Финансовая система

  Реформа нәтижесінде іскерлер ортасы мен  мемлекет арасындағы қарым-қатынас  жүйесі өзгереді деген болжам бар.

  Қаржы жүйесін интернационализациялау мен  шетел инвесторларын белсенді түрде  тарту да жоспарланып отыр. Бұл  жерде жапон бизнесінің «мөлдірлігі», қор нарығы қатысушыларының қаржы жағдайы жайлы ақпаратқа қатысты қатал талаптар қою, маңызды болып табылады.

    Экономиканы қолдау шаралары  бірқатар салықтарды қысқартумен  ерекшеленді. Үкімет өзгеріс үстіндегі  әлемдік экономика мен қоғамға «икемді экономикалық құрылым» жасауды жоспарлауда. Бұл дамуға ықпал ететін факторларға ұлттық капитал, дайындалған және жоғарғы білімді еңбек ресурстары мен жаңа технология жатады. Мұндай тұрғыдан мақсатқа жетудегі негізгі қағида тең бәсекелестік негізінде жеке капиталды тиімді пайдалану жатады.

  Азиаттық  дағдарыстың жапондық корпорацияларға  әсер етуі жапондық банктердің елеулі әрекеттер жасауына әкеліп соқтырды. Жапондық банктер кейінге қалдырылмайтын көмек берді, мамандарды қайта даярлау шараларын жүргізді. 

  Жан-жақты  экономикалық шаралар бағдарламасы тарихтағы ең ірі бағдарламалардың бірі саналды. Салықтар мен инвестициялардың төмендеуі, әлеуметтік инфрақұрылымға бөлінген қаржының көлемі 12 трлн. иенаны құраса, барлық жобаларға бөлінген қаржы 17 трлн. иенаны құрады.  

  Мемлекеттік займдар мен инвестициялар бағдарламаның  рөлі жапон экономикасын дамытуда маңызды  саналады.

  1. Салық түсімдерін пайдаланбай мемлекет қаржы көздерін таңдайды, оларға бірінші ретте азаматтардың пошталық жинақтары жатады. Сол арқылы ірі инвестициялық ресурстарды өз қолына шоғырландырады. 

  2. Осылай мемлекет жеке несиелік  институттардың жетіспеушілішінен  пайда болған инвестицияның тапшылығы  мәселесін шешеді. Бағдарлама, бір  жағынан, жеке меншік банктерге  несиелеуге қиынға соғатын экономика секторы салаларын несиелендірсе, екінші жағынан, екінші деңгейлі банктер несиелендіре алатын, бірақ тәуекелге бара алмайтын салаларды қаржыландырады. Соңғы жағдайда мемлекет жеке меншік несиелердің жолын бөгейді. 

  3. Мемлекеттік займдар мен инвестициялар бағдарламасы салалық саясаттың қуатты қаруы саналады, себебі ол мемлекетке маңызды салаларға қолдау көрсетуге мүмкіндік береді.  

  4. Мемлекеттік займдар мен инвестициялар  тұрақтылығымен ерекшеленеді. Олар  жеке жағдайда құлдырау кезеңінде іскерлік белсенділікті қолдайды, тұрақтандырғыш рөлін атқарады. 

  5. Бағдарлама қайтарымдылық негізде құрылады. Бұл қаржы ресурстарын рационалды пайдалануға ықпал етеді.

  Жапония қаржы жүйесінің әлсіз жақтарын айта отырып, оның тиімді жақтарын да ескерген жөн. Себебі ол ұзақ жылдар ішінде елдің экономикалық өсіміне ықпал етті. Жапонияның қаржы саясатының ерекшеліктері. Қазақстанның қаржы саясатына тоқталмас бұрын екі елдің қаржы саясатына қысқаша салыстырмалы сипаттама берсек.

    

1-кесте. Қазақстан мен Жапонияның қаржы саясатының

ерекшеліктері мен ұқсастықтары

     Республика экономикасының әлемдік шаруашылыққа кеңінен ену механизмі жасалып жатыр. Қаржы саясаты мен механизм тұрғындарды нарықтық қатынастарына өту кезінде инфляциядан, жұмыссыздықтан, табысын жоғалтудан қорғауы қажет. 

     Қазақстан Республикасында нарықтық реформаларды жүзеге асыру мақсатында соған сәйкес қаржы саясаты жүргізіліп отыр.   

     Батыс теоретикалық концепциясында және тәжірибеде «фискалды саясат» деген ұғым бар. Ұғымның мәні экономикалық үдерістерде  мемлекеттік бюджет - несие саясатын қолдану. Фискалды саясат салықтық төлемдерді алу бойынша бөлу және қайта бөлу, өндірімте ресурстарды орналастыру, үкіметтің өзге де сол сияқты  қызметін атқарады.

     Фискалды  саясат ұлттық өндірістің нақты көлемін  арттыру үшін, инфляцияны, жұмысбастылықты  қадағалау үшін, экономикалық өсуді  жеделдету үшін жүргізіледі. Экономикалық циклдің сипатына қарай қолдаушы немесе тежеуші фискалды саясат қолданылады.

     Экономиканы дамыту және Қазақстандағы нарықтық реформаны тереңдету бағдарламаларында  экономиканы қаржы жағынан сауықтыру  және ақша-несие саясатын белсендіру, тұтыну нарығын отандық өндірушілер  үлесін кеңейте отырып дамыту, өндірістің тұрақтылығын қамтамасыз ету, шаруашылық байланыстарды нығайту бойынша шаралар кешені қарастырылған. Нарықтық қатынастарға өтудің негізгі бағыттарына мыналар жатады: инфляцияны минималды деңгейде ұстап тұру, экономиканы демонополизациялау, бәсеке мен кәсіпкерлікті, нарықтық инфрақұрылымды (тауар және қор биржасы, инвестициялық қорлар, коммерциялық банктер, тауарларды сату бойынша бөлшек және көтерме кәсіпорындарының коомерциялық желісі, сақтандыру фирмалары, қоймалық, транспорттық, шаруашылық, коммерциялық ақпарат орталықтары, жарнамалық фирмалар, заң, кеңестік, сервистік қызмет желісі және т.б.) дамыту [13].

     Осы бағдарламаларға сәйкес қаржы саясаты  және оның қызметі нарыққа өту  кезеңінде қажетті қаржы ресурстарын  алуға, оны бюджетке уақытылы әрі толық аударуға, шараларды қаржыландыруға, мемлекеттік материалдық, еңбек, ақша ресурстарын тиімді жұмсауға бағытталған. Бұл мақсаттар әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясын қаржылық қамтамасыз етуден туындайды.

     Сонымен, қаржылық бақылау әдістерінің ең негізгі мақсаты – мемлекеттік бюджеттің балансын қамтамасыз ету, эконмоиканы тұрақтандыру негізінде ұлттық шаруашылықты қаржы көмегімен сауықтыру мәселесін шешу деген тұжырымға келеміз.  
 
 
 
 
 

3.Қазақстан Республикасының қаржы жүйесін жетілдіру бағыттары

    Көптеген  зерттеушілердің пікірінше, Қазақстан  қаржылық тұрақтылықтан кейін болған құрылымды экономикалық қайта құрулардан аман өтіп, өзінің жеке стратегиясын жасай  отырып, елеулі жетістіктерге жетті.

    Соңғы жылдары үкіметтің бар күші бюджет шығыстарын  рационалдауға, қаржылық тәртіпті нығайтуға, инвестиция тартуды қолдауға, республика экономикасын дамытуға бюджетаралық қатынастарды жүзеге асыруға және сыртқы, ішкі қарыздарды басқарудың тиімді механизмін қалыптастыруға, мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын және нарықтық инфрақұрылымның құралдарын дамытуға жұмсалды. 

    Экономикалық  жағдайдың қиындығына қарамастан соңғы  жылдары отандық тауар өндірушілерді  қолдау, мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құру, әлеуметтік және инвестициялық  жобаларды қаржыландыру мақсатында республикалық бюджеттен елеулі қаражат бөлінді.

    Мемлекет  қаражаттарын жұмсаудың негізгі  бағыттары білім беру, денсаулық  сақтау, әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру.

    Мемлекеттік инвестициялық бағдарламаның негізгі  артықшылықтары әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымды дамыту, тұрғын үй құрылысын белсендіру. Жобаларды қаржыландыру мемлекеттік бюджет қаражаты  және шетел донорлары қаражаты есебінен қарастырылады. 

    Тікелей шетел инвестициясын тартуды  жан басына шаққандағы деңгейі бойынша Орталық және Шығыс Еуропа елдерінің, ТМД елдерінің ішінде алғашқы бестікке кіреді.

    Қазіргі таңда Қазақстанда шетел инвестициясын  тарту мен тиімді пайдалану үшін жетілген институтционалды және заңдық база бар. Қазақсанда өзге ТМД елдерімен  салыстырғанда  жағымды салық режимі бар. Оның саны соңғы Салық кодексіне енгізген өзгертулерге сәйкес 13. Республикадағы реформалар алға жылжып барады. Әлемдік Банктің бағалауы бойынша Қазақстан ТМД елдерінің ішінде реформа жүргізуден  көшбасшы ел ретінде танылды [14].  

    Осы Тұжырымдаманың негізгі мақсаты  басқару мен реттеудің сапалы жаңа деңгейіне көшу бөлігінде қаржы  секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде  төмендегілер арқылы дамыту болып табылады:

     1) қаржы секторының тұрақтылығын  арттыру;

     2) ағымдағы қаржы-экономикалық дағдарыс барысында анықталған кемшіліктерге, тұрақсыздық факторларына және құбылыстарына жол бермеу бойынша жағдайлар жасау;

     3) дағдарыстан кейінгі кезеңде  макроэкономикалық шешімдерді іске  асыру құралы ретінде инвестициялық  белсенділікті ынталандыру;

     4) инвесторлар тарапынан, сол сияқты  қаржылық қызмет көрсетуді тұтынушылар  тарапынан елдің қаржы секторына  сенiмдi нығайту.

     Мемлекеттің қаржы ресурстарын жұмылдырудағы  күш-жігері бірінші кезекте ішкі инвесторларға бағытталады. Экономиканың ішкі ресурстары өзiнiң әлеуетiн сақтайды және ішкі, оның ішінде көлеңкелі секторда айналыстағы жинақ ақшаны тез және ауқымды тарту жөніндегі құралдарды жедел енгізу қажет. Сонымен қатар Қазақстанның шағын экономикасына қатысты жағдайларда ресурстардың шектелуі шетелдік инвесторлардың қаражаттары мен ресурстарын индустриализациялау бағдарламасын қаржыландыру процесіндегі жоғары маңыздылығын айқындайды.

     Бұл үшін мемлекеттің ерте кезеңде жүйелік  тәуекелдерді және олардың көріністерін анықтау, алдын алу және жою қабілеттерін арттыру үшін қадағалау және реттеу жүйесін нығайту жөніндегі, қаржы ресурстарын жұмылдыру мәселелеріндегі мемлекеттің рөлін айқындау жөніндегі, қаржы ұйымдары жүзеге асыратын қызметтің айқындылығын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттер іске асырылады. Сондай-ақ инвесторларды және қаржылық қызмет көрсетудi тұтынушыларды қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі рәсімдер жетілдіріледі. Корпоративтік басқару және қаржы ұйымдарының тәуекел- менеджменті одан әрі дамиды.

     Қазақстанның  қаржы секторын дағдарыстан кейін дамытудың бірінші кезектегі міндеттері ел экономикасын дамытуды қаржыландырудың негізгі тетігі ретінде мемлекеттік-жеке әріптестік институтын пайдалану, сондай-ақ қаржы секторын реттеу мен қадағалаудың негізгі қағидаты ретінде контрциклдық қағидатты пайдалану болады.

     Осы Тұжырымдамада салық және бюджеттік  қатынастарды қоса алғанда Қазақстанның бүкіл қаржы жүйесін дамыту мәселелері қаржы секторын дамытуға қатысты  ғана қарастырылады. Назарды қаржы  секторына және қаржы институттарына ауыстыру салық-бюджет қатынастарының тұжырымдамалық құжаттары (Салық және Бюджет кодекстері) жақында ғана қолданысқа енгізілген және олардың экономикалық әсерін бағалау қиын болған жағдайда расталды [15].

   Әлемдік қаржы дағдарысынан кейін қаржы  жүйесін тұрақтандыру мен оның қызметін тиімді етуге бағытталған біршама шаралар өткізілді. Бүгінгі күнге дейін дағдарысқа қарсы бағдарлама аясында экономиканың басым секторларын қолдауға арналып Ұлттық қордан бөлінген ақшаның дені игерілді. Қаржы жүйесі тұрақтандырылды. Инфляцияның және жұмыссыздық деңгейінің төмендеуін қамтамасыз етілді. Ең бастысы, экономиканың нақты өсімі сақталынды.

   Есептердің  қорытындысына қарай, Мемлекет басшысы  монетарлық және қаржы органдарының былтырғы қызмет нәтижелерін оң бағалады және еліміздің қаржы секторын одан әрі дамыту және ақша-несие саясатын іске асыру жөнінде бірқатар тапсырмалар берді.

   Банк  секторында оң фактор ретінде депозит  базасының артуы, соның ішінде халыққа  тиесілі депозиттердің 28,5%-ға артқандығы атап өтілді. Банк секторының сыртқы қарызын  азайтуда «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорының қатысуымен банк міндеттемелерін қайта құрылымдаудың оң нәтижелері жәрдемдесетін болады [16].

   Мемлекет  басшысы қабылданған Қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде  дамыту тұжырымдамасының жүйелік негізінде  іске асыруды бақылауға қойды. Болашақ қаржы сілкіністеріне және ерте бастан әрекет етудің озық та жетілген жүйесін орнықтыруға, сондай-ақ макро- және микропруденциалдық реттеуді, соның ішінде институттық реттеуді күшейтуге әзірлену қажеттігі атап өтілді. Сондай-ақ, Қазақстан экономикасының дағдарыстан кейінгі табысты дамуы және индустриаландырудың бесжылдық жоспарын ойдағыдай іске асыру елдің қажетті қаржы ресурстарын жұмылдыру қабілеттілігіне және оларды экономикада ұтымды пайдалануға байланысты болатыны атап көрсетілді.