2006 жылғы ақша жүйесіндегі ерекшеліктері мен өзгерістер

• өнімді өндіру және сату процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
• тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
• ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз, несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.

     Ақша жүйесі . Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын ұйымдастыру ақша жүйесі болып табылады. Әрбір мемлекеттің өзінің ұлттық ақша жүйесі бар.

   Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 жылы 30 наурыздағы «Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын  белгілейді, онда ресми ақша бірлігі, ақша белгілерінің эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау тәртібі, ақша айналысын ұйымидастыру және реттеу тәртіптері қамтылады.

   Ақша жүйесі келесі элементтерден  тұрады:

   Ақша бірлігінің атауы.   Қазақстан Республикасының ақша бірлігі ретінде 100 тиыннан құралған 1 теңге болып табылады.

   Ақша белгілеррінің түрлері. Егер 1991 жылы 1 қаңтарына дейін айналыста қазыналық билеттер болса, онда қазіргі кезде Қазақстан Республикасының ақша белгілері болып олардың өсу құны бойынша төлемнің барлық түрлеріне қабылданатын банкноттар мен монеталардан құралады. Олар Ұлттық банктің міндеттемесі болып табылады және барлық ьактивтермен қамтамасыз етіледі.

    Эмиссия тәртібі. Қолма-қол ақшаларды шығарып, олардың айналысын ұйымдастыру және айналыстан шығаруды Ұлттық банктің қолма-қолсыз ақша эквивалентін алумен банкнота мен монеталарды сату формасында жүзеге асырады.

    Ақша түрлері. Заңды төлем құралы болып табылатын: қағаз және несие ақшалар.

    Валюталық бағам дегеніміз – бұл басқа бір елдің ақша бірлігіне қатысты бейнеленген сол елдің ақша бірлігінің бағасы.

    Әлемдік тарихта ақша жүйесенің  келесі типтері болған:

• металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметін атқарады, ал несие ақшалар металға айырбасталады;
• несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын айырбастамайтын банкнотамен айналысатын ығыстырылып шығарылды және қазынаға айналды.

   Металдық айналысқа қатысты аталып өткен екі ақша жүйесі – биметализм және монометаллизм тән.

   Биметаллизм – бұл ақша жүйесінде жалпы құндық эквивалент ролін заңды түрде екі металл атқарады.Алтын және күміс монеталар кең көлемде соғылып, еркін айналысқа түсті, биметаллизмнің үш түрі болады:

   Параллельді валюта жүйесі, алтын  және күміс монеталар арасындағы  қатынас металдың нарықтық бағасына сәйкес стихиялы түрде бекітілді;

   Қосарлы валюта жүйесі, бұл қатынасты  мемлекет анықтады; «ақсақ » валюта жүйесі, күміс монеталар алтын белгісі болып табылады.

   Ақша ретінде екі металдың  қолданылуы жалпыға ортақ эквивалент  табиғатына қарама-қайшы болды. Алтын мен күміс арасындағы шекті қатынасты белгілеуде қиындықтар туды. Қосарлы ақша жүйесін мемлекетаралық реттеу нәтижесіз болды.

   Монометаллизм – жалпыға эквивалент ролін бір ғана металл (не алты, не күміс) атқаратын ақша жүйесі. Алтын монометаллизмі алғаш оет Ұлыбританияда 1816 жылы, Германияда – 1871-1873 ж.ж. , Францияда – 1876-1878 ж.ж., Ресей мен Жапонияда- 1879 жылы, АҚШ -та– 1900 жылы белгіленді. Күміс монометаллизм Ресейде 1834-1875 ж.ж. , Үндістанда 18521893 ж.ж., Нидерландыда 1847-1875 ж.ж. қолданылды.

   Құн белгілерін алтынға айырбастау  сипатына байланысты алтын монометаллизм  үш түрге бөлінді:

    Алтын монета стандарт, оған алтын монетасының айнгалысы, алтынның ақша қызметін атқаруы, құн белгілерінің еркін алтын монеталарға өсу құны бойынша айырбасталуы және тағы басқа тән.

    Алтын құйма стандарты – Ұлыбритания мен Францияда енгізілді. Мұнда банкноталар заңмен бекітілген сомманы (Ұлыбританияда – 1700 фунт стерлинг, Францияда 215 мың франктың құны 12 кг массасындағы стандарть құймасының бағасына сәйкес келеді) ұсынған жағдайда алтын құймаларына айырбасталды.

   Алтын девиз стандарты – Германияда, Австралияда, Данияда, Норвегияда және басқа елдерде бекітілген. Бұл банкноталардың алтынға, шетел валютасына айырбасталатынын білдіреді. Сөйтіп, бұл стандарт бір елдің валюталы басқа елдің валютасына тәуелділігін көрсетті.

