Банктердің жалпы сипаттамасы

1989 жылдың 1 шілдесіне коммерциялық банктермен жүзеге асырылатын Қазақстандағы лизинг көлемі 3,5 млн. рубль, ал 1992 жылы 1 қаңтарда–6,8 млн. рубль құрды.

Дегенмен, лизингтік операциялар банктер үшін әлі дәстүрлі болған жоқ, ал олардың ауқымдары бар мүмкіндіктермен өлшенбеді. Лизинг үшін сатып алынатын мүлік үлесі банктердің негізгі құралдарының жалпы көлемінің 1%-нан аспайды, себебі орта және ұзақ мерзімді сипаттағы операциялар үшін тәуекелді.

Республикада бірінші лизингтік кәсіпорындар коммерциялық банктер және жабдықтушы-өткізу ұйымдарының қатысуымен құрылды. Олар кең бейінді қызметтің акционерлік кәсіпорындары болатын, сатып алу–сатумен, және де жалға беру мен лизингтік техникалық құралдармен айналыса алды. Сөйтіп, 1989 жылы лизингтік операцияларды жүзеге асыру үшін ең алғаш республикалық коммерциялық банктерден  «Крамдсбанк» құрылтайшы болған, акционерлік кәсіпорын «Крамдс-лизинг» құрды және жұмысқа кірісті. 200 мың рубльге құралдарды жалға алуы банкке сол жылы 72 мың рубль әкелді. Лизингтік компанияның айналымы едәуір ұлғайды.

1990 жылы Қазақ Мемлекеттік жабдықтауымен «Жалға беру жєне лизинг–95-ң  жүйесінде жалға беру мен лизингтің толық бес жылдыќ даму бағдарламасы дайындалған болатын. Бұл бағдарлама бойынша жабдықтаудың аумақтық органдарында техникалық құралдардың жалға берудің көлемі 1990 ж 24 млн рубльдан 1995 ж 50 млн-ға дейін өсті, лизингтік мәмілелердің көлемі 5млн рубльдан 55млн рубльға дейін. Кейін, өкінішке орай, бұл жүйенің біртекті емес қайта ұйымдастыру нәтижесінде, біріншіден материалды ресурстар Министрлігінде, кейін «Казконтрактің корпорациясында жоғарыда айтылған бағдармаланың өтеуінің бақылауы жоғалған болатын.

1991жылы 5 ақпандағы Алматы қаласының халық депутаттарының аудан Кеңесінің шешімімен Мемлекеттік жабдықтаудың Инвестснаббанкі құрылтайшысы болған, «Инвестлизинг» шағын кәсіпорны, ал 1991жылы 19 ақпанда Мемлекеттік жабдықтаудың «Алматыкомплект» кәсіпорны құрылтайшысы болған халық депутаттарының Мәскеулік аудан кеңесі «Алматытехлизинг» лизингтік кәсіпорын Жарлығын тіркеді.

1992 жылдың ортасында республика экономикасының мемлекеттік секторында 120 коммерциялық банктер және 20 лизингтік фирмалар қызмет етті, соның ішінде «КРАМДС-лизинг», «Алматытехлизинг», «Техника-лизинг», Қазақ акционерлік банкінің «Тұранбанк» фирмасы, «Тұранлизинг», «Казтехлизинг» және т.б.

Қазақстанда лизинг дамуы 4 жолмен  қалыптасқан:

1.      аймақтық көтерме–делдалдық фирмалардың және «Казконтракт» корпорацияларының жүргізілуіндегі жалға беруге байланысты кәсіпорындар және жұмыс істеп тұрған орындар және агроөнеркәсіп кешеніндегі облыстық және аудандық жабдықтау кәсіпорындары;

2.      екінші деңгейдегі банктердің лизингтік операциялары;

3.      жаңадан құрылған арнайы лизингтік фирмалар;

4.      лизингтің халықаралық формалары–экспорттық, импорттық және басқа да шетелдік фирмалармен бірлескен кәсіпорындар және республика аумағындағы шетелдік лизингтік компаниялардың дамуы.

Негізінен лизинг бизнесінің елдегі даму тарихын 3 кезеңге бөліп қарастыруға болады:

1-кезең: (1989-1992жж)–лизинг бизнесінің республикадағы пайда болу кезеңі. Бұл кезде алғашқы лизингтік компаниялар құрылған болатын. Лизингтік фирмалар және кейбір коммерциялық банктер бір ретті тәртіпте және үлкен емес көлемде лизингтік операцияларды жүзеге асырды;

2-кезең: (1992-1994жж)–лизингтік бизнестің ішкі рыноктағы қолайсыз экономикалық жағдайының нәтижесінде болып жатқан қысымды кезеңі;

3-кезең: (1995-1997жж)–пайда болу кезеңі, мемлекеттік көмекке және лизингтік бизнесін ынталандыру айналымы.

1994 ж 10 ќазанда мемлекеттіњ ќатынасуымен «Азия-лизинг» ¦лттыќ лизингтік компаниясын ќұру туралы ‰кіметтіњ ќаулысы ќабылданды. Ол «Азия-лизинг» ЖАЌ формасында, мемлекеттіњ «Єлемсистем» кєсіпкерлік ќұрылымыныњ жєне шетелдік фирмалардыњ  бірігуінен  ќұрылады.

Екінші қадамы ретінде лизинг қызметіне байланысты қабылданған заңдар, айталық таяудағы: «Қаржы лизинг» туралы ҚР заңының ұзақ мерзімді лизнгтің дамуына ықпал етуі тиістігін айтуға болады.

Лизинг бойынша Депертамент лизингті ірі масштабты инвестицияларды өндіріс сферасына қатыстыру құралы ретінде мемлекеттік саясат облысында өткізуімен қамтамасыз ететін орындаушы үкіметтің орталық органы болып табылады.

Өкінішке орай, лизинг бойынша Департамент өзінің қызметін ойдағыдай өріс алайын дегенде мемлекеттік үкіметтің орталық атқарушы органдар жүйесінің тәртіптеу жүрісінде таратылды.

Қазақстанда лизинг енгізудің нақты жұмысы және оның нормативті-әдістемелік негізінің өдңелуі тек ҚР Президентінің 1995жылы 20 желтоқсанда шыққан елдің ауыл және агроөнеркәсіп комплексін 1996-1997 жж мемлекеттік қолдауға қосымша шаралар туралы Жарлығы шыққаннан кейін және үкіметтің оның бөлек жағдайларының өткізуіне дайындалған бірқатар қаулысынан кейін басталды. Жарлықта сонымен қатар ҚР үкіметіне тапсырма берілген:

Қаржылық лизингтік нормативі әдістемелік жүзеге асыру негізі, аграрлық секторда «Лизингтің агроөнеркәсіп комплексіндегі жағдайы туралы» және «ҚР машина салу өнімімен агроөнеркәсіп комплексін қамтамасыз ету бойынша лизинг қорының жағдайы туралы» республика үкіметінің қаулысымен салынған болатын. Қазіргі кезде тұжырымдамалық жоспарда Қазақстаннан төрт негізгі лизинг ұйымдастыруының бағыттары бөлінеді:

      Мемлекеттік лизинг, немесе мемлекеттік бюджет құралдары есебінде жүзеге асатын лизинг;

      коммуналды лизинг, немесе жергілікті бюджет құралдарымен қаржыландырылатын лизинг;

      коммерциялық лизинг, толығымен банктермен және лизинг компанияларымен жүзеге  асатын  лизинг;

      аралық лизинг немесе мемлекеттің және коммерциялық құрылымның үлестік қатысушымен лизинг. Сонда мемлекеттік және жергілікті органдар–үкімет, министрліктер және ведомстволар, облыс және аудан әкімдерді–лизинг мәмілелерінің нарықтық бір бөлімін қаржыландыруға бюджет құралдарын енгізеді.

Неғұрлым ірі және масштабты жобалардың бірі болып лизингтік іске асырудың негізгі «Азия Даму Банкінің» ауылшаруашылық секторының қарыз бағдарламасы табылады. Берілген қарыз АДК капитал ресурстарына қарапайым қорларынан бөлінді.

Қазақстан Республикасының үкіметінің қаржы министрлігінің қаулысы бойынша АДБ қарызды бағдарламасының шартына сєйкес екінші деңгейлі өкілетті банктердің несиелік шарты лизингтік негізде ауылшаруашылық кешеннің артықшылығын қаржыландыруын орындайды.

Ауылшаруашылық министрлігі 1996жылдың 1 тамызына дейін ары қарай банктік экспертизаларды жүргізу үшін қорытынды оң нәтижелерін инвестициялау жобалары екінші деңгейлі Қазақстандық банктердің өкілеттілігін береді.

Өкілетті банктер, өз кезегінде, банктің экспертизаны жүргізе отырып соңғы қарау берушілер мен шаруалар және фермерлік шаруашылықтармен несие шартын бекітеді. Қаржыландыру және алынған технологияларға төлемдерді және өтімді кепілдігі бар құралдырды орындайды, лизингтік негізде несиелік ресурстарды мақсатты түрде қолдануын қамтамасыз етеді, және олардың уақытында қайтарылуын қадағалайды.

Сонымен, АДБ ауылшаруашылық секторындағы қарыз бағдарламасының іске асыруында Қаржы министрлігі ауылшаруашылық министрлігіне құрал-жабдықтарды береді немесе бөледі. Яғни, Республикалық бюджеттен қарастырылған 1996 жылы ауылшаруашылық кіші және орта бизнестің дамуын қолданатын құрал-жабдықтар ауылшаруашылық министрлігі берілген немесе бөлінген құралдарды Қазақстан Республикасының ұлттық банкінде айырбастайды. Екінші деңгейлі өкілетті банктердің шотына ауыстырады.

Қазіргі кезде экономика және ауылшаруашылық министрлігінен ауылшаруашылық кешен аймақтық бөлінісінде өндіріс түрлерін анықтаған. Олар лизингтік негізде қаржыландыру артықшылығына ұсынылған.

Ауылшаруашылық министрлігіндегі арнайы құрылған тендерлік комиссиясының конкурстық негізінде жүргізілді. Жеткізуші фирма бойынша тендер мақсаты жеткізілетін құралдарға сапаның сақталуында бағалардың төмендеуі жеткізушілердің санында конкурстан өткен 15 шетелдік және
3 қазақстандық фирмалар.

Екінші транш құралдарын алу үшін Қазақстанға ауылшаруашылықты құру үшін берілген нәтижелерді алу, ХВҚ келісімімен макроэкономикалық тұрақтылық бағдарламасын ұстану қажет.

Қазіргі уақытта өкілетті банктермен–Агропромбанк, Эксимбанк және Қазкоммецбанкпен 36,7млн АҚШ доллар жалпы сомасына жеткізілген құралдардың 79шартына төлемдер жүргізілуде немесе қаржыландыру көлемінің 87,8 %.

Сөйтіп,1996-2000жылдары Қазақстанда экономиканың ауылшаруашылық секторында күптеген ірі масштабты инвестициялық жобалардың өткізуі барысында алғашқы мемлекеттік және аралас лизингтің ұйымдастыру тәжірибесі алынған болатын.

Біздің бағалауымыз бойынша, бұл орындалатын жобалардың жиынтық құны (өткізу мерзімі 2жылдан 5жылға дейін) АӨК-тің инвестициядағы минималды 250-260 млн АҚШ долларын немесе 8-10%-ін  құрайды.

3.2 Қазақстан Республикасындағы лизингтік операциялардың дамуын мемлекеттік ынталандыру

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, Қазақстан Республикасындағы лизингтік бизнестің дамуы инновациялық процесстің белсенділуінің перспективті бағыттарының бірі, сондай-ақ өндірістің техникалық қайта құрылуының және экономикадағы құрылымды қайта құрылудың қуатты импульсі бола алады.

Лизингтік операцияларды жылдамдатуын мемлекеттік ынталандыру мақсатында «Қаржылық лизинг туралы» Заң жарыққа шығар алдында келесі нормативті-құқықтық актілер қабылданды:

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998жылғы 15сәуірдегі «Ауыл шаруашылығында лизингті ұйымдастыру тәртібі және шарттары туралы Ережелерді бекіту туралы» № 341 Қаулысы.

Қазақстан Республикасының Премьер-министрінің 2000жылғы 7қыркүйектегі «Қаржылық лизинг туралы» және «Лизинг мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңдарын жүзеге асыру туралың №115-р үкімі.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 29 наурыздағы «2001 жылға ауыл шаруашылығында лизингті ұйымдастыру Ережелерін бекіту туралы» № 405 Қаулысы.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001жылғы 3мамырдағы «Жылжитын мүліктің қаржылық лизингін мемлекеттік тіркеу Ережелерін бекіту туралы»  №597 Қаулысы.

Бірақ та, лизингтің нәтижелі дамуына бірқатар жағдайлар кедергі болады, олардың ішінде құқықтық базаның жетілмегендігі негізгі болып табылады.

Лизинг кәсіпкерлік іс-әрекеттегі жаңа бағыт ретінде қабылданатын нормативті-құқықтық актілерге тұрақты қызмет көрсетілуін және нормативті құжаттардың қолданыстағы жүйесінің тұрақты мониторингін ескере отырып, олардың жүйелі түзетілуін, лизингтің дамуына кедергі ететін ережелердің айқындауын және оларды дер кезінде жойылуын талап етеді.

Қазақстан экономикасының дамуы үшін лизингтік мәмілелердің ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өндеу, фармацевтикалық, жеңіл өнеркәсіп, мұнай–және газды қайта өндеу машиналары мен жабдықтары, тот баспайтын болаттардың өндірісі және олардан металдық алюминии мен қоспаларды, және де қара мен түсті металлургияның басқа да қажеттіліктерін шығару, сондай-ақ көліктік құралдар автомашиналар, мұнайды қайта өндеу құралдары сияқты объектілер елеулі әсер береді.

Шығару өнеркәсіпке салынған салымдар, әдетте, қайта өндеу саладағы инвестициялармен салыстырғанда аз нәтижелі болып табылатыны ескеруіміз қажет. Жоғарыда аталған салалардың басымды дамуы өндірістің шығынадарын төмендету үшін олардың өндірістік инфрақұрылымында жылдамдатылған жетілуге ауысуы керек.

Зерттеу көрсеткендей, негізгі қорларға қаржы салу көлемінің динамикасы және Қазақстан экономикасының өткен жылға пайызы көрсетілген экономикалық көрсеткіштердің динамикасы қаржы салу көрсеткіштері мен көлемінің өзгеруінің тығыз өзара тәуелділігі туралы куәландырады. Солай, егер де жалпы ішкі табыстың (ЖІӨ) көлемі 1991 жылдан бастап 1995 жылға дейін үнемі өзгеріп отырса, онда 1996-1998 жж. ЖІӨ тұрақтандырылуы 1999-2000 жж. өсумен алмасады (101,7 және 108 пайыз).

Қазақстан Республикасындағы лизингтік операцияларды мемлекеттік ынталандыру қажеттілігі негізделіп, келесі факторлармен сипатталады:

      экономиканың барлық салаларының негізгі қорларының тозуымен;

      2000 жылғы 5 шілдедегі «Қаржылық лизинг» туралы  Заңының қабылдануымен;

      аймақтарда лизинг даму бағдарламасын мемлекеттік қолдаумен;

      Қазақстанның экономикасына отандық және шетел инвестициялар түсімінің өсуімен;

      Шағын және орташа бизнесте кәсіпкерліктің дамуымен.

Мемлекет кәсіпорынның  инвестициялық белсенділігін экономиканың басымды салаларындағы лизингтік жобалардың тікелей бюджеттік қаржыландыруы және үкіметаралық деңгейде лизингтік шарттар жасау, жәрдем көрсету, коммерциялық банктерге мемлекеттік кепілдік көрсету арқылы қолдай алады.

Бірақ та, тікелей мемлекеттік лизингтік реттеудің жағымсыз жақтары ретінде бюджеттік қаржылардың шектелуін, лизингтік процесске шағын және орташа бизнес кәсіпорындарын қатыстырмай ірі кәсіпорындарда бөлінетін қаржыларды  шоғындыру мүмкінділігін, аймақтарда түрлі ұйымдастыру мәселелерді шешу кезіндегі селқостықты белгілеу қажет.

Зерттеу барысында лизингтік операциялардың нәтижелілігін көтерудің негізгі бағыттары айқындалды:

      жеке кәсіпкерлікті дамыту және оның әрекетін реттеу бойынша жағдай жасау үшін мемлекеттік ынталандыруды белсенділеу;