2006 жылғы ақша жүйесіндегі ерекшеліктері мен өзгерістер

     С.М. Борисовтың “Золото в экономике современного капитализма” (М., 1968, 64 б.) атты монографиясында қызықты пікірлер беріледі. Автор барлық тауарларға қарсы тұратын жалпыға бірдей эквивалент ретінде, алтын туралы ережені қайтв қарау керектігін айтады. Сондай-ақ мұнда алтынның қағаз ақшалар ықпалымен мүлде ішкі айналыстан шығып қалғандығына сілтеме жасалды. С.М. Борисовтың айтуынша “ұлттық ақша жүйелерінде қағаз ақшалардыңмәні артып отыр, себебі олар барлық тауарлар қозғалысына қызмет етуде, осы ақшалар ғана тауар әлеміне қарсы тұра алады және тауарлар бағаларын меншікті қағаз маштабында бейнелей алады” делінеді.

    Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының объективті заңдылықтары мен капитализм тұсындағы тауарлы өндірістің дамуымен сипатталатын ақша айналымына деген қосымша қажеттіліктермен байланысты.

    Бірақ қағаз ақшаның шығу тарихы  б.ғ.д. I ғ. тән, яғни ол кездегі теріден жасалған ақшаларға байланысты. Бұл уақытта Қытайда ақ бұғы терісінен жасалған ақшалар пайда болды. Ақ бұғылардың барлығы императордың меншігінде болған.

   ХІІІ ғ. Марко Поло Қытайда  ағаш қабығынан жасалған ақшаларға  кез болды, ол сол уақытта  қағаз қызметін атқаратын. Бұл  ақшалардың төрт бұрышты пластин формасы және олардың ерекше белгілері мен мөрі болған. Олардың сатып алу қабілеті де әр түрлі болады.

   Нағыз қағаз ақшалардың пайда  болуын Шыңғысханның немересі  Хубила ханмен байланыстырады.

   Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде  қағаз ақшалар  барлық елдерде  болды.

    Сырттай қарағанда, қағаз белгілері  мемлекет тарапынан жасалынған  – толық құнды ақшаның орнын алмастырушылар тәрізді әсер етеді деген ой туады. Шыныда олар металл ақшаның номиналды құнының нақты құнынан ауытқуының көбеюі есеінен пайда болды.

     Металл ақшадан қағаз ақшаға  ауысу себептері:

1. Метал ақша айналысы өте қымбат болып келеді және капитализмнің дамуымен мүмкін емес, себебі қымбат металдарды өндіру айналыс құралдарына деген шаруашылықтың қажеттілігінен әлдеқайда төмен.
2. Монеталардың тозуы және бүлінуі.
3. Мемлекеттік билік (ремедиум) пен жалған монеталарды жасаушылардың  монеталарды бұзуы.

    4. Мемлекет шығындарын қағаз ақшаларды  жабу үшін шығарды. Осылайша, Солтүстік  Америка өзінің тәуелсіздігі  үшін соғысты қаржыландыруға  кқптеген мөлшерде “континентальдық ақшалар” шығарды.

    Осыған байланысты, К. Маркс атап  көрсеткендей: “өзінің айналыстағы делдалы ретінде алтын әр түрлі өзгерістерге ұшырады, тіпті жай ғана бір жапырақ қағазға дейін жұқарды”.

   Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық  құрамының нақты құрамынан біртіндеп  бөлінуі нәтижесінде пайда болған  құн белгісінің ақырғы формасы.

    Қағаз ақша – мемлекеттің өз шығындарын табу үшін шығарылатын, әдетте металға айырбасталмайтын, еріксіз номиналаға ие ақша белгісі (құнның белгілері, алтынның өкілдері). Тарихта олар алтын және күмістің белгілері ретінде пайда болды.

    Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келеді, себебі, өзінің дербес құны жоқ. Оларды шығаруға кеткен шығындар өте аз. Заңды төлем құралы болып тұрған кезде ғана олар өздерінің сатып алу қабілетін сақтай алады. Ал процестен тыс жасалған айналыста олар бар болғаны – бір жапырақ жай қағаздарға айналды.

   Егер “нағыз” ақшалар (алтын) айналыста өзінің меншікті құнының арқасында жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады. Мемлекет сол елдің шеңберінде ғана оларға еріксіз құн белгілейді. Бұл жерде ол ерікті түрде ақша бірлігінің номиналды құнын белгілеп, кез-келген  купюрды шығаруы мүмкін. Осылайша, Қазақстанда  1993 жылы ең ірі купюрда 100 теңге, 1994 жылы 200 әне 500 теңгелік купюлар шығарылған болатын.

   Алтынның белгілері ретінде қағаз  ақшалар пайда болды. Ақша бірлігінің ресми алтындық құрамы (баға масштабы) мемлекетпен ерікті түрде белгіленіп, бірақ оның құны ыкөрсетілмеді.

   Ақшалар ешқашан да алтынға  ауыстырылмаған. Бірақ кейбір жағдайларда  мемлекет айналысқа шығарылған  қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы бойынша алтынға ауыстырған кездері болған. Мысалға, 1992 жылы шығарылған “алтын червонец” алтынға және шетел валютасына сатылып – сатып алынған (яғни влюталық интервенция жүргізілген).

   Қағаз ақшалардың өздерінің меншікті  құны болмағандықтан да, олар айналыс саласындағы ақшаның қызметтерін толық құнды ақшалардың қызметтері арқылыатқарады.

   Алтын стандартын алып тастағаннан  кейін қағаз ақшалар қорлану  қызметін де атқара бастады.

   Қағаз ақшалардың меншікті құндарының болмауына байланысты олар өздерінің жаратылысына қарай тұрақсыз және құнсыздануға икемді келеді. Ақшаның құнсыздануы әр түрлі себептерге байланысты болады: бюджет тапшылығын әскери және басқа да өндірістік емес шығыстарды жабуға артық ақшалардың шығарылуы; пассивтік төлем балансының салдарынан алтынға дүниежүзілік ақша ретінде сұраныстың ұлғаюы; еңбек өнімділігінің төмендеуі және тауар массасының қысқаруы, т.б.

    Мұның барлығы бағаның өсуіне  әкеліп соғады. Халықтың әлеуметтік  жағынан қорғауды қамтамассыз  ету үшін үкімет жалақыны, зейнет ақыны, жәрдем ақыны көтеріп отырады. Халық тұтынатын тауарлар өндірісі өспейінше баға өсе береді. Баға – жалақы – баға... деген тізбек айнала береді.

    Жалпы алғанда қағаз ақшалардың  құнсыздануы бұл тұрақсыз экономикаға  тән нәрсе.    

3. 2006 жылғы ақша жүйесіндегі ерекшеліктері мен өзгерістер 

   Біз елдің егемендік алған  жылдары қатты өзгергенін негізге  алдық. Бірақ, мүмкін, осы жерде  тұратындардың көпшілігі мұны  байқамаған да шығар. Сондықтан,  бірінші сілкініс – жас мемлекеттің  даму динамикасына және оның даму кезеңдеріне сырттан қарағанда қалай көрінетіні. Тәуелсіздіктің15 жылына және біздің алдымыздан ашылатын өте үлкен перспективаларға назар салайық. Көкжиеккке көз жетпейді, бірақ дамудың да шегі жоқ. Жаңа міндетмен үшін барынша қызықты болды, себебі, мен теңгенің бірінші, одан кейін екінші сериясын жасау үшін қандай шығармашылық міндеттердің алға қойылғанын жақсы білемін.сол кездегі рухты және көңіл-күй, шығармашылық даулар және біз жүзеге асырғымыз келген идеялар менің есімде жақсы сақталған.

  Алда теңелу міндеті тұрды. Және сол кезде біздің негізгі мінжетіміз – елдің, халықтың бүкіл ерекшелігін көрсету болды. Біз өзімізді әлемге таныту, өзіміз туралы, өткеніміз, қазіргіміз және болашағымыз жайында айтқымыз келеді – оның ішінде ұлттық валютада көрсетілген мемлекеттік нышандар, тарихи кейіпкерлердің суреттері, ландшафт, сәулет арқылы айтқымыз келеді. Банкноттарда суреттер, тұлғалар бейнеленді – олар уақытпен үндес әрі өзекті тақырып болды. Неғұрлым жоғары номиналды купюлар біртіндеп енгізіле бастаған кездегі екінші серия – экономикалық міндеттілік және басымдықтардан туындады.

    Біз бірінші серияның көркемдік  тұжырымдамасын жалғастырсақ та, оның аясы тарыла бастады: тек  Қазақстан ғана емес, сонымен  бірге әлем де өзгерді, ол  қарқынды бола бастады, технологиялылығы арта түсті, байланысы кеңейе бастады. Егеменді, дербес Қазақстан жаһандық дүниенің бір бөлігі болды. Сондықтан, қазіргі ақша да эстетикалық міндеттерден басқа барлық техникалық қырларын ескеруі тиіс болды. Үшіншіден, банкнотаның басты құрамдас бөлігі – оның мәні: ақша тарихи және бірінші кезекте – бұл банктің, қаржы инистиутының немесе мекемесінің байлығы туралы банкирдің қолхаты. Бұл ретте қазіргі ақшалар саяси ойын затына айналмауы тиіс – олар ұлттың, оның бірлігі мен мемлекеттік белгіісн біріктіретіннышан. Осылардың барлығы – ақша жасау кезінде бүкіл әлемде ұсталынатын басты қағидаттар.

   Елдің және сол сияқты ұлттың әрбір тарихи даму кезеңінде міндеттердің күрделене түсетіні басқа мәселе. Елдер де адам сияқты есейеді. Бұл жағдай бізде де болды: біз есейдік және он бес жыл бұрын алда тұрған өзін-өзі тану, елді әлемге таныту міндеттері шешілді. Қазақстан өзгерді. Өзіміз де, өмір сүру жағдайымыз да, бізді қоршаған орта да өзгереді. Және жаңа теңге осы тарихи өзгерістерді көрсетуі тиіс. Жасалынуына менің қатысым бар барлық банкноттар мен үшін қымбат екенін мойындаймын, себебі олардың әрқайсысын ең соңғы рет жасап отырған сияқтысың.

    Жаңа серияда - өткен мен бүгіннің  байланысы айшықты. Мемлекет басшысы  шақырған және азаматтардың көпшілігі  үн қосқан басты бағыт, біздің  негізгі құндылығымыз –ашықтық, өзара түсіністік, бейбіт өмірге ұмтылыс. Біздің еліміздің тұрғындары сан жағынан орасан көп әрі олар түрлі ұлттардың өкілдерінен құралған. Сондықтан да біз әлемге өзіміздің-ақ жүректігімізбен сұхбаттасуға әзір екенімізді білдіреміз. Сол себепті банкноттың негізгі элементі - әлемге ашық алақан. Осы нышан бүкіл әлемге түсінікті және бірдей түсіндіріледі. Бүкіл әлемде ежелгі жартастағы суреттерде ашық алақан кездеседі. Жүрек тұсына қойылған алақан – шын көңілдің және достықтың белгісі. Сәбидің маңдайына тосылған алақан махаббаттың, қамқорлықтың және ана-қорғаушының нышаны. Көшпенді баспанасының үстінде бейнеленген алақан – қонақжайлылықтың  белгісі. Ұрыс үстіндегі жауынгердің қолының ашық алақаны және қолды жоғары көтеруі – татуласуға дайындықтың белгісі. Әлі күнге дейін қолғапты шешіп амандасу жүректің тазалығын, қарым-қатынасқа ашық пейілді білдіреді. Жаңа банкноттардың дизайнымен жұмыс істеу барысында мен көптеген тарихи әдебиеттерді, археологиялық зерттеулерді пайдаландық.

     Ұлттық Банк логотипі, төрағаның  қолы – бұлар қаржы құжатының  банкноттың түп нұсқалылығын, оның төлем қабілетін және оны төлеуге әрі айырбастауға беретін кепілдікті растайтын белгілері.

      Көне петроглифтер – біздің  бабаларрымыздың мәңгілікке жолдауы.  Біз скиф-сақ кезеңіндегі жартастағы  суреттерді, артефактілерді, көне қорғандардың қазыналарын пайдаланған. Бұл өте зор мәдени және тарихи қабат. Осы көне символиканы банкноталарға көшіре отырып, бізді ңәрқайсымыздың дәуір тынысын сезгенімізді, ізі үшін бабалардың осы көпғасырлық жолдауын түсініп, құпиясын ашуды қаладық. Ал, «Бәйтерек» - бұл ұрпақтарға жолдау, болашаққа ұмтылған елдің символы.

2006 жылғы үлгідегі номиналы 1000 неңгелік банкноттың                 сипаттамасы.

   Банкнот өлшемі 134х70 қағазда дайындалған.

   Бет жағы: басым түсі сарғыш-қоңыр, басым  бейнесі – тігінен. Орталық бөлігінде “Астана-Бәйтерек” монументі бейнеленген. Банкноттың ортасында ашық және қою қоңыр жолақтарда Қазақстан Республикасының мемлекеттік әнұраны ноталарының фрагменттері ақ түспен бейнеленген, осы жерге номиналдың сандық белгісінің контуры ақ сызықтарымен жүргізілген. “Бәйтерек” монументінің сол жағында Қазақстан Республикасының мемлекеттік елтаңбасы қоңыр түспен бейнеленген. Жоғары оң жақ бөлігінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік туы бейнеленген. Банкноттың төменгі жағында ашық алақан бейнеленген. Төменгі сол жағында номиналдың мемлекеттік тілдегі әріппен белгісі орналасқан. “ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ БАНКІ” жазуы төменде сол жағында тігінен орналасқан, оның астында жалған ақша жасау жауапкершілігін ескертетін “Банкноттарды қолдан жасау заңмен қудаланады” деген мемлекеттік тілдегі жазу орналасқан.

   Сырт  жағы: басым түсі сарғыш-қоңыр,  басым бейне – көлбеу. Негізгі  бейнесі: Қазақстан картасының  контуры, алдыңғы жағында Президенттік  мәдениет орталығының үйі, артқы  жағында таулар. Сол жақ төменде  және оң жақ үстінде банкнот номиналының сандық белгісі, ал орта жақ төменде – орыс тіліндегі әріппен белгісі орналасқан. Ортасында жоғары жағында “ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ БАНКІ” жазуы және эмитет банктің логотипі басылған. Жалған ақша жасау жауапкершілігін ескертетін “Поделка банкнот преследуется по закону” деген орыс тіліндегі жазу ашық жердің жоғары сол жақ бұрышында орналасқан.

2006 жылғы үлгідегі  номиналы 2000 теңгелік  банкноттық сипаттамасы.

   Банкнот өлшемі 139х73 қағазда дайындалған.

   Бет жағы: басыт түсі қою және ақшыл жасыл, басым бейнесі – тігінен. Орталық бөлігінде “Астана-Бәйтерек” монументі бейнеленген. Банкнотың ортасында қою жасыл және көк жолақтарда Қазақстан Республикасының мемлекеттік әнұраны ноталарының фрагменттері ақ түспен бейнеленген, осы жерге номиналдың сандық белгісінің контуры ақ сызықтармен жүргізілген. “Бәйтерек” монументінің сол жағында Қазақстан Республикасының мемлекеттік елтаңбасы жасыл түспен бейнеленген. Жоғары оң жақ бөлікте Қазақстан Республикасының мемлекеттік туы бейнеленген. Банкнотың төменгі жағында ашық алақан бейнеленген. Төменгі сол жағында номиналдың мемлекеттік тілдегі әріппен белгісі орналасқан. “ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ БАНКІ” жазуы төменде сол жағында тігінен орналасқан, оның астында жалған ақша жасау жауапкершілігін ескертетін “Банкноттарды қолдан жасау заңмен қудаланады” деген мемлекеттік тілдегі жазу орналасқан.