   1929-1933 ж.ж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың нәтижесінде алтын монометаллизмнің барлық фолрмалары жойылды. Алтынға айырбасталмайтын несиелік ақшалардың жүйесі бекітілді. Банкнотаның алтынмен қамтамасыз етілуі және оны алтынға айырбаста укапиталистік елдердің барлығында тоқтатылды. Сөйтіп, 1972 жылы шетел орталық банктері үшін АҚШ долларын алтынға айырбастау да тоқтатылды. Ақша эмиссиясын қамтамасыз етуінің негізі мемлекеттің бағалы қағаздары болады.

   Алтын айналысынан айырбасталмайтын  несиелік ақшалар жүйесі ақша  бірлігі құндарының қалыптасу  механизміне қарай айырбасталды. Несиелік ақшалардың номиналдық  құны оның нақты құнынан біршама  асып тұрады. Эмиссиялық жүйені  реттеу ашық нарықтағы операциялар, міндетті резарвтер нормасы, пайыз мөлшерлемесі, ақша-несиенің басқа да әдістері арқылы, қаржы және валюта саясатының көмегімен жүзеге асырылады.

    Айырбасталмайтын несиелік ақшаларға өту ақша жүйесінің іргетастық қағидаларының, яғни ақша айналымының объективтік қажеттілігінен артық айналысқа ақша шығаруды шектеу қағидаларының бұзылуына әкеліп соқты.

    Шаруашылық механизмінің құрамдас  бөлігі ретіндегі ақша жүйесі  қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі  сәйкессіздіктерге жауап қайырады. Кез келген сәйкессіздіктерге ақша жүйесінің тұрақсыздығына, ақырында ақшаның құнсыздығына, инфляцияға әкеп тірейді.

   Қағаз ақшалар әрндайым көмекші  сипатқа ие. Қағаз ақшалардың  дербес түрде ұзақ уақыт бойында  айналуы мүмкін емес, сондықтан  да олармен қатар несиелік ақшалар жүреді.

   Несие ақшалар – бұл несие  негізінде алтынның орнына келген  құнның қағаздай белгісі. Несие  ақшалар несие беруші мен несие  алушы арасындағы қарыз капиталының  қозғалысын көрсетеді және «төлем құралы формасы ретінде өмір сүрудің меншікті формасын алады»

    Несие ақшалардың негізгі түрлеріне  : вексель, банкнота, чек, несие  карточкалары жатады.

    Вексель – бұл мерзімі жеткен  соң вексель иесіне (вексель ұстаушыға)  вексельде көрсетілген соманы  қарыз алушыдан (вексель берушіден  ) төлеуді талап ету  құқын беретін жазбаша түрдегі қарыз міндеттемесі.

    Вексель айналымның қасиетке  ие болғандықтан, яғни қолма-қол  ақшаның орнына айналысқа түсуге  бейім болғандықтан да, ол сауда  ақшасы деген атауды иеленді.

     Вексель несиеге сату негізінде, яғни коммерциялық несиелеудің пайда болуымен дүниеге келді. Коммерциялық несиелеу дегеніміз – кәсіпорындардың бір-бірін банктерді жанай өтуі арқылы несиелеу болып табылады. Несиелеу төлеу мерзімін ұзартып, тауарларды қарызға беру жолымен жүзеге асады.

     Сатып алушы – кәсіпорын, тауарды  сатып ала отырып ақшаны бірден  төлемейді, жабдықтаушы кәсіпорынға  вексель жазып береді (қарыздық  міндеттеме) Егер де несие берушіге  ақша керек болған жағдайда, ол  банкке барып векселін есепке  алуын өтінеді, ал банк ондағы есепке алу мөлшерлемесін алып қалу арқылы вексельде көрсетілген соманы бере алады.

     Вексельдер жай және аудармалы  болады. Жай вексельді (соловексель)  қарыз алушы жазып береді. Бұл  вексель берушінің вексель ұсынушыға  белгілі бір ақша сомасын төлеу  туралы сөзсіз міндеттемесі. Аудармалы векселі кредитор – вексель берушінің үшінші тұлғаға қарыз алушыға вексельде көрсетілген соманы төлем уақыты келгенде төле ужөніндегі бұйрығы. Трассат төлеуге келісімін көрсететін, оның қойған қолы түріндегі акцептен соң ғана тратта бойынша борышқор болып саналады. Вексель бойынша төлем авальмен қамтамасыз етілу імүмкін, онда вексельдің бетінде және аллонжда «аваль ретінде саналсын » деген жазу болады.

      Сонымен, вексель – несие және  ақшалай есеп айырысу құралы  болып табылады. Вексель айналысында бірнеше тұлға қатысуы мүмкін, себебі вексель төлем құралы ретінде беріледі.

     Вексельді қолдану ақша айналысының  шығындарын үнемдеуге мүмкіндік  береді. Бірақ қолма-қол ақшаны  вексель айналысымен ауыстырудың  шекарасыболады:

• векселдің пайда болуына ықпал ететін коммерциялық несие, тек тауар айналымының бір бөлігін, әсіресе көтерме сауданы ғана қамтиды;
• вексельдік міндеттемелер талаптарын өзара есепке алу бойынша сальдо қолма-қол ақшамен төленеді;
• борыштық міндеттеме ретіндегі вексельдер тек төлем қабілеті бар субъектілер арасында ғана шектеулі айналыс сферасына ие болады;
• вексельдер айналымы олардың белгіленген мерзімі арқылы шектеулі болады.

  Қолма-қол ақшаларда мұндай шектеулер жоқ.

    Дамыған елдерде вексель айналысы  кеңірек дамыған Ресейде революцияға дейін және революциядан кейін, яғни 1930 жылға дейін вексель пайдаланылып келген болатын, сөйтіп 1930-1932 жж. Несиелік реформала унәтижесінде коммерциялық несиелеу тоқтатылды, сонымен бірге вексель де жоғалды.

     1. 01. 1991 жылынан бастап КСРО-ның кәсіпорындартуралы Заңға сәйкес 27-бапта, кәсіпорындарға вексельді пайдалану арқылы несиелеуге рұқсат берілді. Бірақ инфляция жағдайында тауарларды қарызға, вексельді кепілге алып беру барысы енгізілмеді.

   Қазақстанда несиелік вексель республика ішіндегі шаруашылықаралық есепке алу нәтижесінде пайда болды, яғни қалыптасқан несиелік қалдық есебінен кәсіпорындарға салық, жалақы, мерзімді және төлеу мерзімі өтіп кеткен банктік қарыздар бойынша есептеуге рұқсат берілді, ал қалған сома жеке шотта сақталады. Осы сомаға қағазсыз вексель рәсімделді.

     Үкіметтің 3 ай мерзімге арнап  шығарған қазыналық векселі. Ол номинал бағасы бойынша банкке сатылып, уақыты жеткенде номиналдық құны бойынша қайта сатып алынады.

     Бірақ не несиелік, не қазыналық вексель несиелік ақшаларға жатпайды.

     Несие ақшалардың бір түрі  болып банкнота саналады. Ол ХVІІ ғасырдың соңында пайда болды. Алтын құймасының немесе алтын монета иесі бұл қазынаны банкте сақтай алды. Құрамын анықтағаннан кейін және оны өлшеген соң банк алтынды сақтауға қабылдағаны туралы қолхат берді. Бұл «банктік хат» банкнота (банкирге арналған нота) деп атады және ол пайдалануға өте ыңғайлы болып келді. Ол алтынмен пара-пар болды, себебі кез келген уақытта сақталып жатқан металға айырбасталды.

     Банкнота өзінің мәні жағынан  – бұл банкирге арналған вексель  болып табылады. Яғни, классикалық банкнота екі жақты қамтамасыз етілген: вексельдік (тауарлық) және алтындық (банктің алтын қоры). Алтынмен қамтамасыз етілмеген бөлігі фидуциарлы деп аталады.

    Вексельдің банкнотаға айналуы  қарыз операциялары және эмиссиялары  тәртібінде жүзеге асады. Банкноталарды  тауар айналысын несиелеу тәртібімен  вексельдер негізінде шығару  банкноталардың банкке кері қозғалысын  тудырады. Несие бойынша төлем  мерзімі жеткен соң банкноталар орталық банкке қайтарылып отырылады.

   Қазіргі кезде бүкіл әлемде  ақшалар алтынмен қамтамасыз  етілмеген. Сондықтан ұлттық валюта  сол елдің шекарасында ғана  заңды төлем құралы болып табылады.

    1993 жылы біздің республикамызда шығарылған теңге қағаз жене несие ақша – банкнота болып табылады, себебі олар Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің сөзсіз міндеттемесі болып саналады және оның барлық активтерімен қамтамасыз етіледі.

    Банктік салымдар мен қолма-қолсыз  есептеулер негізінде құрылатын депозитті ақшалар айналысы чекпен байланысты.

    Чек – бұл шот  иесінің чек ұсынушының  шотына чекте көрсетілген  ақша сомасын қолма-қол төлеу және аудару туралы банкке берген жазбаша бұйрығы.

    Чектер негізінен ақшалай және  есеп айырысу болып бөлінеді. Ақшалай чек бойынша банктен қолма-қол ақшалар алынады. Есеп айырысу чегі ордерлі сипатта болады. Шот иесіне чек кітапшалары беріледі. Чек кітапшасынан жыртып алған чекті ңпарақтары сатып алған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысуға қолданылады.