Мемлекеттік бағалы қағаздар

        1995 жылғы  11 қаңтарда Қазақстан Республикасының  Президенті №2019 «Бағалы қағаздар  бойынша Қазақстан Республикасының  сұрақтары» үкім шығарды, соған  орай бұрын жүзеге асып келген  Төраға және Ұлттық комиссия  мүшелері бағалы қағаздар бойынша  өздерінің қызметін негізгі жұмыстан  бас тартпай жүзеге асыратын  туралы норма жойылды, және  Ұлттық комиссияның персоналды  құрамасы бекітілді. 

        1995 жылы 21 сәуірде Қазақстан Республикасының  Президенті «Бағалы қағаздар  және қор биржасы туралы» заңдық  күші бар үкім шығарды, ол 1991 жылғы 11 маусымдағы «Бағалы қағаздар  айналысы және Қазақ ССР-дағы  қор биржасы туралы» заңның  өз қызметін жойғаннан кейін  пайда болған бағалы қағаздар  нарығын мемлекеттік реттеуде  құқықтық вакумын  жойды. Берілген  үкімде:

        Бағалы  қағаздар бойынша Ұлттық комиссия  Қазақстан Республикасының бағалы  қағаздар нарығын мемлекеттік  реттеуді жүзеге асыратын Министрлер  кабинеті құрамында мемлекеттік  реттеудің орталық органы болып  танылады және нарықтың қызмет  етуіне бақылау жасау мен оған  қатысушылардың мүдделерін және  құқықтарын қорғауды  қамтамасыз  ету.

        1996 жылы 28 наурызда №370 Үкіметтің қаулысымен  бағалы қағаздар бойынша Қазақстан  Республикасының Ұлттық комиссиясы  туралы ереже қабылданды. Соған  орай, 1995 жылы 21 сәуірдегі «Бағалы  қағаздар және қор биржасы  туралы» заңдық күші бар Қазақстан  Республикасының Президентінің  үкімімен Ұлттық комиссия министрлер  кабинетінің құрамына мемлекеттік  басқарудың орталық органы болып  қабылданғанына қарамастан, қайта  бекітілген ереже Үкіметтің құрамына  кірмейтін орталық атқарушы орган  ретінде Ұлттық комиссияға бедел  берілген. Бұл Қазақстанда мемлекеттік  бағалы қағаздар нарығының тез  және тиімді дамуына серпінін  берді.

        Заң  негізінде ұлттық мемлекеттік  бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудың  мақсаты – халықтың, коммерциялық  банктердің, қаржы ұйымдарының уақытша  бос ақша қаражатын республикалық  бюджеттің кемшілігін қаржыландыруға  жұмылдыру және Ұлттық Банктің  Қаржы министрлігін тікелей несиелеу  көлемін азайту.

        Жоғарыда  айтылғандардан Қазақстанда мемлекеттік  бағалы қағаздар дамуының ерекшеліктеріне  қорытынды жасайық.

        Біріншіден, көбінесе мемлекеттік бағалы  қағаздарының тиімді нарықтарының  дамуы бүкіл ұлттық экономиканың  өсуіне сүйемелдейді. Қазақстанда  қор нарығының пайда болуы  және қалыптасуы, оның динамикалық  дамуы өндірістің үнемі құлдырауы  көрінісінде көрінеді. Бұндай диспорция  бағалы қағаздар нарығы мен  бүкіл экономикалық процестердің  динамикасында дағдарыстық көріністерді  осы нақты айқындайды. Бір өндірістің  тарылуына деген тенденцияларды  жеңуіне бөгет жасайды. 

        Екіншіден,  нарықтың «айқынсыздығы», операциялардың  тәуекелділігі бюджеттегі дефицитті  жабуға арналған мемлекеттің  қарыздық міндеттемелерін қайта  ие болу қысқа мерзімді бағалы  қағаздардың доминирленуін айқындайды. Ал, ол өз кезегінде, бос қаражаттардың  экономикалық өсуі маңызды фактор  болып табылатын ұзақ мерзімді  инвестициялардан оқшауландырады.

        Үшіншіден,  инфляция және инфляциялық күтулер  Қазақстандық мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына тұрақсыз әсер тигізеді. Бұл өтпелі кезеңдегі барлық елдерге тән. Ақшаның құнсыздану тәуекелі инвесторларды стратегиялық мінезді ұзақ мерзімді салымдардан ұстайды.

        Төртіншіден,  Қазақстанда тиімді жұмыс істейтін  қор нарығын құру жолында негізгі  төтеп заңнама және бағалы  қағаздар бойынша реттеу нормаларының  іске аспауы және сапасыз коммуникациондық  инфрақұрылым болып табылады.

        

 

                  

 

 

 

 

 

               1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздар түсінігі, рөлі

                                    және оның функциялары

 

        Мемлекеттік  бағалы қағаздар нарығы – қаржылық  ресурстармен саудасының ерекше  формасы, ол мемлекеттік бағалы  қағаздардың айналысы мен шығарылымымен  орнын толтырады. Бұл кез келген  елдің қор нарығының маңызды  элементі.

        Бағалы  қағаздар нарығы бастапқы, қайталама,  биржалық, биржадан тыс болып  бөлінеді.

       Бастапқы  бағалы қағаздар нарығы – бұл  нарық, яғни бағалы қағаздарды  бастапқы орналастыру мен шығаруда  қызмет көрсетеді. Қайталама нарық  – бағалы қағаздарды қайта  сату операцияларымен мінезделеді,  бұл нарықта бұрын шығарылған  бағалы қағаздарды сату – сатып  алу жүргізіледі.

       Мемлекет бағалы қағаздарды келесілерге қаражат тарту мақсатымен шығарады:

     - ағымдағы  бюджеттік тапшылықты қаржыландыру;

     - бұрын орналастырылған  қарыздарды жабуға;

     - мемлекеттік  бюджеттің кассалық атқарылуын  қамтамасыз ету;

     - салықтық  төлемдердің түсімін әркелкі  тегістеу;

     - өтімді резервті  активтермен коммерциялық банктерді  қамтамасыз ету;

     - жергілікті  билік органдарымен жүзеге асырылған  мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;

     - әлеуметті  маңызды мекемелер мен ұйымдарды  қолдау.

       Бюджеттік тапшылықты жабу  бағыттарының бірі мемлекеттік бағалы қағаздарды сату жолымен жеке қаражаттарды тарту болып табылады. Бірақ айта кету керек, мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылымы ақша эмиссиясынан тартылған табыстар мен орталық банктен қарызға алған қаражаттар тәжірибесімен бюджеттік тапшылықты қаржыландыруды салыстырғанда көбінесе мақсатқа сай әдіс болып табылады. Шынымен де, орталық банктің несиелік ресурстарын пайдалану несие нарығын реттеу мүмкіндіктерін тежейді, сондықтан көбінесе нарықтық экономикасы бар барлық елдерде үкіметтің осы ресурстарға деген мүмкіндіктеріне шектеу орнатылған. Ақша эмиссиясы арқылы бюджет тапшылығын жабу – инфляциямен байланысты ақша айналымының бұзылуы, төлем құралдарымен қамтамасыз етілмеген нақты активтер айналысына түсуіне алып келеді.

       Айта  кету керек, қарыздық құралдарды  шығару қажеттілігі ағымдағы  жылда бюджетте тапшылық  болмаса  да үкіметтің бұрын шығарған  қарыздарын өтеу қажеттіліктерімен  байланысты пайда болуы мүмкін. Берілген себептердің болуына  қарамастан бір бюджеттік жыл  ішінде мемлекеттік шығыс пен  табыс арасында салыстырмалы  қысқа құлдыраулар пайда болды.

        Нарықтық  экономикасы бар елдерде мемлекеттік  бағалы қағаздар келесідей қызметтерді  орындайды:

        Біріншіден, оның көмегімен халықтың, әр түрлі  ұйымдардың, инвестициялық және  қаржылық компаниялардың, коммерциялық  банктердің уақытша бос ақша  қаражаттарын мемлекетпен орталықтандырылған  қарыз алу жүзеге асырылады.  Осылай алынған ақша ресурстары  дәстүрлі түрде мемлекеттік бюджеттің  тапшылығын инфляциялық емес  қаржыландыру үшін қолданылады.  Яғни, мемлекеттік бағалы қағаздарды  жүзеге асырудан алынған қаражаттар  мемлекеттік бюджеттің тапшылығын  инфляциясыз жабуға рұқсат береді.

        Екіншіден,  әр түрлі мемлекеттік бағалы  қағаздар орталық банкпен ақша-несиелік  саясатты жүргізуде белсенді  пайдаланылады. 

        Үшіншіден, мемлекеттік бағалы қағаздар, келешекте сенімді және өтімді активтер ретінде, қаржылық-несиелік мекемелердің өтімділік балансын қолдау үшін қолданылады.

        Төртіншіден,  бағалы қағаздар сол жердегі  билік органдарымен жүзеге асырылатын  бағдарламаларды қаржыландыру үшін, сонымен қатар бюджеттен тыс  қорларға қаражаттарды тарту  үшін шығарылуы мүмкін.

        Мемлекетті қаржыландыруда мемлекеттік бағалы қағаздардың ролі мен мәніне келіп тоқталсақ.

        Қазіргі нарықтық экономикада бағалы қағаздардың ең басты эмитенттерінің бірі – мемлекет. Бүкіл әлемде бағалы қағаздардың орталықтандырылған шығарылымы кең мағынада экономиканы мемлекеттік реттеудегі құрал ретінде, ал тар мағынада ақша айналысы мен ақша массасының көлемін басқаруға әсер ету тетігі, жергілікті және мемлекеттік бюджеттің тапшылығын эмиссиялық емес жабу құралы, сол немесе басқа белгілі мәселелерді шешу үшін халық пен ұйымдардың ақшалай қаражаттарын тарту тәсілі болып табылады.

       Нормативті  құжаттарда мемлекеттік бағалы  қағаздар Үкіметпен шығарылатын немесе кепілдендірілетін деп түсіндірілген.

       Экономикасы  дамыған елдерде мемлекеттік  бағалы қағаздар нарығының негізінде  келесі фунционалды құрамалар  жатыр:

    - халықтың, банктік  емес қаржылық-несиелік мекемелердің, ұйымдардың, коммерциялық банктердің  уақытша бос ақша қаражаттарын  мобилизациялау;

    - мемлекеттік  бағалы қағаздарды ақша-несиелік  қатынастарды белсенді реттеуші  ретінде қолдану (сонымен қатар,  орталық банктің негізінде ақша-несиелік  саясатты қалыптастырады, ақша айналысын  үйлестіреді);

    -  мемлекеттік  бағалы қағаздарға салынған потенциалды  тиімді жүзеге  асыру шегінде  қаржылық-несиелік институттардың  балансын өтімділікпен қамтамасыз  ету.

        Мемлекеттік  бағалы қағаздар нарығының рационалды  қызмет етуі оған қатысушылардың  құқықтық негіздерін және заңдық  қатынастарын қамтитын тиісті  құжаттарды жасауды, мемлекеттік  бағалы қағаздардың айналым және  қолданыс технологиясын, керекті  есеп айырысуларды жүзеге асыру  үшін ақпараттық базаны қалыптастыру  және депозитариді кірістіруді  қажет етеді.

        Қазіргі  уақытта экономикасы дамыған  елдерде мемлекеттік бағалы қағаздар  нарығының қызмет етуінің нәтижесіне  көбінесе мемлекеттік бюджетті  қалыптастыру, ақша-несиелік саясатты  тиімді қамтамасыз ету; экономиканың  барлық салаларында белсенді  жұмысты ұстау тәуелді. Қазірдің  өзінде қаржылық-несиелік мекемелердің, әр түрлі өндірістік және сауда  фирмалардың, халықтың мүдделерін  көрсететін мемлекеттік қаржылық  құралдарды өтеу көздерін басқару  тәжірибесі жинақталған және  кеңінен қолданылады.   

 

 

                      1.3 Мемлекеттік бағалы қағаздардың жіктелуі

 

        Әлемдік қор нарықтарында мемлекеттік қарыздық міндеттемелердің әр түрлері айналымда жүр: облигациялар, вексельдер, ноталар, сертификаттар және т.б. Бірақ бұл барлық міндеттемелер қарыздық бағалы қағаздарға тән, олар кепілденген табыс әкелетін және орнатылған мерзімде сатып алуға жататындар. Айналымға шығарылған мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша атқарушы билік органдары олардың өкімінде тұрған барлық активтерге жауап береді.

        Мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссиясы мемлекеттік маңызы бар мәселелерді шешуге бағытталған (мемлекеттік бюджеттегі тапшылықты үнемі жабу, үкіметтің мақсатты шығындарын жабу).

        Мемлекеттік бағалы қағаздарды еркін нарықта айналымда немесе биржаларда қайталама айналымға кіруіне және эмитентке олардың жүзеге асыру мерзімі аяқталғаннан кейін еркін қайтарылуына байланысты нарықтық және нарықтан тыс деп бөлу қажет. Мемлекеттік бағалы қағаздардың негізгі бөлігін нарықтық алып жатыр.

        Мемлекеттік қарыздық міндеттемелерді әр түрлі белгілер бойынша жіктеуге болады.

        Қарыз алу мерзімі бойынша мемлекеттік бағалы қағаздар қысқы,орта және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.

        Қазынашылық вексельдер – қысқа мерзімді мемлекеттік міндеттемелер, бір жыл ішінде өтелетін және дисконтпен жүзеге асырылатын, яғни олар номинал құнынан төмен өтеледі (немесе номиналы бойынша сатылатын, бірақ номинал құнынан жоғары шығарылатын).

        Орта мерзімді қазынашылық вексельдер, қазынашылық бондтар – бір жылдан бес жылға дейін өтеу мерзімі бар, белгіленген пайыз төлемдерінің шарттарымен шығарылатын қазынашылық міндеттемелер.

        Ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемелер  -  өтеу мерзімі он жыл және одан жоғары, ол бойынша купондық пайыздар төленеді. Мемлекеттік бағалы қағаздарды ұстаушылар өтеу мерзімі өткеннен кейін олардың құнын қолма-қол ақша ретінде алуға немесе  басқа бағалы қағаздарға қайта қаржыландыруға құқығы бар. Кейбір жағдайларда ұзақ мерзімді міндеттемелер алдын-ала белгіленген күн келгенде өтелуі мүмкін, яғни ресми өтелуіне бірнеше жыл қалғанда.

        Табысты алу тәсілі бойынша мемлекеттік бағалы қағаздар дисконттық және купондық болып бөлінеді:

        Дисконттық – инвесторларға номиналынан төмен бағамен сатылатын бағалы қағаздар. 

        Купондық – купонмен шығарылатын бағалы қағаздар, олар бойынша купондық табыс анықталған кезеңмен төленеді. Көптеген жағдайларда орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздар купонмен шығарылады.

        Сонымен  қатар, мемлекеттік бағалы қағаздар: