Салық жүйесі

Біріншіден, салық төлеуден босату жөніндегі  жеңілдіктер.

Салықтың түрі бойынша  салық төлеушілердің жекелеген  тұлғалары салық төлеуден босатылады. Мәселен, жер салығын иелігінде жер учаскесі бар тұлғалар төлеуі тиіс. Ал, Ұлы Отан соғысына қатысқандар, мүгедектер жер салығын төлеуден босатылады. Мұнда мемлекеттің әлеуметтік саясаты жүзеге асырылады, яғни мемлекет әлеуметтік топтардың жекелеген түрлеріне салық төлеуде жеңілдіктер қарастырған.

Салық төлеуден толық  босатылу, салық салуға жатпайтын мүліктерде (табыс) жүзеге асырылады. Жеке табыс салығын есептеген кезде, жеке тұлғалардың зейнетақысына салық салынбайды. Егер жеке тұлға үшін зейнетақы төлемдері негізгі табыс кезі болса, онда ол салық телеуден толық босатылады.

Екіншіден, салық мөлшерін төмендету арқылы жасалатын жеңілдіктер.

Бұл негізінен  үш бағыт бойынша жүзеге асырылады:

• салық төлеушілердің кейбір санаттарына немесе мүліктердің (табыс) жекелеген түрлеріне қатысты төмеңдетілген салық ставкаларын белгілеу. Мәселен, корпорациялық табыс салығын төлеушілер үшін 30 пайызын салық ставкалары бекітілген, ал негізгі өңдіріс құралы жер больш табылатын салық төлеушілер үшін 10 пайыздық салық ставкасы берілген, яғни мұнда мемлекет ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге салық жеңілдіктерін қарастырған;
• салық салу кезінде мүліктердің (табыс) белгілі бір түрін есепке алмау, немесе кейбір мүліктер (табыс) салық салынуға жатпайды. Жеке табыс салығын төлеу кезінде салық салынатын табыс есепке алынады, ал осы табыстың құрамына балаларға немесе асырауындағы адамдарға алынған алимент кірмейді; 

• салық төлеушілердің кейбір санаттары үшін олардың қызметтеріне жеңілдіктер беру тәртібінде салық базасын қатаң түрде есепке алады, оның ішінде ерекше шегерімдерге құқық беріледі.

Салық салудың объектісі  ретінде есепке алмау немесе салық  салудан алып тастау салық мөлшерін төмендетуге әкеледі, кейде шектелген  немесе шектелмеген салық мөлшері  болуы мүмкін.

Салық мөлшерін төмендетудің шектелуі — салық салу объектісі ретінде есепке алмауға немесе салық салудан альш тастауға сәйкес келетін заң бойынша қарастырылған мүліктер (табыстар) бар. Мысалы, ¥лы Отан соғысы ардагерлерінің, бірінші және екінші топ мүгедектерінің табыстары жеке табыс салығы бойынша салық салудан босатылады, бірақ та 240 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде ғана.

Салық мөлшерін төмендетудің шектелмеуі — мүліктер (табыс) салық салу обьектісі ретінде толық көлемінде есепке алынбайды, немесе салық салудан алып тастауға сәйкес келетін мүліктер. Бұған мысал ретінде, мемлекеттік төлем орталығынан берілетін зейнетақы төлемдерін алуға болады. Салық төлеуші қандай көлемде зейнетақы алса да, бұл сомадан ешқандай салық төлемейді.

Үшіншіден, салық төлеудің мерзімін ұзарту.

Бұл салық төлеушілердің  материалдық жағдайы қиындағанда 
немесе кездейсоқ оқиғаларға сәйкес берілетін салық жеңілдіктері 
ретінде қарастырылады.

Мұны уәкілетті мемлекеттік  органдардың салық міндеттемелерін  орындау кезіндегі мүмкінсіздіктеріне қарай мерзімді ұзартуымен шатастыруға болмайды.

Салық есебін жүргізуді, немесе  салық міндеттемелерін  орындау тәртібін оңайлату арқылы берілетін  жеңілдіктер.

Бұл салық төлеушілердің  белгілі бір санаттарына ғана беріледі. Салық төлеушілердің кейбір түрлеріне арнаулы салық режимін қолдану — салық сомасын анықтауда және оны төлеуде жеңілдетілген тәртіп беру, бұл, салық міндеттемелерін орындауда жалпы тәртіпті оңайлату мақсатында жүзеге асырылады.

Салық жеңілдіктері субъект персоналдарына немесе олардың  көрсеткен қызметтеріне қарай жасалады:

• бірінші жағдайда мемлекет алдыңда ерекше еңбек сіңірген тұлғаларға жасалады. Мәселен, ¥лы Отан соғысына қатысқандар, жоғары мемлекеттік наградалармен марапатталғандар, "Халық Қаһарманы" атағын алғандар. Бұлардың қатарына әлеуметтік қорғалмаған тұлғалар да кіреді, атап айтқанда: зейнеткерлер, мүгедектер, жетімдер. Бұл жерде мемлекет әлсіздерді әлеуметтік қорғау қызметін атқарады, яғни салықтар мемлекеттің әлеуметтік қызметін жүргізудегі әдісі ретінде қолданылады.
• екінші жағдайда мемлекет салық салуды қоғамның экономикалық дамуына әсер ететін құрал ретінде іске асырады. Мемлекет жеңілдіктер бере отырып, экономиканың осы салаларын дамытуды ынталандырады.

Преференциялар — үшінші елге қатысты емес бір жақты тәртіпте немесе өзара қатынас басында бір мемлекеттің екіншісіне беретін айрықша жеңілдіктері.

Қорыта айтқанда, мемлекет салық жеңілдіктерін экономикалық және әлеуметтік процестерге әсер етуші құрал ретінде қолдана алады.

Сонымен бірге, салық  ғылымында мынадай заңдылық бар:

"Неғұрлым салық жеңілдіктері көп болса, соғұрлым салық ставкалары жоғары болады және керісінше, салық жеңілдіктері аз болса, салық ставкалары төмен болады ". \ 2, 22-37 б.б.\

6. Салық  ставкасы.

Салық ставкасы — салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің шамасын білдіреді.

Салық ставкасы — салық салу объектісіне пайызбен бекітілген салық мөлшері. Салық ставкасы — салық өлшемі ретінде қарастырылады.

Салық ставкасы салық  базасының өлшем бірлігіне пайызбен немесе абсалютті сомамен белгіленеді.

Салық ставкасы бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:

1. Салық сомасын  анықтау тәсілі бойынша: 

• тең;

• тұрлаулы (қатаң);
• пайызды.

Тең ставка - кез келген салық төлеушіге бірдей мөлшерде салық сомасы белгіленеді.

Тұрлаулы  ставка — салық салудың әрбір бірлігіне бекітілген салық мөлшері. Мысалы, өндірілген акцизделетін тауарлардың әрбір литріне 1 теңгеден. 

Пайызды ставка - салық базасының құндық шамасынан белгілі бір пайыз түріндегі салық мөлшері. Мысалы, адвокаттар мен жеке нотариустардың табыстарына салық салынатын табысына 10 пайыз салық салынады.

2. Салық ставкаларын қолдану сипатына карай:

•  жалпы

• жоғарылатылған;
• төмендетілген.

Жалпы ставка — салық салудың жалпы режиміңде көрініс табады. Салықтың барлық түрі бойынша салық ставкаларын қамтиды.

Жоғарылатылған ставка - мемлекеттің өндіріс саласында қолданылады.

Табысы жоғары қызметтерге  жоғары салық ставкасын жүзеге асыру.

Төмендетілген ставка — әлеуметтік жағдайларға байланысты реттеліп отырады. Салық салуда салық жеңілдіктері беріледі.

3. Салық ставкасының мазмұнына байланысты:

• маргинальды;
• нақты;
• экономикалық болып бөлінеді.

Маргинальды ставка - салық зандылықтарына байланысты бекітілген салық ставкаларын атаймыз.

Нақты ставка — төленетін салыктың салық базасына қатынасы ретінде анықталады.

Экономикалық  ставка — төленетін салықтың сомасы алынған жалпы табысқа қатынасы ретінде анықталады.

Салық салу процесінде көбіне маргинальды ставка қолданылады, ол салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің мөлшерін анықтайды.

Ал, нақты және экономикалық ставкалар экономикалық талдаудың мақсаттары үшін қолданылады, яғни салық ауыртпалықтарының деңгейін және салық төлеушілердің алған жалпы табыстарын бөлу параметрлерін анықтауда, мемлекеттің салық саясатының тиімділігін айқындау кезінде және басқа да жағдайларда кездеседі.

Салық базасы дегеніміз салық салу обьектісі мен салық салуға байланысты обьектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы айқындалады.

7. Салық кезеңдері.

Салық базасын анықтап  және салық сомасын есептеп, төленуге тиісті салықтарды төлеудің белгілі бір кезеңдері болады.

Салық кезеңі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы есептеледі.

Көптеген салықтар үшін салық кезеңі — күнтізбелік жыл болып саналады.

Сонымен қатар мынадай салық кезеңдері бар:

• бір күндік — салық кезеңі - күнтізбелік құн болып саналады, бір жолғы талон негізінде салық төлеушілер;
• он күндік (декада) — салық кезеңі — күнтізбелік он күн болып табылады, акциз салығында он күн ішіңде жасалған операциялар бойынша салықты есептейді;
• айлық — салық кезеңі - күнтізбелік ай болып саналады, қосылған құн салығы бойынша кейбір салық төлеушілер, жеке табыс және әлеуметтік салығын төлеушілер, патент негізінде салық төлеушілер;
• тоқсандық — салық кезеңі - күнтізбелік тоқсан болып есептеледі, қосылған құн салығын төлеушілер, оңайлатылған декларация негізінде, корпорациялық табыс салығы бойынша аванс төлеушілер;
• жылдық - салық кезеңі - күнтізбелік жыл болып саналады, мәселен, корпорациялық табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдары салығын төлеушілер.

Салық жылы — күнтізбелік жыл болып табылады.

Жеңілдік  кезеңі — салық бойынша заңмен бекітілген жеңілдік берілген уақыт мерзімі.

8. Салықты  есептеу тэртібі.

Негізінде салықты  есептеудін 5 кезеңі бар:

•  бірінші - салық  салынатын обьектіні есепке алу;

• екінші - салық салу обьектісінен салық базасын есептеу;
• үшінші - салық ставкаларын қолдану; 
• төртінші - салық жеңілдіктерін қолдану; 

•  бесінші - салық сомасын есептеу.

Салық сомасын есептеуде мыналарға міндеттілік жүктеледі:

• біріншіден, салық төлеушілердің өзіне (мәселен, корпорациялық табыс салығын төлеген кезде);
• екіншіден,  салық  органдарына  (жеке  тұлғалардың  жер салығын төлеуі);

•  үшіншіден, салық агенттеріне (жеке табыс салығы).

Салық есептеуді жүзеге асыруға байланысты салық қызметақылы (салық органдары есептейді) және қызметақысыз (салық төлеушілердің өздері немесе басқа түлғалар есептейді) болып бөлінеді.

Қызметақылы салықты есептеу салық төлеушіге  жіберілген салық хабарламасы арқылы жүзеге асырылады.

Салық кодексінде көрсетілгендей салық хабарламасында:

• салық төлеушілердің тегі, аты, әкесінің аты немесе толық атауы;
• салық төлеушілердің тіркеу нөмірі;
• салық міндеттемесінің орындалуы жөнінде талаптар;_;,
• шағым беру тәртібі көрсетілуі тиіс.

Қызметақыны салықты есептеуде салықты есептеудің кадастр (тізімдеме) тәсілі қолданылуы мүмкін.

Кадастр — салық салынуға тиіс адамдардың тізімі; тиісті объектілерді ұдайы бақылау жолымен мезгіл-мезгіл құрастыратын жүйеленген мәліметтер жинағы (мәселен, жер, су мәліметтерінің жинағы).

Кадастр құндық немесе натуралдық сипатта болуы мүмкін. Әдетте, кадастр жер салығын есептеу кезінде қолданылады. Салық салу кезінде объектілердің сыртқы белгілері есепке алынады, мәселен, жер салығында жер учаскесінің көлемі және топырақтың сапасы; құрылыс салығыңда құрылыстың көлеміне сәйкес есік пен терезелердің саны, жұмысшылар мен құрал-жабдықтардың саны.

Қазіргі кезеңде кадастрлық тәсіл жер салығын, жеке тұлғалардың мүлік салығын (тұрғын үй, пәтер, саяжай, гараж) төлеу кезінде қолданылады, яғни салық базасы объектілердің сыртқы белгілеріне емес, оның түгенделген қүнына орай есептеледі. Қызмет ақысыз салықта салық төлеушілердің өздері төлеуге тиісті салық сомасын есептейді.

Салық алу бірлігі — салық объектісін өлшеу бірлігі болып табылады.

Салық алудан толығымен  босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі — салық алынбайтын минимум болып саналады.

9. Салық есептілігі.

Салық есептілігі — салық төлеуші және салық агенті салық органдарына табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпараты бар қүжаттама.

Салық төлеушілер салық  салу объектілері мен салық салуға байланысты обьектілерді Қазақстан  Республикасының Салық кодексінде белгіленген  тәртіп пен шарттар  бойынша есептеу әдісімен айқындайды.

Бұл бөлімді қорыта келгенде, жалпы салық ұғымы, түрлі және оның элементтері туралы көп мағлұмат білуге болады. Салықтар − қаржының бастапқы категориясы, мемлекет кірістерінің негізгі көзі екендігі жайында білуге болады. Жалпы Қазақстан Республикасының Конституциясының 35-бабына сәйкес салықты төлеу әр бір азаматтың борышы мен міндеті. Осы бөлімде біз салықтардың мәнін түсініп, ол біздің еліміздегі басты төлемдердің бірі екендігіне күмәнімсіз болмайды. \ 2, 22-37 б.б.\