Қазақстандағы бағалы қағаздардың инвестициялық портфелін бағалаудың нарықтық экономикадағы жағдайын жетілдіру

Инвестицияның жоғарыда аталған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық жобалау концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді жан-жақты бағалау үшін қажетті болып табылады.

Жобалық талдау тәжірибесі жобаларды әзірлеу тәжірибесін жалпылауға және типтік жобаларды атап айтуға мүмкіндік береді. Шетелдік тәжірибеде кездесетін инвестициялық жобалардың негізгі түрлері төменде келтірілген.

1) Тұрақты масштабтағы бизнестің табиғи жалғасуы ретінде ескірген қондырғыларды ауыстыру. Әдетте осыған ұқсас жобалар ұзақ және күрделі дәлелдемелерді, шешім қабылдауды талап етпейді. Ұқсас қондырғылардың бірнеше түрі бар болса және олардың ішінен біреуінің басымдылығын 
дәлелдеу керек болса, көп баламалылық пайда болуы мүмкін.

2) Ағымдағы өндірістік шығындарды азайту мақсатында қондырғыларды ауыстыру. Осындай жобалардың мақсаты -жұмыс істеп жатқан қондырғының орнына неғұрлым жетілгенін қолдану, бірақ онысы моральдық тозған қондырғыға қарағанда салыстырмалы түрде тиімділігі азырақ болады. Жобалардың осы түрі әрбір жекелеген жобаны бөлшектеп қажет етеді, өйткені техникалық мағынада неғұрлым жетілдірілген қондырғы қаржылық жағынан неғұрлым тиімді бола бермейді.

3) Өнім шығаруды арттыру және қызмет керсету нарығын кеңейту. Жобалардың бұл түрі әдетте кәсіпорын басқармасының жоғарғы деңгейі қабылдайтын жауапты шешімді талап етеді. Жобаның коммерциялық орындалуын нарықтық ортасының кеңеюінің тиянақты дәлелдемесімен және сату көлемін арттырудың"' табыстың өсуіне алып келу-келмеуін анықтай отырып, жобаның қаржылық тиімділігін тиянақты талдау керек.

4) Жаңа өнім шығару мақсатында кәсіпорынды кеңейту. Жобалардың бұл түрі жаңа стратегиялық шешімдердің нәтижесі болып табылады және бизнестің мәнінің өзгерісін қозғауы мүмкін. Жобаның осы түрі үшін талдаудың барлық кезеңдері тендей дәрежеде маңызды болып келеді. Жобалардың осы түрлерін әзірлеген кезде жіберілген қате кәсіпорынды неғұрлым сәтсіз жағдайларға алып келетінін атап өткен жөн.

5) Экологиялық жүгі бар жобалар. Инвестициялық жобалау барысында экологиялық талдау жасау аса қажетті элемент болып табылады. Экологиялық жүгі бар жобалар өздерінің табиғаты бойынша қоршаған ортаны ластауымен әрқашан байланысты болғандықтан, талдаудың осы бөлігі барынша қиын болып табылады. Шешуді және қаржы критерийлерінің көмегімен дәлелдеуді қажет ететін негізгі дилемма -жобалардың қай түріне назар аудару керек: 1) капиталдық шығындарды көбейте отырып, қондырғының аса жетілген және қымбат түріи қолдану немесе 2) ағымдағы шығындарды көбейте отырып, аса қымбат емес қондырғыны қолдану.

6) Шешім қабылдаудағы маңыздылығы аса жоғары емес жобалардың түрі. Мұндай жобалар жаңа офис салу, жаңа автомобиль сатып алу және т.с.с. қамтиды.

