Салық жүйесі

Қазақстанның 2030 жылға  дейінгі даму стратегиясында болашақтағы 
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден 
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын салықтардың тиімділігін арттыру болып табылады. 
Үкімет басшысының хабарлағанындай,  1999 жылдың қортындысы бойынша мұнайда экспорттауда тек салық түрінде ғана мемлекеттік бюджетімізге 500 миллион АҚШ доллары шамасындағы қаржы түспей қалған. Мұндай көлемдегі қаржы республикалық бюджетіміздің төрттен бір бөлігіндей мөлшерін құрайды. Егер бұл көрсеткіш тек қана мұнай саласында ғана орын алған болса, онда еліміздің бүкіл шикізатын экспорттаудан түспей қалған қаражаттың мөлшері қандай болар екен ?

Осындай көлеңкелі эканомиканың тереңсіз әрекеттерінен елімізде күнделікті тұрмыстық қажеттіліктерге аса зәру болып отырған тұрғындардың бөлігі көп зардаптар   шегуде.   Екінші   жағынан,   салық   салынатын   базаның   кемуінен, экспорттаушы емес эканомиканың басқа салаларында қызмет атқарып отырған кәсіпорындарға жүктелетін салық ауыртпалығы арта түсуде. Аталған кемшіліктерді жою үшін, ең алдымен салық заңына жаңадан өзгертулер еңгізу аса қажет. Кіріс министрлігінің атап өткеніндей, жаңадан қабылданған салық   кодексінде   айтарлықтай   өзгерістер   енгізілмеген,   демек   жіберілген кемшіліктер алдағы уақытта да жіберілуі мүмкін. Әрине енгізілген өзгерістер әбден саралануы және салық жылының басынан бастап іске асуы қажет. Салық төлеушілер үшін салық жүйесінің ең болмағанда үш - бес жылға дейін тұрақты болып   қалуы   аса   маңызды   шарт   болып   табылады.   Тұрақсыз   эканомика жағдайында былай болу әрине мүмкін емес, эсіресе жалпы ішкі өнімнің мөлшері дүниежүзілік бағаға тәуелді жағдайында бұл өте қиынға соғады. Жер қойнауындағы     табиғи байлықтарды өндірушілердің табыстары элемдік бағаға байланысты екенін ескере отырып, оларға салынатын табыс салығына прогрессивті ставканы еңгізген дүрыс болар еді. Егер шикізаттың қалыптасқан бағасы орташа көрсеткіштер жоғары болып қалыптасса, онда осындай шикізатты экспорттаушы кәсіпкер артық мөлшеріндегідей пайызда қосымша пайыз табады. Бүл артық табыс мөлшері қазіргі салық заңында кэсіпорындардын ішкі пайда нормаларына сәйкес пайда салығы арқылы алынып отыр. Бүл аталған салықтың кемшілігі мынада:  біріншіден, ішкі пайда нормасын анықтау кезінде оның мөлшеріне  эр  түрлі   себептер  не  субьективті  жағдайлар  эсер  етуі  мүмкін. Екіншіден пайда нормасын қайта - қайта қарастырып отыру қажет, өйткені шикізаттың әлемдік бағасын күн сайын өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Аталған кемшіліктерді жою үшін шикізатты өндірушілерге салынатын табыс салығының базасын кәсіпорынның ішкі пайда нормасынан шикізаттың сатылу уақытындагы   қалыптасқан    әлемдік    бағасы   мен   шикізатты    өндіру   мен тасымалдауға кеткен шығындардың айырмасына ауыстыру керек. Бұл арада неліктен шикізаттың сатылу бағасы емес , сатылған уақыттағы қалыптасқан әлемдік баға алынып отыр? Оған себеп, кез келген шикізатты болсын, дайын өнімді болсын экспорттаушы кәсіпорындар сатылу бағасын жасалған келісім шарттарында төмендетіп жазып, мөлшерін азайтып көрсетуі әбден мүмкін, ал белгілі бір уақытта қалыптасқан шикізат бағасын кемітіп көрсету мүмкін емес және оның дұрыстығын тексеру онша қиынға соқпайды. Сонымен қатар шикізаттың өзіндік құны мен тасымал шығынын анықтау көп жағдайда тұрақты болып қалады. Бұл арада экспорттаушы кәсіпорындардың келіспейтін жақтары орын алуы мүмкін, мәселен, Қазақстан шикізаты сапасының төмендігі. Шын мәнінде туындайтын қайшылықтарды реттестіру қиын емес. Егер экспортталатын шикізаттың әлемдік бағасы күрт төмендеп кетсе, онда мәселе қалай шешілмек деген сұрақтың қойылуы сөзсіз. Оған жауап беру үшін, мұндай экспорттың еліміз үшін маңыздылығын сарапқа салуымыз қажет. Егер әлемдік бағаның төмендеуіне қарамастан шикізатты экспорттау еліміз үшін маңызды болып қала берсе , онда өңдіруші кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмек көрсету аса қажет. Салық салу жағынан шикізатты экспорттаушылар үшін көмекті табыс салығы ставкасын төмендеген сайын пропорционалды түрде табыс салығы ставкасын да азайту қажет. Мұндай әрекет шикізатты өндірушілер мен экспорттаушылар үшін едеуір көмек болар еді. Әрине, салықтай көмектің де белгілі бір шегі болуы тиіс, егер экспортталатын шикізаттың әлемдік бағасы белгілі деңгейден төмендеп кететін болса, онда мұндай шикізатты өндіруді тоқтату қажет болады.

Сонымен, шикізатты  экспорттаушыларға қолданылып келген үстеме пайдаға салынатын салықты  алып тастап, бір ғана прогрессивті табыс салығын қолданған дұрыс болар еді.

Осы аталған  салық төлеушілер мен еліміздің  эканомикасында орын алып отырған монополиялық кәсіпорындарды теңестіріп қарауға болады. Өйткені, монополиялық кәсіпорындар өз кезегінде үстеме пайда табу үшін, өздерінің тауар немесе қызмет бағаларын қайта - қайта көбейтуге құштар болып отыр. Мемлекет тарапынан монополияға қарсы комитеттің бағаның өсуін тежейтін белгілі ролі орын алғанымен, әр түрлі жолдармен монополиялық кәсіпорындар әлі де болса мұндай әрекеттерін тоқтата қойған жоқ. Осыған орай, бағаның өсуіне кедергі болатын әкімшілік жүйеден бөлек эканомикалық жол да орын алуға тиіс сияқты. Әңгіме бағаның тұрақты жағдайда болуын ынталандыратын салықтың қажеттілігінде  болып  отыр.  Кейбір  эканомикасы дамыған  батыс  елдерінде тұрғындардың өміріне аса қажетті салалардағы кәсіпорындар үшін пайда нормасы мемлекет тарапынан 12 % шамасында етіп қойылған. Яғни кәсіпорын осы нормадан артық тапқан табысын салық түрінде түгелдей мемлекет бюджетіне өткізуі тиіс.

Қазақстан жағдайында халыққа комуналды қызметтер көрсетіп отырған жеке және мемлекеттік кәсіпорындар үшін мемлекет тарапынан мұндай қысымдық көрсету көптеген қиыншылықтарға алып келуі мүмкін. Мысалы, инвестиция жасаған компания аталған саладан өз қаржысын алып, пайда нормасы жоғары болатын   салаға   ауысып   кетуі   әбден   мүмкін.   Сондықтан   Қазақстандық кәсіпорындар үшін ішкі пайда нормасын инфляциялық пайызды ескере отырып, 20  -20 пайызға дейін көтеруге болады. Мемлекеттік кіріс министрлігі мен монополияға    қарсы    комитет    монополиялық    кәсіпорындардың    осылайша белгіленген пайда мөлшерінің дүрыс сақталуын қадағалап отыратын болса, жеткілікті болар еді. Осындай шаралардың нәтижесінде мемлекеттік бюджетке түсетін    кіріс    түсімінің    ұлғаюымен    бірге    Қазақстандық    тұтынушылар монополиялық кәсіпорындардың  қызметтері арзанырақ түсетін болады. Қорыта айтқанда,   монополиялық   кәсіпорындар   бағаның   көтерілуіне   айтарлықтай қызықпайтын болады, себебі баға көтерілгенімен кәсіпорынның пайда мөлшері еш   өзгермейді.   Мемлекет   тарапынан   болатын   мүндай   әрекет   нарықтық қатынастарға  ешқандай  кедергі   болмайды,   керісінше,   бұл  нарық  кезіндегі мемлекеттің эканомиканы реттеудегі әрекетінің бір жолы болып саналады. Аса ойландырып жүрген мәселенің бірі - жеке тұлғалардың табысына салынатын салықтардың мөлшері.    Қазіргі таңда кәсіпорындарда қызмет атқаратын жеке тұлғалардың жалақыларына екі түрлі: табыс салығы және әлеуметтік салық салынады. Сонымен қатар міндетті түрде жалақының 10п-ы зейнетақы қорына аударылады. Мәселенің жайын жалақыны төлейтін заңды тұлғалар   жағынан қарайтын болсақ, онда жалақы үлестіру барысында кәсіпорындардың қосымша қаржыға шығындалуын байқаймыз. Жалақы қоры неғұрлым көбейген сайын кәсіпорындар әлеуметтік салықты соғұрлым көп төлейді. Бұл қызметкерлердің еңбекақысын көтеруге кәсіпорындар мүдделі емес деген сөз. Жалақы мөлшерін көбейткен  күннің  өзінде  кәсіпорындар  әр  түрлі  жолдармен нақты жалақы мөлшерін азайтып көрсетуде. Осыған байланысты Қазақстан салық жүйесінін алдында қалайша еліміздің азаматтарының орташа жалақы мөлшерін көтеруге болады жэне кәсіпорындарды қандай жолдармен жалақыны көтеруге ынталандыруға болады деген мәселелер тұр.

Қазақстан салық  жүйесінде орын алып отырған әлеуметтік салық компания қожайындарының өз қызметкерлерінің жалақы мөлшерін көбейтуін ынталандыру тұрмақ, керісінше бұл салықтан қалай құтылуды ойлап, бастарын қатыруға итеріп отыр. Мәселе тек әлеуметтік салық ставкасының жоғарылығында ғана болып отырған жоқ, сонымен қатар бұл салық салынатын базада да болып отыр. Дамыған мемлекеттердегі әлеуметтік салықтың ставкасы 4 - 12 пайыз аралығында болып, оны тек компаниялардың өздері емес, жалақы алушылармен бөлісіп төлейді.

Қазақстанның  жалақы алушы азаматтары әлеуметтік салықтың ауыртпалығынан құтылғанымен, жалақы төлеуші компанияларға үлкен ауыртпалық жүктеліп отыр. Себебі жылдық жалпы жалақы қоры орташа есеппен алғанда компаниялар пайдасының 40 - 70 пайызын құрайды, ал осы уақытқа дейін әлеуметтік салық ставкасы 26 пайызды құраған болса, кәсіпорындар өз пайдаларының 18 пайызына дейінгі мөлшерін мемлекетке әлеуметтік салық түрінде төлеуге мәжбүр болады екен. Бұған 30 пайыздық заңды тұлғаларға салынатын табыс салығын қосатын болсақ, компанияларға жүктелетін салық ауыртпалығының жоғары екенін көруге болады.

Тәжірибе  көрсеткендей, компаниялардың басым көпшілігі әлеуметтік салықтан құтылудың белгілі жолдарын пайдаланып, салық комитеттеріне шын жалақы қорының 30-40 пайыздарын ғана көрсетуде. әрине, салықтарды толық төлеп жүрген кәсіпорындар да жеткілікті және ондайларға көп алғыс айту қажет. Осы аталған мәселеге қатысты мүндай ұсыныс туындайды. Әлеуметтік салықты төлеуші компанияларға жүктелген ауыртпашылықты жеңілдетуді салық ставкасын төмендетпей - ақ, салық салу базасының ауқымын азайту арқылы жүргізуге болады. Әлеуметтік салықтың салынатын жалақы қоры болғандықтан, осы салық салынатын жалақы қоры мөлшерін азайту қажет. Ол үшін ең жоғарғы әлеуметтік   салық   салынатын  жалақы  қорын   анықтау   қажет  және  жалақы қорындағы тек сол мөлшерге дейінгі жалақыға әлеуметтік салық салынуы қажет, ал ондай мөлшерден артық жалақыға компаниялар мүлдем әлеуметтік салық төлемеуі қажет. Мысалы, әлеуметтік салық салынбайтын бір адамға шаққандағы жалақы мөлшері 45000 теңге болатын болса, онда жалақы қоры 300000 теңгені құрайтын компания төмендегідей ретте өз жалақы қорынан әлеуметтік салықты төлейтін болады.

Кесте – 1. Әлеуметтік салық ставкасын есептеу

Таблицада көрсетілгендей, компанияның тек үш қызметкері ғана 45000 теңгеден артық жалақы алады, ал жалақы қоры бойынша компания 75000 теңгеден әлеуметтік салық төлемейді. Яғни, компания қожайындары өз қызметкерлерінің жалақыларын көтергенде айтарлықтай қосымша шығындарға ұшырамайтын болады. Сонымен мұндай өзгерістер компаниялар үшін өте тиімді болып табылады, ал мемлекет қандай жағдайда болады екен?

Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен әлеуметтік салықты төлейтін және төлемейтін компаниялардың арақатынасын есептеу қажет. Шын мәнінде, ортадан жоғары болатын жалақылары бар компаниялардың көпшілігі әлеуметтік салықты төлемейтіндер болып табылады. Егер осы өзгерісті енгізе отырып , республикада қызмет атқарып отырған компаниялардың барлығында дұрыс түсініктеме жүргізілсе, бұл өзгерістен мемлекеттік бюджет үшін тиімділіктің жоғары болары анық.

Жоғарыда  көрсетілген әлеуметтік салық төленбейтін  деңгей 45000 теңге шамасында алынған, бұл мөлшер біріншіден елімізде қалыптасқан орташа жалақы мөлшері 15000 теңгеден 3 есе көп, ол деген сөз, әлеуметтік салық қамтылған компаниялардың жалақы қоры республика бойынша айтарлықтай өзгерістерге ұшырамайды. Қазіргі таңда республика Президентінің басшылығымен әлеуметтік салық ставкасы 26 пайыздан 21 пайызға дейін төмендетіледі. Сонымен элеуметтік салық бойынша аталған өзгерістердің нәтижесінде мемлекетке, компанияларға, әсіресе еліміздің азаматтарына келер пайда айтарлықтай болар еді.

Республикамызда өмір сүріп отырған жалақылары төмен  азаматтар үшін салық заңымызда жеңілдіктер қарастырылмаған деуге болады. Мысалы, салық заңында жеке тұлғалардың табыстарына қолданылатын шегерімдердің мөлшері барлық жеке түлғалар үшін бірдей - бір айлық есептеу көрсеткіші деңгейінде жэне эрбір бір айлық есептеу көрсеткішінен төмен табыс табатын немесе мүлдем табысы жоқ эрбір жанұя рұқсат етіледі. Яғни жалақы мөлшері 45000 теңге болатын жэне 4500 теңгені қүрайтын жеке тұлғалардың табыстарына қолданылатын шегерімдердің шамасы бірдей. Бүл әрине әділдікке жатпайды, ал салықтардың классикалық үлгісі бойынша әділдік принципі алдыңғы орынға ие болуы қажет. Шын мәнінде жалақылары бір - бірінен өте алшық жатқан жеке тұлғалар үшін осы аталған шегерімдердің қажеттілік деңгейі әр түрлі болады. Жалақысы ең төменгі деңгейге жақынырақ болатын тұлғалар үшін табысқа қолданылатын шегерімдердің ролі елеулі болып табылса, ал жалақылары орта деңгейден жоғары тұрғандар үшін шегерімдердің бары не, жоғы не, бәрібір. Тәжірибе жүзінен қарайтын болсақ, жергілікті салық комитетттері жеке тұлғалардың табысына қолданылатын шегерімдердің дұрыс және заңды болуын қадағалау үшін, кәсіпорындардан ай сайын әрбір қызметкердің жанұя мүшелерінің шынымен де табыс таппайтындығын айқындайтын құжаттарды талап ете алады. Шынында да ай сайын кез келген жанұяда қандай да бір өзгерістер болып жатуы әбден мүмкін. Осындай обьективті жэне субьективті жақтарды ескере отырып, келесі ұсыныстарды   қозғауға   болады.   Біріншісі,   жеке   тұлғаларға   қолданылатын шегерімнің мөлшерін өзгерту және оны табысы тек табысы төменгілерге ғана қолдану, екіншісі, табыс салығынан ең төменгі жалақы алушыларды босату. Қолданылып жүрген шегерімнің өзі өте елеусіз болғандықтан, бір айлық есептеу көрсеткіші ешкімге де айтарлықтай көмек бола алмайды. Сондықтан жеке тұлғалардың табыс салығына қолданылатын шегерімнің мөлшерін кем дегенде ең төменгі жалақы мөлшеріне теңестіру керек. Мәселен, 4500 теңге көлемінде жалақы алатын адамдар табыс салығынан мүлдем босатылуы керек. Ал орташа және жоғары деңгейдегі мөлшерде жалақы алатындар үшін қолданылатын шегерімді қысқарту қажет. Яғни, жалақыдан бір айлық ең төменгі жалақы деңгейінде шегерім қолданылып, ал әр бір табысы төмен немесе мүлдем жоқ жанұя мүшелері үшін бұрынғысынша бір айлық есептеу көрсеткіші деңгейінде шегерім жасағаны жөн. Қалған жеке тұлғалар үшін, яғни орташадан жоғары табыс табушыларға ешқандай да шегерімді қолдану қажет емес. Сонымен, егер республикамыздың салық жүйесіндегі жеке тұлғаларға салынатын табыс салығына осындай өзгерістерді енгізетін болсақ, табысы өте төменгі дәрежедегі азаматтарымызға едәуір көмек жасаған болар едік. Мұндай өзгерістен кейін мемлекет ешқандай да зардап шекпейді, керісінше, табысы орташа деңгейден жоғары болатын салық төлеушілердің жалақыларына қолданылатын шегерімдерді алып тастағанның арқасында мемлекетіміздің бюджетінің кіріс жағы ұлғая түспек.

Қорыта айтқанда, жоғары аталған ұсыныстарды жүзеге асыру қиынға соқпайды, ал одан түсетін эканомикалық тиімділік айтарлықтай болары анық.

3.2 Салық жүйесіндегі проблемаларды  шешу жолдары.

