Бағалы  қағаздардың айналысы, яғни инвесторлардың арасында, соның ішінде инвестициялық  институттардың делдалдығы кезінде  оларды сатып алу-сату рыноктық бағалар  бойынша жүзеге асырылады. Бағалы қағаздардың  бағамы қор биржасында да анықталады, ол бағалы қағаздардың табыстылығы нормасында (акциялар үшін дивидентке, облигациялар үшін пайызға) тура және несие пайызының бар деңгейіне кері үйлесімі болады. Атап айтқанда, акциялардың бағамы дивиденттің көбеюіне орай артады және дивиденттің төмендеуіне орай құлдырайды.

      Рыноктық  бағам бағалы қағаздар сұранымы мен  ұсынымының ара қатынасының әсерімен қалыптасады, ол көптеген факторларға  және ең алдымен экономикалық факторларға  байланысты. Дивиденттер көбейетін  және тисінше бағалы қағаздарға сұраным  артатын экономикалық өрлеу кезеңінде олардың бағамы артады, экономикалық дағдарыс кезінде ол құлдырайды, өйкені дивиденттер азаяды, несие пайызының нормасы өседі. Акциялардың бағалары бір акцияға ұлттық валюта бірлігінде, ал облигациялар мен мемлекеттік борыштық міндеттемелер олардың атаулы құнына (номиналға) пайызбен анықталады. Бағалы қағаздармен жасалынған мәмілелер оларды белгіленген тәртіппен рәсімдегеннен кейін ғана заңды беп есептеледі. Эмитен немесе инвестициялық институт бағалы қағаздарды сатарда инвесторларға мәміле предметі болып табылатын бағалы қағаздар туралы, бұл бағалы қағаздарға салынған жұмсалымдардан байланысты тәуекелдіктер туралы, олардың табыстылығы, табыстарды алу тәртібі және мезгілдері, бұл табыстарға салынтын салық туралы толық және объективті ақпарат беруге міндетті.

      Бағалы  қағаздармен оерациялар жүргізілген  кезде арнаулы алым алынуы мүмкін, оны алдың тәртібі мен шарттары салық заңнамасымен анықталады.

      Бағалы  қағаздар рыноктарындағы қызметті оның инфроқұрылымы жүзеге асырады. Қазіргі  кезде Қазақстан Республикасы қаржы рыногының дамыған инфроқұрылымы бар, ол өзіне төлем жүйелерін Қазақстан қор биржасын (KASE), Банкаралық есеп айрсудың Қазақстан орталығын (МЕҚО), Бағалы қағаздардың депозитарийін, Банкнот фабрикасын, Теңге сарайы мен Кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау орталығын кіріктіреді.

 

 

      

    

   
 
 
 
 
 
 
 

6                                                                                                                                                                                      

1.1. Акционерлік қоғамның құрылтайшылары туралы

     Бизнес→ Бизнесті басқару→ Бизнесті бастау 

       Акционерлік қоғам құрылтайшылары қоғам құру туралы шешім қабылдаған жеке немесе заңды тұлғалар бола алады. Қоғам құрылтайшысы бір ғана адам бола алады. Қоғам оның құрылтайшыларының жиналысы шешімімен құрылады.

      Бірінші құрылтайшылар жиналысында құрылтайшылардың атқаратын жұмыстары мыналар:

• Қоғам мекемесі туралы шешім қабылдап, қоғам құрудағы атқарылатын қызметтерді анықтайды;
• Құрылтайшылық келісім-шарт жасайды;
• Құрылтайшылардың беретін акциялардың алдын ала төлемін бекітеді;
• Жарияланған акциялардың, оның ішінде құрылтайшылар төлеміне енетін акцияларды бекітеді;
• Акциялар шығаруға мемлекеттік тіркеу туралы шешім қабылдайды;
• Қоғам тіркеушісін таңдайды;
• Қоғам атынан мемлекеттік тіркеуге қол қою үшін өкілетті тұлғаны таңдайды;
• Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қоғам құрылтайшыларының жарғылық капитал төлемінің мүліктік бағасын анықтайтын тұлғаны таңдайды;
• Қоғамның қаржылық-шаруашылығын жүргізетін және қызығушылығын үшінші тұлға алдында қоғам органдарын оқытуға дейін көрсететін тұлғаны таңдайды;

 

Қоғам жарғысын бекітеді.

      Акцияны орналастырмас бұрын бірнеше құрылтайшылар жиналысы өткізу керек. Осыған орай шешімге толықтырулар мен өзгерістер енгізу үшін барлық жақ құрылтайшыларының қатысуымен жүзеге асырылады. Бірінші құрылтайшылар жиналысында әр құрылтайшы бір дауықа ие бола алады. Келесі құрылтайшылар жиналысында да егер ол туралы құрылтайшылар келісім-шартында көрсетілмесе, әр құрылтайшы бір ғана дауысқа ие. Құрылтайшылар жиналысының шешімі барлық құрылтайшылар қол қойған хаттамамен бекітіледі.  

• Құрылтайшылық келісім-шарт жазбаша түрде бекітіледі
• Құрылтайшылар мен оның өкілдіктерінің қолдары қойылады
• Нотариуспен куәландырылады

 

Қоғам жарғысы  қоғамның заңды тұлға ретіндегі құқықтық статусын анықтайтын құжат болып табылады.

Жарғы мазмұны  мынадай боуға тиіс:

• Қоғамның толық және қысқартылған атауы;
• Қоғамның атқарушы органының орналасқан жері;
• Акционерлердің құқықтары туралы, қоғамның жоғары дәрежелі акциясын куәландыратын құқық көлемін қоса алғанда мәлімет;
• Қоғам органдарының компетенциясы мен білім тәртібі;
• Қоғам органдары қызметінің ұйымдасу тәртібі мыналармен қоса:
• жиналыс тәртібі
• акционерлердің жалпы отырысының тәртібі
• қоғамның әріптестік отырысы тәртібі;

7

• Қоғам органдарының шешімінің тәртібі, соның ішінде көпшілік дауыспен білікті болып қабылданатын шешім сұрақтары тәртібі;
• Қоғам қызметі туралы бұқаралық ақпарат құралдарында көрсетілген ақпарат беру тәртібі;
• Акционерлер мен міндетті тұлғалардың қоғамның аффилирленген тұлғалары туралы ақпарат тәртібі;
• Егер қоғам коммерциялық емес ұйым болса, қоғамның коммерциялық емес екенін көрсету, дивиденттердің төленбегені туралы, дауыс беру шарасы және басқа да ҚР Заңы мен заңнамалық актілермен бекітілген талаптар;
• Қоғам қызметін тоқтату шарасы;
• Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері мен Заңына сәйкес басқа да жағдайлар.

 

      Жарғылық капитал.

Қоғамның жарғылық капиталы құрылтайшылардың номиналды бағасымен төлеген акция қаражатымен қалыптасып және Қазақстан Республикасы валютасымен көрініс табады.

Қоғамның жарғылық капиталы «Акционерлік қоғамдар туралы»  Заңда бекітілген талаптармен жүзеге асады.

Акциялардың алдын  ала төлемі олардың мемлекеттік  тіркелуінен кейін отыз күн ішінде жарғылық капиталдың ең аз мөлшерімен құрылтайшылар арқылы төленеді. Қоғамның жарғылық капиталының өсуі қоғамның жарияланған акцияларының орналасуына  байланысты. Қоғамның жарғылық капиталының ең аз мөлшері 50 000 еселік айлық есептік көрсеткішке тең. Бұл Қазақстан Республикасына сәйкес қаржы жылдағы республикалық бюджет туралы заңымен бекітілген.

      Акциялар- қоғам жай және ерекше акциялар шығаруға құқылы.

Акция бөлінбейді. Егер акция бірнеше тұлға иелігіне жататын болса, олардың барлығы бір акционер болып акциямен кәулануға құқықты пайдалана алады.

Қазақстан Республикасы Заңнамалық актілермен мыналарға шектеу қойылуы мүмкін:

• Қоғам акцияларымен келісім жасау;
• Бір акционер иелігіндегі қоғамның акцияларының ең жоғары саны;
• Бір акционерге берілген қоғам акциясы бойынша ең жоғары дауыс саны.

      Қоғам басқа да құнды қағаздар шығаруға құқылы. Оны шығарудың тәртібі мен талабы, ұсыну мен алып тастау Қазақстан Республикасының Заңнамасымен бекітіледі. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

8

1.2. Акционерлік қоғамның түрлері

    Қазақстан  Республикасында қоғамның екі  үлгісі – ашық және жабық  үлгілері құрылды. Қоғам өзінің  үлгісін акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша осы Заңның талаптарын сақтай отырып өзгерте алады. Егер жабық қоғам акционерлерінің саны жүзден асса, ол қоғамның үлгісін ашық етіп өзгерту туралы шешім қабылдау үшін келесі үш айдың ішінде акционерлердің жалпы жиналысын өткізуге міндетті. Егер қоғам акционерлерінің саны жүзден аспаса, акционерлерінің жалпы жиналысының шешімі бойынша ашық қоғам жабық қоғам болып қайта құрылуға хақылы. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ қоғамның үлгісіне қарай, «ашық акционерлік қоғам» немесе «жабық акционерлік қоғам» деген сөздер немесе тиісінше «ААҚ» және «ЖАҚ» аббревиатурасы болуға тиіс. Қоғам осындай фирмалық атауымен мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс.

    Жабық  қоғам

      Акциялары осы бапта белгіленген тәртіппен  өзінің құрылтайшылары мен алдын  ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылатын қоғам жабық қоғам болып табылады. Жабық қоғам өзі шығаратын акцияларды осы Заңда көзделгеннен басқа жағдайларға тек жабық әдіспен ғана орналастыруға хақылы.

      Жабық қоғам акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс, бұған жабық қоғам коммерциялық емес ұйым болып табылатын жағдайлар қосылмайды.

      Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері сататын акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар.

      Жабық қоғамның өз акцияларын сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне, ал олар бас тартқан жағдайда қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға міндетті. Сатылған акцияларды сатып алдың артықшылықты құқығы акциялар сатуға ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады. Егер акционерлердің ешқайсысы аталған мерзімде осы құқықты пайдаланбаса, ол қоғамға өтеді және онда отыз күн бойы сақталады. Қоғам сатылған акцияларды сатып алдың артықшылықты құқығын акционерлердің жалпы жиналысының тиісті шешімін қабылдау жолымен іске асырады. Қоғамның жарғысында сатуға ұсынылған акцияларды артықшылықпен сатып алу құқығын қоғамның акционерлерінде немесе оның өзінде қалдырудың өзге мерзімдері белгіленуі мүмкін, бірақ ол кемінде отыз күн болады.

      Қоғам және акционерлері акцияларды сатып алудан бас тартқан немесе белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды қоғамға және оның қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес құны бойынша үшінші тұлғаларға сатуға хақылы. Сатуға ұсынылған акциялардың бағасын төмендету туралы шешім қабылданған ретте акционер осы бапта белгіленген тәртіппен оларды басқа акционерлерге және (немесе) қоғамға сатып алуға қайта ұсынуға міндетті.

      Жабық қоғамның акцияларын өзге негіздер бойынша  иеліктен айыру заңдарға сәйкес жүргізіледі.

      Жабық қоғам акцияларының эмиссиясы осы  Заңда көзделгеннен басқа жағдайларда мемлекеттік тіркеуге жатпайды.

      Жабық қоғамның жарғысында өзінің әрекетімен немесе әрекетсіздігімен қоғамның мүделерін  едәуір бұзушы акционерді сот тәртібімен акционерлер қатарынан шығару мүмкіндігі көзделуі мүмкін. Аласталған акционердің акцияларын қоғамның таза активтері құнының ол шығарған акциялардың жалпы санына қатынасы есебімен сот белгіленген баға бойынша қоғам сатып алуға тиіс.

 

Ашық  қоғам

   

9

      Акционерлерді өздеріне тиесілі акцияларды басқа  акционерлердің келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы қоғам ашық қоғам болып табылады. Ашық қоғам акцияларды жабық, жеке және ашық әдіспен орналастыруға хақылы. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.

      Бағалы  қағаздардың ұйымдасқан рыногында  акциялар бағаланатын, активтерінің мөлшері  кемінде айлық есепті көрсеткіштің 200 000 еселенген мөлшерін құрайтын және акционерлерінің саны бес жүзден кем болмайтын ашық қоғам халықтық қоғам (бұдан әрі халықтық қоғам) болып табылады. Халықтық қоғамның белгілеріне сәйкес келетін ашық қоғам күнтізбелік жыл аяқталғаннан кейін отыз күннің ішінде бұл туралы уәкілетті органға хабарлауға міндетті. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар рыногы туралы заңдармен белгіленеді.

      Қоғам мына жағдайлардың:

1) Осы  баптың 2-тармағына сәйкес халықтық  қоғам мәртебесін алған қоғам акционерлерінің саны алты айдың ішінде бес жүзден кеміп кетуінің;

2) Оның активтерінің мөлшері айлық есепті көрсеткіштің 200 000 еселенген мөлшерінен кеміп кетуінің;

3) Қоғам  акцияларының бағалы қағаздардың  ұйымдасқан рыногындағы бағалануы тоқтатылуы жағдайларының біреуі пайда болған кезден бастап алты ай өткеннен кейін уәкілетті органға хабарлай отырып, халықтық қоғам мәртебесін жоғалтқаны туралы мәлімдеуге міндетті.

      Халықтық  қоғамның акцияларымен жасалатын мәмілелер  есебін Орталық депозитарий немесе тәуелсіз тіркеуші уәкілетті орган бегіленген тәртіппен жүзеге асады.

      Қоғамның  жарияланған жарғылық капиталының  ең төмен мөлшері:

      жабық қоғам үшін – айлық есепті көрсеткіштің 100 еселенген мөлшері;