 

 

1.2  Кәсіпорынның инвестициялық ұстанатын бағыты мен қызметі

 

 

Кәсіпорынның инвестициялық қызметі - бұл кәсіпорынның шаруашылық қызметінде маңызды роль атқаратын және өзіне тән заңдылықтарымен дамып отыратын, өзіндік логикаға ие объективті процесс, себебі инвестициялар өзінің экономикалық табиғаты жағынан болашақта табысқа жету үшін ағымдағы тұтынудан бас тартуды білдіреді. Сол себептен инвестициялық процесс кәсіпорынның инвестициялық жоспарын анықтаудан басталады, оны таңдау төмендегілерге байланысты:

- кәсіпорынның өмір сүру циклының сатылары;

- жалпы даму стратегиялары;

• инвестициялық ресурстардың ішкі және сыртқы нарықтарының жағдайы;
• құралдардың салу объектісі ретіндегі кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы.

Сонымен, егер бастапқыда инвестицияны жүзеге асырушы жетекшілері өз бетінше инвестицияға қатысты шешім қабылдай алатын кәсіпорынның жұмысы болып көрінсе, онда мұндай жағдайда ең әуелгі шешімнің зардаптарын бағалауды үйрену керек, өйткені инвестициялардың жүзеге асырылмауы да өзінше бір стратегия. Инвестициялық стратегиясы деп ұзақ мерзімді мақсаттар кешені және оларға жетудің анағұрлым тиімді жолдарын таңдау деп түсіндіріледі.

Кәсіпорынның инвестициялық стратегиясы ұзақ мерзімді мақсаттарға бағытталуы қажет және сәйкес инвестициялық жобалар мен бағдарламаларды іріктеп алу арқылы ағымдағы шаруашылық қызмет процесінде жүзеге асырылуы тиіс. Инвестициялық жоспардың қалыптасуы күрделі шығармашылық процесті білдіреді, ол кейбір жағдайлар мен инвестициялық нарықтың жалпы және жекелеген сегменттер аралығындағы конъюнктурасын болжауға негізделген. Бұл стратегия әрқашан экономикалық дамудың жалпы стратегиясы шеңберінде қалыптасып, онымен мақсаты, кезеңдері, жүзеге асу мерзімі бойынша үйлеседі. -кестеде белгілі бір кезең ішіндегі осындай өзара байланыстылық пен үйлесімділіктің мысалы келтірілген.

Кәсіпорынның әр түрлі кезеңдердегі нақтыланған ұзақ мерзімді мақсаттары ретінде мыналар болуы мүмкін: белгіленген нормаларға және пайда көлеміне жету, нарыққа бақылау жүргізудің үлесін және сауда айналымын ұлғайту арқылы масштабты өсіру, жаңа өнім өндіру, өндіріс шығындарын төмендету үшін тозған қондырғыларды ауыстыру, қоршаған ортаны қорғау және т.б.

Кәсіпорынның инвестициялық қызметке қатысты шешім қабылдауы бәсекелік ортада дамудың балама нұсқаларын таңдау проблемасына тіреледі және бұл бәсекелік орта бір немесе басқа да салаларға тиісті әр түрлі экономикалық, құқықтық және басқа да факторлардың ықпалында болады.

Инвестициялық қызмет атқарылмаған жағдайда уақыт өте келе өндірістік құралдарының моральдық және физикалық тозуы және өндірісті ұйымдастырудың төмендеуі салдарынан салынған қаражаттың табыстылығы азаяды, бұл нәтижесінде мұндай кәсіпорындардың болашағына күмән келтіреді.

Кәсіпорынның тұрақты деңгейін ұстап тұру үшін қолданылатын пассивті инвестицияландыру орташа салалық деңгейден қалып қоюға әкеледі және неғұрлым ұзақ мерзімде де осы сияқты зардаптарға ие болады.Ал табыстылықтың салымның орташа салалық деңгейіне дейін өсуін қамтамасыз ететін активті инвестициялық стратегия инновациялық жобалардың іріктеліп, жүзеге асуын, нарықта белсенді әрекет етуді көздейді.

Тиімді немесе озу стратегиясы жаңа технологиялық шешім қабылдауменен іске асатын және мұндай салымдардың тәуекелділік дәрежесімен айрықшаланатын инновациялармен байланысты.

Кәсіпорынның инвестициялық стратегиясын қалыптастыру кәсіпорынның да, потенциалды стратегиялық инвестордың да ортақ мүдделерінің қиылысуы кезінде жүзеге асады. Ал инвестиция болса нарықта айналымы бар тауарды білдіреді. Сондықтан оны осы немесе басқа түрде алу мүмкіндігі серіктестердің қызығушылығы мен ортақ мүдделерін есепке алуға және инвестициялық объектіні стратегиялық инвестор тұрғысынан көре алуы мен оның инвестициялық тартымдылығын бағалай алуына байланысты.

 

 

  1.3    Инвестициялық жобаларды  бағалау критерийлері.

 

 

Уақыт параметрі  ескерілуіне немесе ескерілмеуіне  байланыссыз инвестициялық қызметтерді  зерттеуде қолданылатын критерилерді келесі екі топқа бөлуге болады:

А) Дисконттауға негізделген;

В) Есептеуге  негізделген

Бірінші топтағы критерийлерге жатады: таза келтірілген құн (NPV), таза терминалдық  құн (NTV), инвестициялар рентабельділігінің индексі (PI), пайданың ішкі нормасы (IRR), инвестицияның дисконтталған өтелу  мерзімі (DPP). Ал, екінші топқа келесі критерийлер жатады: инвестициялардың өтелу мерзімі (PP), инвестициялардың тиімділік коэффициенті (ARR).

Енді, жоғарыдағы аталған инвестициялық жобаларды  бағалау әдістерінің критерийлерін  ауқымырақ қарастырайық.

1) Таза келтірілген құнды есептеу әдісі

Бұл әдістің  негізінде компания иелерінің басты  мақсаттары жатыр, яғни фирманың құндылығын көтеру, бұл оның нарықтық құнының  сандық бағасын көрсетеді. Алайда, инвестициялық  жобалар бойынша шешімдерді қабылдау жиі компания иелерімен емес, оның басқарма жұмысшыларымен ойластырылып іске асады. Сондықтан бұл жерден көретініміз, меншік иелері мен басқарманың  мақсаттары бәсекелес, яғни ішкі фирмалық келіспеушіліктер ескерілмейді.

Бұл әдіс бастапқы инвестициялар көлемі (/с) мен жоспарланған мерзімде оның әкелетін дисконтталған таза ақша ағынына  қатынасымен анықталады. Ақша қаражаттарының ағыны уақыт бойынша бөлінетін  болғандықтан, ол "r" мөлшерлемесі бойынша дисконтталады. Ол инвестициялаған  капиталға келетін жыл сайынғы  қайтару пайызынан туындайды  және оны аналитик (инвестор) өз бетінше  тағайындайды.

Мысалы, мынандай болжам жасалынды, n жыл ағымында инвестиция (/с) жұмсалынады, ол бойынша  жылдық табыс көлемі Р1,Р2, ..... Рn.. Дисконтталған  табыстардың жалпы жиналған мөлшері (PV) және таза келтірілген құн (NPV) сәйкесінше келесі формулалармен есептелінетін  болды:                                                

 

                                                                                                       (2)

 

                  

                                                                 (3)

 

 Жоғарыда  атап көрсетілгендей кез-келген  компанияның  барлық іс-әрекеті  мақсатқа жету үшін орындалады. Компания иелері тұрғысынан NPV критериіне  төмендегідей экономикалық түсінік  беруге болады:

• Егер NPV<0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны төмендейді, яғни компания иелері шығынға ұшырайды.
• Егер NPV=0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны өзгеріссіз қалады, яғни оның иелерінің қаржылық жағдайы бір қалыпта қалады.
• Егер NPV>0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны, сонымен қатар иелерінің қаржылық жағдайы өседі.

NPV=0, болған  жағдайды ауқымырақ қарайық. Бұл  жағдайда, шын мәнінде, компания  иелерінің жағдайы өзгеріссіз  қалады, алайда, алдында атап өткенімдей, инвестициялық жобаларды басқарушы  персонал жиі қабылдайды, сонымен  қатар бұл жағдайда менеджерлер  өз таңдауына ие болады. Алайда, NPV=0 тұжырымы оң нәтижеге де  ие болады- жобаны іске асырғанда  өндіріс көлемі өседі, яғни  компанияның ауқымы өседі. 

Компанияның ауқымының өсуі жағымды жағдай болғандықтан (мысалы, менеджерлер жағынан мынандай көзқарас: ірі компанияда жұмыс істеген  пристижді, сонымен қатар, еңбекақысы да көп жағдайларда жоғары), жоба қабылданады.

Жылдар  бойынша табыстылықты жоспарлағанда  мүмкін болғанша осы жобаға байланысты барлық өндірістік және өндірістік емес түсімдер түрлерін ескеру керек. Жобаны іске асыру кезеңінің соңында  құрал-жабдықтардың немесе босатылған айналым құралдарының құны ретінде  қаражаттардың түсімі болжанады, олар сәйкес кезеңнің табысы ретінде есепке алынады.

 Егер  жоба инвестицияның бірден емес, m  жыл аралығында қаржы ресурстарының  біртіндеп инвестициялануын көздесе,  онда NPV-ді есептеу формуласы төмендегі  түрге келтіріледі:

 

        

                                                            (4)

 

Мұндағы:

i - жоспарланатын инфляцияның орташа қарқыны.

Келтірілген формулалар арқылы есептеу өте қиын, сондықтан дисконттау бағаларына негізделген  бұл және басқада әдістерді қолдану  үшін арнайы қаржылық кестелер ойластырылған. Оларда күрделі пайыздардың, дисконтталатын көбейткіштердің, дисконтталатын ақша бірлігінің және тағы сондай сияқты мәндері, уақыт аралығы мен дисконттау мөлшерлемесінің мәніне байланысты көрсетілген.

NPV есептеуде  дисконттаудың тұрақты мөлшерлемесі (ставкасы) қолданылады, алайда кейбір  жағдайларда жылдарға байланысты  жекелеген мөлшерлемелердің мәндерін  қолдану мүмкін, имитациялық есептеулер  кезінде дисконттаудың әртүрлі  мөлшерлемелері қолданылса, онда  біріншіден екі формула қолдануға  жатпайды, екіншіден, біркелкі дисконттау  мөлшерлемесіне қолданатын жоба, бұл жағдайда қолданылмауы мүмкін.

NPV көрсеткіші  коммерциялық ұйымның қарастырылған  жобаны қабылдаған жағдайда экономикалық  жағдайының өзгеруін болжамды  бағалайды, ал бағалау, жоба  аяқталғанда жасалады,бірақ бүгінгі  уақыт позициясынан, яғни жобаның  басынан. Бұл көрсеткіш уақыт  аралығында өзгеріссіз болады, яғни  әртүрлі жобалардың NPV қосуға болатынын  көрсетеді. Бұл өте маңызды  ерекшелік осы көрсеткішті қалғандардан  бөліп, көрсететін және инвестициялық  портфельдің тиімділігін бағалауда  басты көрсеткіш етіп қолдануға  мүмкіндік береді.

2) Таза терминалдық құнды есептеу әдісі

NPV жобаның  басында қажетті ақша ағынына  негізделіп, яғни оның негізінде  дисконттау операциясы жатыр.  Алайда, бұған кері, әрі ұқсас  операцияны қолдануға болады. Бұл  жағдайда ақша ағынының элементтері  жобаның аяқталуында анықталады, бұл критерий өз кезегінде  "таза терминалдық құн " атауына  ие болып, NTV белгісімен белгіленеді.

NTV   критериін есептеу формуласы  келесідей түрге ие:

 

           

                                                        (5)

                      

 

NTV критерийі  негізінде жобаны қабылдау жағдайлары, NPV жағдайындай.