Салық жүйесін  жетілдіруде үш фактор ескерілу қажет: дамыған елдердің салық

салу жүйесіндегі  позитивті тәжірибесі, бұрынғы СССР - дың салық салудағы позитивті тәжірибесі, Қазақстанның Спецификалық шарттары. Қазақстанда қалыптасқан әлеуметтік, эканомикалық, саяси жағдайлардан келе салық жүйесі келесі негізгі міндеттерді шешуге тиісті:

• мемлекеттік бюджеттің тұрақтылығы;
• антиинфляциялық механизмнің құрылуы мен өз валютаның тұрақтылығын   

      қамтамасыз ету;

• кең ауқымды инвестицияларды қамтамасыз ету;
• меншік түрінен тәуелсіз барлық шаруашылық субьектілерінің іскерлік

    белсенділігін ынталандыру;

Бұл міндеттердің шешілуі Қазақстанда  эканомикалық және әлеуметтік тұрақтылыққа қол жеткізуге мүмкіндік береді. Салық жүйесін жетілдіру инвестициялық процестердің барлық түрлерін активизациялауға бағытталу қажет. Бұл қаржы капиталы мен бағалы қағаздар нарығының дамуына өте қажет. Бюджетке түсетін салықтық түсімдердің ең тұрақтысы - қосылған құн салығы мен корпоративтік табыс салығы. Сондықтан бұл салықтарды алу механизмі қарапайым болып, екі негізгі функцияны атқару керек: ынталандырушы және фискалды.

Нарықтық  эканомика жағдайында жеңілдіктің  бір түрін ғана қалдыру тиімді -өндірістегі шаруашылық субьектілерге жеңілдіктер. Салық жүйесінің тиімділігі оны жүзеге асыратын субьектілер мен механизмге тәуелді. Қазіргі уақытта мемлекеттің қаржы жүйесінің құрылымында салықтардың уақытында толық төленуіне бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік салық инспекция мен салық милициясы бар. Салықтардың мемлекеттік бюджетке уақытында түсуі қаржы нарығының түрақтылық факторларының бірі болып табылады, сондықтан салық қызметін жетілдіру мен нығайту шараларын жүзеге асыру өте қажет. Ең біріншіден, салық жүйесінің қүқықтық базасын өңдеу қажет.

Барлық дамыған елдерде  коррупцияны болдырмау мақсатында салық 
органдарының қызметкерлеріне жоғары жалақы деңгейі бекітілген. Салық 
органдарында біліктілігін     көтеріп,      аттестациядан     өтетін      жоғары мамандандырылған қызметкерлер жұмыс істейді. Біздің салық органдары қызметкерлеріне де өз біліктілігін көтеру мақсатында, аттестациядан өту қажет. Салық қызметіне қабылдау жоғары мамандандырылған байқау негізінде жүзеге асырылу керек. Салық қызметі оперативті бақылау мен сараптаманы жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жоғары деңгейлі техникамен қамтамасыз етілу қажет.     Салықтық қатынастар - қайта бөлу сипатын иеленетіндіктен, қоғамдық прогресс, олардың дамуына тэуелді. Салық жүйесін жетілдіру - билік органдарының ең қиын қарекет аумағы болып табылады. Әлемнің дамыған мемлекеттерінде салық жүйесінің унификациясы әлеуметтік, эканомикалық, саяси қиындықтарды сәтті шешуді қамтамасыз ететін, халықаралық интеграциялық прогрестерді жеңілдетуге мүмкіндік береді. Салық жүйесін оптималды деңгейге шығару мақсатында, салық салудың методологиялық, методикалық негіздерін қайта құрастыру қажет. Салықтар тек бюджет теңгерілімін қамтамасыз ететін құрал ғана емес, мемлекеттің халық шаруашылығының дамуын ынталандыруда қажет. Дамудың жаңа сатысында мемлекет шығыстарының сипаты өзгеруде, халық шаруашылығын қаржыландыру бағытында олардың үлес салмағы төмендеуде. Бұл өз кезегінде мемлекет шығыстарының үш негізгі міндетті шешуге мүмкіндік беретін құрылымның қалыптасуына жол береді: