Мемлекеттік бағалы қағаздар

     - шығару формасы бойынша құжатты бағалы қағаздар және құжатсыз бағалы қағаздар болып бөлінеді. Құжатты бағалы қағаз – ол құжатты нысанда шығарылған (қағаздағы немесе арнайы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ бағалы қағаздардың мазмұнын тікелей оқуға болатын өзге де материалдық берілім көзіндегі) бағалы қағаздар. Құжатсыз бағалы қағаздар – ол құжатсыз нысанда (электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылған бағалы қағаздар;

     - өтеу мерзімі  бойынша: қысқа мерзімді – айналыс мерзімі 1 жылға дейінгі, орта мерзімді – айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін және ұзақ мерзімді – айналыс мерзімі 5 жылдан артық бағалы қағаздар болып бөлінеді;

    - процент түріндегі  табысты есептеу және төлеу  бойынша пайыздық мөлшері белгіленген, сатылы және ауыспалы бағалы қағаздар болып үшке бөлінеді. Басқаша айтқанда, бағалы қағаздарды ақшаға айналдырғанда онда көрсетілген құнынан кемітіп сатады;

    - айналыс сипаты  бойынша нарықтық және нарықтан тыс бағалы қағаздар болып бөлінеді. Нарықтық бағалы қағаздар биржада да, биржадан тыс нарықта да еркін сатылады және қайта сатылады. Нарықтан тыс бағалы қағаздар тек алғашқы нарықта ғана сатылады, екінші нарықта қайта сатылмайды. Олар негізінен халыққа сату үшін шығарылады. Олар мемлекеттік әлеуметтік, сақтандыру және зейнетақымен қамтамасыз ету қорларының бағалы қағаздары;

    - эмитентінің  түрі бойынша бағалы қағаздар қазынашылық, муниципальдық болып бөлініп, оларды сәйкесінше үкімен және жергілікті атқарушы органдар шығарады.

        Әдетте, мемлекеттік бағалы қағаздарды  таратып орналастыру:

    - мемлекеттің  Ұлттық банкі немесе Қаржы  министрлігі арқылы жүзеге асырылады.  Шығарылған облигациялардың түріне  қарай олардың негізгі инвесторлары  болып халық, банктер, зейнетақы  және сақтандыру компаниялары  мен қорлары, инвестицтялық компаниялар  мен қорлар саналады.

    -  құжатты (бланктік) немесе құжатсыз формаларда (арнаулы  шоттарға жазу түрінде) шығарылады. Қазіргі кезде мемлекеттік бағалы  қағаздарды құжатсыз формада  шығару өрістеуде.

    - аукциондық сауда,  бекітілген бағамен барлық сатып  алуға тілек білдіргендерге ашық  түрде сату (ашық сауда), белгілі  бір инвесторларға жабық саудада  үлестіру (жабық сауда) және басқа  да әр түрлі әдістерді қолдану  арқылы айналысқа түсіріледі.

        Мемлекеттік  бағалы қағаздардың бір түрі  – жергілікті атқарушы органдардың  бағалы қағаздары. Олар муниципальдық  бағалы қағаздар деп те аталады. Муниципалдық бағалы қағаздар, әдетте, муниципалдық облигациялар формасында шығарылады. Әлемде муниципалдық бағалы қағаздарды шығару жөнінен АҚШ елдердің көш басында келеді. Бұл елде соңғы екі жүз жылда ел штаттары мен жергілікті үкімет органдары бағалы қағаздар шығаруда. Муниципалды бағалы қағаздар нарығында олардың ойлап тапқан қаржы құралдарының түрлері кейіннен басқа дамыған және дамушы елдерде шығарылып, зор табыспен қолданылуда.

        Муниципалды бағалы қағаздар деген жергілікті атқарушы органдардың жергілікті бюджет тапшылығын жоюды және территориялық бағдарламарды қаржыландыру мақсатында шығарылатын қарызды бағалы қағаздар.

         Муниципалды бағалы қағаздар жоғары сенімділігі жөнінен тек үкіметтің бағалы қағаздарынан кейінгі орында деп саналады. Әдетте, муниципальды облигациялар жергілікті бюджеттің табысымен, муниципальды мүліктермен немесе осы облигацияларды шығару арқылы инвестициялық жобаларды орналастырудан түскен табыспен қамтамасыз етіледі.

        Муниципалды бағалы қағаздардың инвесторлар үшін тартымды болуының екі түрлі себебі бар:

     - салықтық  жеңілдіктер есебінен банктік  несиеден гөрі олардың жоғары   табыстылығы;

    - уақытша бос  ақша қаражатын акционерлік қоғамдардың  бағалы қағаздарына немесе банктерге  орналастырумен салыстырғанда олардың  жоғары сенімділігі.

        Муниципалдық  бағалы қағаздарды шығару және  айналысқа түсіру жөнінде жергілікті  атқарушы үкімет органдары шешім  қабылдайды. Қазақстанда алғаш рет  бұндай бағалы қағаздарды шығарғанда  Маңғыстау облыстық және Алматы, Астана қалаларының әкімшіліктері  Қазақстан Республикасы Заңының  негізінде өз шешімдерін қабылдады. Муниципалдық облигациялық займдарды орналастыру бір немесе бірнеше өкілетті коммерциялық банктердің немесе басқа коммерциялық құрылымдардың делдалдық етуімен жүргізіледі.

       Мемлекеттік  бағалы қағаздардың мәні олар мемлекеттің қаржы-несиелік қатынастарының жиынтығы болып саналады. Бұл қатынастарда мемлекет қарыз алушы ретінде негізінен халықтың уақытша бос ақша қаражатын қарызға алып, оны бағалы қағаздар шығаруға жұмылдырады. Әрбір мемлекеттік бағалы қағаздың экономикалық мәні бірдей, яғни олар қарыздық бағалы қағаздар болғанымен, іс-тәжірибеде олардың әрқайсысының өз алдына атауы болады. Мемлекеттік бағалы қағаздар, әдетте, бюджеттің ағымдағы кемшілігін қаржыландыру; мемлекеттік қарызды жою, атап айтқанда, бұрынғы займды өтеу; мемлекеттік бюджеттің кассалық орындалуын қамтамасыз ету; коммерциялық банктерді өтімді резервтік активтермен қамтамасыз ету; жергілікті әкімшілік органдарының атқаратын мақсатты бағдарламасын қаржыландыру және әлеуметтік мекемелер мен ұйымдарды қаражатпен қамтамасыз ету мақсатында шығарылады.

        Мемлекеттік  бағалы қағаздарды шығару –  Ұлттық банктен қарыз алу және  ақша белгілерін эмиссиялаумен  салыстырғанда – бюджет кемшілігін  қаржыландырудың экономикалық тиімді  әдісі. Себебі нарықтық экономика  жағдайында Ұлттық банктің несиелік  қорын пайдалану оның капитал  нарығын реттеу мүмкіндігін шектейді. Ал бюджет кемшілігін ақша  эмиссиялаумен жою айналымға  нақты тауарлармен қамтамасыз  етілмеген төлем құралдарын шығарумен  бара-бар. Ол әрине, инфляцияны  туындатады.

        Мемлекеттік  бағалы қағаздарды басқа бағалы  қағаздармен салыстырғанда екі  артықшылығы бар. Біріншіден, оның  жұмсаған қаражат үшін сенімділігі  өте жоғары және соған сәйкес  жұмсаған негізгі капиталды және  түсетін табысты жоғалту тәуекелі  төмен. Екіншіден, басқа бағалы  қағаздарға немесе басқаға жұмсаған  капиталға салынатын салықпен  салыстырғанда бұл бағалы қағаздарға  жеңілдетілген салық салынады. Әдетте  мемлекеттік бағалы қағаздармен  жүргізілетін операцияларға және  олардан түсетін табысқа салық  салынбайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     2.Қазақстанда  мемлекеттік бағалы қағаздар  нарығының қалыптасуы       және оның қазіргі жағдайы

 

             2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік  қазынашылық   міндеттемелерін  шығарудың, орналастырудың, айналысқа  қосудың, қызмет көрсетудің және  өтеудің жалпы шарттары

 

        Қазынашылық мiндеттемелер Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң атынан Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгi эмиссиялайтын мемлекеттiк эмиссиялық бағалы қағаздар болып табылады.

        Қазынашылық мiндеттемелер құжатталмаған нысанда шығарылады.  
Әрбiр шығарылымның Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес бағалы қағаздар нарығын мемлекеттiк реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын уәкiлеттi орган беретiн ұлттық сәйкестендiру нөмiрi (ҰСН) болады.

         Қазынашылық мiндеттемелер аукционды өткiзу, жете орналастыру, қайта ашу, жазылу жолымен және қазынашылық мiндеттемелердi орналастырудың iшкi ережелерiмен белгiленген басқа да тәсiлдермен орналастырылады.  
Қазынашылық мiндеттемелердi және олар бойынша құқықтарды есепке алу депозитарийдегi бастапқы дилерлердiң дербес шоттары бойынша және бастапқы дилерлердiң дербес шоттарында ашылған инвесторлардың жеке қосалқы шоттарында жүзеге асырылады. Депозитарий төлем агентiнiң функцияларын жүзеге асырады, олар орналастыру кезiнде бастапқы нарықта, қазынашылық мiндеттемелердi айналысқа қосу және өтеу кезiнде қайталама нарықта, сондай-ақ қазынашылық мiндеттемелерге қызмет көрсетуде (сыйақыны есептеу және төлеу) қазынашылық мiндеттемелер бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруда жасалады.

         Агент төлем агентiнiң функцияларын жүзеге асырады, олар арнайы орта мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелерiн орналастыру кезiнде бастапқы нарықта арнайы орта мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелерi бойынша есеп айырысуды жүзеге асыруға жасалады.

         Қазынашылық мiндеттемелердiң әрбiр шығарылымының көлемi мен шарттарын Қазақстан Республикасының тиiстi кезеңге арналған республикалық бюджет туралы заңымен белгiленген үкiметтiк борыш пен оған қызмет көрсетуге арналған шығыстар лимитiнiң шегiнде эмитент белгiлейдi.  
Қазынашылық мiндеттемелердi орналастыру, қызмет көрсету және өтеу тәсiлдерiнiң шарттары мен рәсiмдерi, қазынашылық мiндеттемелердi орналастырудың iшкi ережесiмен және тиiсiнше қазынашылық мiндеттемелерге қызмет көрсету және өтеу ережесiмен белгiленедi.  Қазақстан Республикасының резидент және резидент емес заңды және жеке тұлғалары бастапқы дилерлер арқылы қазынашылық мiндеттемелердi сатып ала алады .

          Эмитент қазынашылық мiндеттемелердiң мынадай түрлерiн:

• Қысқы мерзімді қазынашылық міндеттемелерді;
• Орта мерзімді қазынашылық міндеттемелерді;
• Ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемелерді;

        Депозитарий  орналастырылған қазынашылық мiндеттемелер  бойынша есеп айырысуларды жүзеге  асырған күн, қазынашылық мiндеттемелердi айналысқа қосудың басталу күнi  болып есептеледi. Қазынашылық мiндеттемелердi айналысқа қосу, осы мiндеттемелердi өтеген күннiң алдындағы соңғы күннiң өтуiмен аяқталады.

        Мiндеттемелер  бойынша сыйақы есептелетiн бiрiншi күн болып оларды айналысқа  қосу басталған күн, ал соңғы  күн болып - оларды өтеген күннiң алдындағы соңғы күн есептеледi.

        Қазынашылық  мiндеттемелер бойынша сыйақы  төлеу қазынашылық мiндеттемелердiң  жекелеген түрлерiн шығарудың  шарттарымен белгiленген күндерде  жүргiзiледi. Егер қазынашылық мiндеттемелердi шығару шарттарында өзге мерзiм  көзделмесе, соңғы сыйақыны төлеу  қазынашылық мiндеттемелердi өтеу  күнiмен сәйкес келедi. Егер қазынашылық  мiндеттемелер бойынша сыйақы  төлеу күнi жұмыс күнiне келмесе,  онда төлем жұмыс iстемейтiн  күннен кейiнгi бiрiншi жұмыс күнi  жүргiзiледi.

        Қазынашылық  мiндеттемелердi өтеу, оларды айналысқа  қосу мерзiмi аяқталғаннан кейiнгi бiрiншi күнi атаулы күн бойынша  жүргiзiледi. Егер қазынашылық мiндеттемелердiң  атаулы құнын өтеу күнi жұмыс  iстемейтiн күнге келсе, онда  өтеу жұмыс iстемейтiн күннен  кейiнгi бiрiншi жұмыс күнi жүргiзiледi.

        Эмитент  қайталама нарықта нарықтық баға  бойынша қазынашылық мiндеттемелердiң  белгiлi бiр шығарылымның барлық  немесе iшiнара көлемiн сатып алуға  және оларды өтеуге құқылы.

        Қазынашылық  мiндеттемелердiң белгiлi бiр шығарылымның  барлық көлемiн сатып алу туралы  эмитенттiң шешiмi осындай сатып  алу күнiне дейiн бiр ай iшiнде  қаржы агентiне жеткiзiледi, ол  өз кезегiнде осы хабарламадан  кейiн 5 күнтiзбелiк күннiң iшiнде  осы туралы бастапқы дилерлерге  хабарлайды.

        Қазынашылық  мiндеттемелермен операциялар бойынша  салық салу тәртiбi Қазақстан  Республикасының заңнамасына сәйкес  анықталады.

       Ал енді  осы қазынашылық міндеттемелерінің  түрлеріне тоқтайтын болсақ, бірінші  қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелерді  қарастырсақ.

       Қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелер дисконтталған эмиссиялық бағалы қағаздар болып табылады. Қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелердiң атаулы құны - 100 теңге. "Мемлекеттiк қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттеме" атауы мемлекеттiк тiлде "Мемлекеттiк қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттеме" (МЕККАМ) деп аталады. Қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелер үш, алты, тоғыз және он екi ай айналысқа қосу мерзiмдерiмен шығарылады.

        Сыйақыны есептеу үшiн қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелердi айналысқа қосу мерзiмiнде күндердiң iс жүзiндегi саны пайдаланылады. 
Қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелердi орналастыру дисконтталған баға (атаулы құннан төмен баға) бойынша өтеу - атаулы күн бойынша жүзеге асырылады.

        Қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелердiң иелерi заңнамалық актiлерде белгiленген шектеулердi қоспағанда, қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелермен кез келген азаматтық-құқықтық мәмiлелердi жүзеге асыра алады. Бұл ретте инвестор қысқа мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелермен барлық операцияларды бастапқы дилер арқылы ресiмдейдi.

        Екінші қазынашылық міндеттемелердің бір түрі – орта мерзімді қазынашылық міндеттемелер.

        Орта мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелер купонды эмиссиялық бағалы қағаздар болып табылады. Орта мерзiмдi қазынашылық мiндеттеменiң атаулы құны - 1000 теңге. "Мемлекеттiк орта мерзiмдi қазынашылық мiндеттеме" атауы мемлекеттiк тiлде "Мемлекеттiк орта мерзiмдi қазынашылық мiндеттеме" (МЕОКАМ) деп аталады. Орта мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелер бiр жылдан жоғары бес жылға дейiн қоса алғанда айналысқа қосу мерзiмдерiмен шығарылады.  
        Орта мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелердi орналастыру және өтеу атаулы күн бойынша жүзеге асырылады, бұл ретте айналысқа қосу мерзiмiнiң iшiнде орналастырған кезде белгiленген купон деп аталатын сыйақы төленедi.       Орта мерзiмдi қазынашылық мiндеттемелер бойынша купонның сомасын есептеу үшiн есеп айырысу базасы - есеп айырысу айында 30 күн/есеп айырысу жылында 360 күн.