Қазақстан Республикасындағы Екінші деңгейлі банктер және олрадың экономикадағы қызметтері

     - Трастыны иемденушi – траст келiсiмшартындағы көрсетiлген жағдайға сәйкес, мүлiктi басқару құқығын өзiне қабылдайтын тұлға. Мұндағы мүлiкке жылжитын және жылжымайтын мүлiктер де жатады.

     - Бенефициар – траст келiсiмшартын өзiнiң пайдасына жарататын кез келген заңды және жеке тұлға.

     - Сонымен, банктiң траст операциясы – бұл банктiң өз клиенттерiне көрсететiн әр түрлi қызметi түрiндегi сенiм операцияларын бiлдiредi.

     - Коммерциялық банктiң траст бөлiмiнiң атқаратын қызметi үлкен үш топқа бөлiнедi: клиенттердiң мұраға қалған мүлкiн иемдену, сенiмхат бойынша операцияларды жүзеге асыру, агенттiк қызметтер.  
 

     2.2 Банктер жүргізетін пассивті операциялар 

     Коммерциялық  банктер – нарықтық экономикада несие жүйесiнiң негiзгi буыны. Олардың мiндетi ақша айналымы мен капитал айналымының үздiксiз қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсiп мекемелерiн, мемлекет пен халықты несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшiн жағдай жасау болып табылады. Қазiргi коммерциялық банктер қаржы делдалы ретiнде ақша капиталын салааралық және аймақаралық қайта бөлудi қамтамасыз етiп, маңызды халық шаруашылық қызмет атқарады. Ал осы қызметтерін атқару үшін коммерциялық банктерге ең бірінші қаржы ресурстарын тарту керек. Осы коммерциялық банктердің қаржы ресурстарын тарту операциялары коммерциялық банктердің пассивті операциялары деп аталады. Ендi коммерциялық банктердің пассивті операцияларымен кеңiрек танысу үшiн олардың қызметтерiн айтып өтейiк:

     Ақша  қаражатын шоғырландыру және тарту  қызметi – банктердiң ежелден атқаратын қызметтерiнiң бiрi.  Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшасын банкке тарту, бiр жағынан, олардың иесiне процент түрiнде табыс түсiрсе, ал екiншi жағынан банктiң несие операцияларын жүргiзуiне негiз қалайды. Шоғырланған жинақ ақша әр түрлi экономикалық және әлеуметтiк қажеттiлiктерге жұмсалуы мүмкiн.

     Коммерциялық  банктердiң ерекше қызметi құралдарын шығару арқылы айналымдағы ақшаны көбейту немесе артығын жою, яғни ақша массасын көбейту немес азайту. Төлем құралдарын шығару олардың депозиттiк және несиелiк қызметтерiне тiкелей байланысты. Депозит екi түрлi жолмен: клиенттiң банкке ақша салуы арқылы немесе қарыздарға банктiң несие беруi арқылы жүргiзiледi.

     Коммерциялық  банктер акция және облигация  түрiндегi бағалы қағаздарды шығарып және орналастыру эмиссиялық – құрылтайшылық қызмет атқарады. Банктердiң жинақтарды өндiрiстiк мақсатқа жұмсайтын мүмкiндiгi бар. Сөйтiп бағалы қағаздар нарығы несие жүйесiн толықтырып, әрi онымен тығыз байланыста жұмыс iстейдi. Ұзақ мерзiмдi инвестиция тарту мақсатында кәсiпорындар акция және облигациялар шығарады.

     Депозиттiк  – қарыздық операцияларды  жүзеге  асыра  отырып коммерциялық  банктер  қаржы  делдалы  ролiн  орындайды. Банктiң  бұл  қызметi  екi  жаққа  да  пайда  әкеледi. Салымшылар  үшiн  өздерiнiң  депозиттерi  айналыс  құралы  қызметi   мен  өтiмдi  активтер  қызметiн  атқара  отырып, кей  жағдайда  оның  үстiне  пайыз  әкеледi. Қарыз алушылар  кейде  көптеген  ұсақ  қарыздарды  пайдаланады. Мұндай кезде  коммерциялық  банктер  ретiнде iскерлiк  операциялар жүргiзiп уақытша  бос қаражатын тарту мүмкiн емес .

     Коммерциялық  банктердiң басқа қаржы институттарынан айырмашылығы және ерекше бiр қабiлетi ол ақшаны жасауы мен жоюында болып табылады. Банктердiң ақша жасау мүмкiндiгi экономика үшiн өте маңызды. Ол тиiмдi несие жүйесiн iске асыра отырып , экномиканың өсуiне қажеттi жағдай туғызады. Банк  несиелерiнiң жетiспеушiлiгi және өте жоғары пайыз мөлшерлемесi тұсында өндiрiстi кеңейту мүмкiн емес болады.

     Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау – коммерциялық банктердiң алғашқы  дәстүрлi-базалы қызметi. Бұл қаражаттардың  негiзгi бөлiгiн халықтың немесе басқа  да ұйымдардың банкке үстіне пайыз  табу мақсатнда салған депозиттері құрайды. Ал бұл экономикадағы бос ақшаларды айналысқа шығарып салымшыға да және халық шаруашылығына да өз пайдасын тигiзедi.

     Коммерциялық  банктердің бұл шаралары экономиканың тиімді қызмет етуін, бос ақшалардың қаражатқа деген сұранысы жоғары салалар мен тұлғаларға ауысуын реттеп отырады. бір сөзбен айтқанда комерциялық банктердің пасивті операцияларынсыз олардың басқа да операциялары іске аспайды.

     Уақытша бос ақша қаражаттарын жасау –  коммерциялық банктердiң алғашқы  дәстүрлi базалық қызметi. Бұл банктiң пассивтi меншiктi капитал мен тартылған қаражаттан тұрады. Меншiктi капитал – банктiң несиелiк ресурстарының тек 10 %-ын құрайды. Басқа кәсiпорындармен салыстырғанда қаржылық ресурстар құрамында меншiктi капиталдың деңгейi төмен болуы мынандай жағдайлармен түсiндiрiледi – бiрiншiден, банк қаржылық нарықта қаржы делдалы ретiнде басқа кәсiпорындардың, мекемелердiң және халықтың уақытша бос қаражат сомасын депозит түрiнде жинақтайды, оларды тиiмдi басқарады, сондай-ақ олардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз етедi және пайдалық негiзде қарыз алушыға ұсынады. Екiншiден, депозиттрдi мемлекеттiк сақтандыру жүйесi болады, бұл салымдарды жаппай керi алу қаупiн төмендетедi. Үшiншiден, банктерде тартылатын депозиттер басқа кәсiпорындардың материалдық объектiлерiнде орналастырған активтерiне қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтiмдi және нарықта оңай өткiзiледi.

     Басқа кәсiпорындармен салыстырғанда осы  барлық мiндеттемелер коммерциялық банктерге меншiктi капиталдың тартылған  ресурстарға өзара қатынасында өз мiндеттерiн жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуiне мүмкiндiк бередi. Ең алдымен меншiктi капитал банк қызметiн бастау үшiн қажет. Меншiктi капитал – банктiң қорғаныс кепiлдiк қоры.

     Жоғарыда  айтылып өткендей, банктер өздерiнен  активтiк операцияларын жүзеге асыру үшiн тартылған қаражаттардың 90 %-нан көп бөлiгiн пайдаланады, сондай-ақ банктер өз клиенттерiнiң уақытша бос ақшалай қаражаттарын жинақтайды. Осы қаражаттардың негiзгi бөлiгiн депозиттер құрайды. Банктердiң ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттiк операциялар деп аталады. Осылардың негiзiнде коммерциялық банк несиелiк ресурстарының негiзгi бөлiгi құралады.

     Депозиттiк  операциялар мынадай қағидамен  ұйымдастырылады:

     1)банктiк пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшiн жағдай жасау қажет;

     2)депозиттiк операциялар әрекет етуi керек;

     3)банк балансының жеделдiк өнiмдiлiгiн демеу мақсатында икемдi депозиттiк саясат жүргiзiлуi керек;

     4)банк балансының өтiмдiлiгiн жоғары дәрежеде демеп отыратын мерзiмдiк салымдарға депозиттiк операцияларды ұйымдастыру үрдiсiнде ерекше назар аударылуы қажет;

     5)депозиттiк операциялар мен қарыз беру бойынша операциялардың арасында мерзiмiн және сомалар бойынша өзара байланыс пен сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;

     6)депозиттердi тартуға әрекет ететiн банктiң қызметтердi дамытуға шаралар қолдану қажет. 

     Пасивтік  операциялар негізінде банктің  ресурстары жинақталады. Осыған байланысты пассивтік операциялар негізінде  коммерциялық банктердің активті операциялары негізгі бөлігі іске асады. Сондықтан пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі рөлі жоғары.

     Пассивтік операциялар нәтижесінде пассивтік  шоттағы немесе активті-пассивті шоттағы  қаражаттардың өсуін, яғни пассив пен  активтің арту формасын білдіретін операцияларды сипаттайды. Пассивтік операциялар айналыстағы ақшалай қаражаттарды банктерге тартуға мүмкіндік береді.

     Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің  жүргізетін негізгі пассивтік операцияларының  құрылымы мен формаларын келесідей топтауға болады:

     - Коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы;

     - Банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;

     - Басқа да заңды тұлғалардан несие алу;

     - Депозиттік салымдар.

     Осы аталған пассивтік опеациялар формасының алғашқы екі нұсқасы арқылы банктің меншікті ресурстары құрылады. Ал келесі екі формасы негізінде заемдық немесе тартылған ресурстар қалыптасады. 

     Банктік ресурстары екі көзден құралады: қарыз  ресурстары мен меншік капиталы. Қарыз  ресурстарына: депозиттік салымдар, басқа банктерден алған қарыздары, оның ішінде Орталық банктен де, бағалы қағаздар бойынша операцияларының нәтижесінде тартылған қарыз капиталдары жатады.

     Банктің меншікті қаражаты банктің үнемі  тұрақтылығын ұстап тұруда маңызы жоғары. Себебі, меншікті қаражатсыз банк қызметін бастау мүмкін емес. Банктің меншік капиталдарын тартудағы басты әрекеттері дивиденттік саясатқа тікелей байланысты. Нарықтық экономикадағы банктер тұрақсыздықтардан және өзін сақтандыру мақсатында меншік капиталдарын пайдалардың есебінен көбейтуге ынталы болады. Осы қаражаттар негізінен банкте қажетті резервтер құрылады. Банктің меншікті қаражатына жататындар:

     - Банктің жарғылық капиталы;

     - Банктің резервтік капиталы;

     - Пайда есебінен құрылған капиталдар;

     - Сақтандыру резервтері;

     - Бөлінбеген пайдасы.

     Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі болып келеді. Акционерлік  капиталдар мынадай түрлерге бөлінеді: а) меншікті акционерлік капитал, яғни оған, жай және артықшылығы бар  акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген пайда жатады. б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға, дивидендтер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналып құрылған түрлі резервтер кіреді. в)   банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері мен облигациялары);

     Банктік меншікті капитал басты үш қызмет атқарады:

     -Қорғаныс қызметі – банктің зиян шегу немесе борыштық тұрақсыздыққа ұшырау жағдайында салым иелері мен кредиторлардың мүддесін қорғауда;құрылған резервтер есебінен банктің төлем қабілеттілігін сақтауды іске асырады.

     -Оперативтік қызмет – банк қызметінің қаржылық негізін қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл қызметті екінші дәрежелі қызмет ретінде, өйткені активтік операцияларды жүргізу үшін негізгі ресурстар ретінде банктің қаражаттарын тартуда маңызды.

     -Реттегіш қызмет – қоғам банктердің жетістіктерімен қызмет етуіне мүдделілік танытуда, сол сияқты коммерциялық банктер мен басқа да несиелік мекемелердің қызметтеріне Орталық банк тарапынан заңдар және ережелер бойынша бақылау жасап отыруына байланысты сипатталады.

     Банктің тартылған қаражаттары активтік операциялар, оның ішінде несиелік операциялардың 90 %-ға деген ресурстар қажеттігін қанағаттандырады. Банктер заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттарын тарта отырып, коммерциялық банктер халық шаруашылығының қосымша айналым қаражаттарына деген сұранысымен қатар халықтың тұтыну қажеттілігін қанағаттандырады.

     Жалпы банктердің пассивті операциялары қаржы  ресурстарын тарту ерекшелігіне байланысты екі түрге жіктеледі:

     - Депозиттік, оның ішінде банкаралық несиелер де жатады;

     - Эмиссиондық (Пайларды орналастыру мен банктің бағалы қағазын нарыққа шығаруға байланысты);

     Банктердің  тартылған қаражаттары депозиттер және депозиттік емес тартылған қаражаттар болып бөлінеді. Сондықтан да банктің беретін несиелер көлемі тартылған қаражаттарға тікелей байланысты болып келеді. Банктерде тартылған қаражаттар құрамына қарай әр түрлі болып келеді. Сырттан тартылған қаражаттар үлкен екі топқа жіктеледі. Оны келесі суреттен көре аламыз: 
 
 
 
 
 
 
 
 

     

       

     

     

       

       

       
 

     Сурет-3 – Банктің тартылған қаражаттарының құрамы

     Депозиттер  банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.

     Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды  тұлғалардың) банктегі белгілі бір  шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.