттеусы
3. Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің
4. Аралас нарықты зерттеу және сегменттеуға
5. Зерттеу және сегменттеу жүйелердің моделдері

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Тақырып 4. Меншік-зерттеу және сегменттеу жүйесінің негізі. 

Тақырыптың  мақсаты: Меншіктің әр формаларының артықшылықтары мен кемшіліктерін табу 

Сүрақтар:  

1. Меншіктің мәні, нысандары және зерттеу және сегменттеу жүйенің типтері.
2. Меншік – зерттеу және сегменттеу категория.
3. Меншіктің турлері және олардың зерттеу және сегменттеу қызметтері.
4. Зерттеу және сегменттеу жүйелер және олардың модельдері. Қазақстан Республикасында жеке менщіктің қалыптасу мәселелері.
5. Зерттеу және сегменттеу мүдделер мен қажеттіліктер және олардың түрлері.

    Меншік - меншік объектілерінің, қатыстылығы жөніндегі адамдар арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастар. Меншік нысаны меншік объектілерінің кімге тиесілі екендігін көрсетеді. Меншіктің заңдық мазмұны меншік иелерінің қоғамдық өндірісте әр түрлі еңбек өнімдерін иелену құқықтары арқылы анықталады.

   Меншік қүқығы - белгілі бір тұлғаларға материалдық және материалдық емес игіліктердің тиістілігін бекітетін және осы құқықтарды қорғайтын заң нормаларының жиынтығы. Не, қалай және кім үшін өндіру - зерттеу және сегменттеудің іргелі сұрақтарын шешу шаруашылық жүргізіп жатқан субъектілердің өндіріс құралдарына меншік құқығына тәуелді.

  Қазіргі  қазақстандық заңнамаға сәйкес  меншік иесі (өз қалауы бойынша) меншік объектісін иеленеді, пайдаланады және билік етеді. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде келесі категорияларға түсінік беріледі:

   Иелену - мүлікті іс жүзінде иелену мүмкіндігінің заң жүзінде қамтамасыз етілуі.

   Пайдалану - мүліктен оның пайдалы қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.

   Билік ету -  мүліктің тағдырын айқындаудың заңмен қамтамасыз етілуі.

   Қазақстан Республикасы Азаматтық  кодексі меншіктің жеке, мемлекеттік және аралас нысандарының қүқықтық ауқымын анықтайды. Әлемдік тәжірибеде және батыс ғылымында мемлекеттік болып табылмайтын барлық меншік "жеке" деп танылады. "Жеке" жеке-дара және топтық (аралас меншік) бола алады. 

 

 

 

 

 
 
 

     Нарықты зерттеу және сегменттеудің қалыптасуы меншік қатынастарын өзгертудің заңды қажеттілігін туындатты. Бұл мемлекетсіздендіру және жекешелендіру арқылы жүзеге асырылады.

   Мемлекетсіздендіру-мемлекеттік кәсіпорындарды тікелей шаруашылық жүргізуші субъектілерге шаруашылық жүргізу және сәйкес өкілеттіктерді беру арқылы түрлендіру.

  Жекешелендіру-заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттен мемлекеттік меншік объектілерін, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың өзгертілуі арқылы құрылған акционерлік қоғамдардың акциялар үлесін алуы. 

 

 
 
 

 

 

 
 
 
 
 

2 сурет. 

  Жекешелендіру түрлері:

1. Шағын - жүмысшылар саны 200 адамға дейінгі объектілерді жекешелендіру.

2.Жаппай(купондық) -жұмысшылар саны 200 адамнан асатын орта кәсіпорындарды жекешелендіру.

3.Жеке  жоба бойынша -ірі (5000 адамнан астам) және стратегиялық маңызды мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендіру.

  Жекшелендіру  кезеңдері:

1 кезең-1991-1992 жылдар. Негізгі мақсаты-мемлекеттік  меншікті басқа нысандарға айналдыру,  азаматтардың мемлекеттік кәсіпорындардың  мүліктерін сатып алу.

2 кезең-1993-1995 жылдар. Негізгі мақсаты-нарықты зерттеу және сегменттеуға көшуге жағдай жасау.

3 кезең-1996-1998 жж. Негізгі мақсаты-жекешелендіру  үрдісін аяқтап зерттеу және сегменттеуда жеке сектордың басымдылығына жету. 

   Әдибиеттер: