Қазақстандағы бағалы қағаздардың инвестициялық портфелін бағалаудың нарықтық экономикадағы жағдайын жетілдіру

Егер NTV'>0, онда жобаны қабылдау керек.

Егер NTV<0, онда жобаны қабылдамау керек.

Егер NTV=0, онда жоба пайдасыз да, шығынсыз да..

         NPV мен NTV критерилері бір-біріне  қарама-қарсы.

 

      

(r,n) немесе (r,n)                              (6)

 

Бұл критерилер бір-бірін толықтырып тұрады, яғни біреуімен  таңдалған жобаның нәтижелерін  басқасы да береді.

3) Инвестиция рентабельділігінің индексін есептеу әдісі.

Бұл әдіс NPV әдісі есептеулерінің жалғасы  болып табылады. Рентабельділік индексі (PI) келесі формуламен есептелінеді:

 

               

                                                                         (7)

 

Көріп тұрғанымыздай, егер:

PI>0, онда  жобаны қабылдау керек.

PI<0, онда жобаны қабылдамау керек.

PI=0, онда жоба пайдасыз да, шығынсыз да.

Таза  келтірілген тиімділікке қарағанда  рентабельділік индексі шағын көрсеткіш: ол шығынның бір бірлігіне келетін  табыс деңгейін сипаттайды, яғни салымдар тиімділігін-бұл көрсеткіш неғұрлым үлкен болса, онда осы жобаға инвестицияланған әрбір теңгенің қайту деңгейі жоғары. Осыған байланысты PI критериі NPV нәтижелері бірдей, ұқсас жобалардың арасынан біреуін таңдауда (әсіресе, егер екі жобаның NPV нәтижелері бірдей, бірақ қажетті инвестиция көлемдері әртүрлі, онда көріп тұрғанымыздай, олардың қайсысының салымдар тиімділігі жоғары болса, сол тиімдірек болып келеді), немесеNPVжиынтық нәтижесін максималдау мақсатымен инвестициялар портфелін жинақтау кезінде, өте тиімді.

4) Инвестиция табыстылығының ішкі нормасын есептеу әдісі.

Инвестиция  табыстылығының ішкі нормасы ретінде (синонимі: ішкі табыстылық) дисконттау ставкасының r мәнін түсінеді, бұл  жағдайда:

;

бұл жағдайда

Басқа сөзбен айтқанда, егер IC=CFo деп белгілесек, онда IRR теңдіктен шығады:

 

                                                                                                (8)

 

IRR критериінің  табиғатын түсіну үшін графикалық  әдісті қолданайық. Онда:

     

                 

                                                              (9)

 

Бұл функция  бірнеше ерекшелігімен ерекшелінеді: кейбіреулері жай сипатқа ие, яғни ақша ағынының түріне байланыссыз болады, ал басқалары белгілі бір жағдайлар  туындағанда ғана келеді, яғни ағындарға  байланысты болады. Біріншіден, у=f(r) –  түзу сызықты функция емес, төменде  байқайтынымыздай, бұл ерекшелік IRR критериін есептегенде үлкен  қиындыққа әкеледі.

Екіншіден, егер r=0 болса, онда (8) формуланың оң жағындағы  мән бастапқы ақша ағынының элеменнтерінің сомасына айналады, басқа сөзбен айтқанда, NPV графигі  дисконтталмайтын ақша ағынының барлық элементтерінің сомасына, сонымен  қатар бастапқы инвестициялар көлеміне тең болатын, ордината осіндегі нүктемен қиылысады.

Үшіншіден, (8) формуладан көріп тұрғанымыздай, жоба үшін у=f(r) функциясы сәйкесінше кемімелі  болып келеді. Себебі, инвестициялау  жағынан бұл жобаның ақша ағынының классикалық деп айтуға болады, өйткені  кететін қаражаттың (инвестиция) орнын  одан жоғары сомада болатын ағын иемденеді., яғни r өсуіне байланысты функция графигі  обцисса осьтеріне ұмтылады және оны белгілі бір нүктеде қияды, ол IRR  болып табылады.             

 

 

 

NPV

 

 

 

      IRR 

r

                      y=f(r)

 

1-сурет. Классикалық инвестициялық жобаның NPV графигі

 

Төртіншіден, у=f(r) функциясы түзу сызықты болмағандықтан, сонымен қатар ақша ағыны элементтері  белгілерінің әртүрлі болып келуіне  орай, функция абцисса осімен бірнеше  нүктеде қиылысу мүмкін.

Бесіншіден, тағы да, у=f(r) түзу сызықты функция  болмағандықтан, IRR критериі қосындылар ерекшелігіне ие болмайды.

Жоспарланатын инвестицияның тиімділігін зерттеу  барысында пайданың ішкі нормасын есептеудің мәні келесіде көрініс табады: Жобаның  күтілетін табыстылығын көрсетеді  және сәйкесінше, осы жобамен байланысты мүмкін болатын шығынның максималды мөлшерін көрсетеді. Мысалы, егер жоба толығымен коммерциялық банк берген несие есебінен қаржыланса, онда IRR мәні банктің пайыз мөлшерлемесінің  ең жоғарғы шегін көрсетеді, одан жоғарыласа , жоба шығынды деп таңылады.

Тәжірбиеде  кез-келген коммерциялық ұйым өзінің, онымен қоса инвестициялықта қызметін әртүрлі көздерден қаржыландырылады. Ұйым қызметіне қолданған аванстық төлемдер үшін пайыз, дивидент, сыйақы және тағы сондай сияқты төлейді, басқаша  айтсақ, экономикалық потенциалын ұстау  үшін кейбір шығындар шығарады. Осы  шығындардың ұзақ мерзімді қаржы  көздерін қатынасын көрсететін көрсеткішті "капиталдың орташа құны"  (WACC) деп атайды.

Сонымен, IRR критериінің экономикалық мәні келесіде: рентабельділік деңгейі "капиталдың орташа құны" СС  көрсеткішінен, немесе WACC көрсеткішінен, төмен болмайтын  кез-келген инвестициялық ұйым қабылдай алады. Белгілі бір жобаға есептелген IRR СС көрсеткішімен салыстырылады, бұл кезде олардың арасындағы байланысты былай түсіндіруге болады:

Егер: IRR>СС, онда жобаны қабылдау керек.

            IRR<СС, онда жобаны қабылдамау керек.

            IRR=СС, онда жоба пайдасыз және шығынсыз.

   IRR-ді қандай көрсеткішпен салыстырмасақта,  мынаны байқауға болады: жоба  қабылданады, егер оның IRR қандай  да бір шекті мөлшерден жоғары  болса, сондықтан басқа жағдайларды  ескермегенде, IRR үлкен мәні жағымды  болады.

   Тәжірибеде бұл әдісті есептеу   қиынға түседі, егер қолыңызда  арнайы қаржылық калькулятор  болмаса. Бұл жағдайда дисконтталатын  көбейткіштің мәнін қолдану арқылы интерация әдісін қолданамыз. Бұл үшін кесте арқылы дисконттаудың 2 мәнін таңдаймыз r2, осылайша, (r1, r2) аралықта NPV=f(r) функциясы өзінің мәнін «+» - дан «-» - ға немесе «-'» - дан «+'» - ға ауыстыратындай. Оған кейін, мына формуланы қолданамыз:

 

        

                                                     (10)

 

Мұндағы:

r1-f(r1)>(f (r1)<0) жағдайында табуляциялық ұйым  өзінің, онымен қоса инвестициялықта  қызметін әртүрлі көздерден қаржыландырылады. Ұйым қызметіне қолданған аванстық  төлемдер үшін пайыз, дивидент, сыйақы және тағы сондай сияқты  төлейді, басқаша айтсақ, экономикалық  потенциалын ұстау үшін кейбір  шығындар шығарады. Осы шығындардың  ұзақ мерзімді қаржы көздерін  қатынасын көрсететін көрсеткішті  "капиталдың орташа құны"  (WACC) деп атайды.

Сонымен, IRR критериінің экономикалық мәні келесіде: рентабельділік деңгейі "капиталдың орташа құны" СС  көрсеткішінен, немесе WACC көрсеткішінен, төмен болмайтын  кез-келген инвестициялық ұйым қабылдай алады. Белгілі бір жобаға есептелген IRR СС көрсеткішімен салыстырылады, бұл кезде олардың арасындағы байланысты былай түсіндіруге болады:

 Егер: IRR>СС, онда жобаны қабылдау керек.

           IRR<СС, онда жобаны қабылдамау  керек.

           IRR=СС, онда жоба пайдасыз және  шығынсыз.

IRR-ді  қандай көрсеткішпен салыстырмасақта,  мынаны байқауға болады: жоба  қабылданады, егер оның IRR қандай  да бір шекті мөлшерден жоғары  болса, сондықтан басқа жағдайларды  ескермегенде, IRR үлкен мәні жағымды  болады.

Тәжірибеде  бұл әдісті есептеу  қиынға түседі, егер қолыңызда арнайы қаржылық калькулятор  болмаса. Бұл жағдайда дисконтталатын көбейткіштің мәнін қолдану арқылы интерация әдісін қолданамыз. Бұл  үшін кесте арқылы дисконттаудың 2 мәнін  таңдаймыз r2, осылайша, (r1, r2) аралықта NPV=f(r) функциясы өзінің мәнін «+»-дан «-»-ға немесе «-'»-дан «+'»-ға ауыстыратындай. Оған кейін, мына формуланы қолданамыз:

 

    

                                                       (11)

 

Мұндағы:

r1-f(r1)>(f (r1)<0) жағдайында табуляцияланған  дисконттау мөлшерлемесінің мәні.

r2-f(r2)<(f(r2)>0) жағдайында табуляцияланған дисконттау  мөлшерлемесінің мәні.

Нақты есептеулерді кері жүргізсек (r1, r2) интервалға пропорционал болады, ал табуляцияланатын мәндерді қолданып ең жақсы нәтижеге жету үшін интервал ұзындығы минимум (f %- ке тең), болуы керек, яғни у=f(r)ּ«+» - дан «-» - қа жағдайын қанағаттандыратын r1 және r2 – дисконттаудың бір-біріне жақын мөлшерлемелер:

r1-NPV  көрсеткішінің теріс мәнін минималдайтын,  дисконттаудың табуляцияланған  мөлшерлемесі, яғни 

r2- NPV көрсеткішінің  теріс мәнін максималдайтын, дисконттаудың  табуляцияланған мөлшерлемесі, яғни

 

 

r1 және r2 мөлшерлемелерін сәйкесінше алмастыру  арқылы функция «-» - тан «+»  - ға ауысады.

5) Инвестицияның қайтарылу мерзімін анықтайтын әдіс

Дүние жүзілік  есептеу-аналитикалық тәжірбиесінде  ең оңай және кең тараған әдістерінің  бірі болып табылады және ақша ағындарының  біркелкі түсуін қарастырмайды. Қайтарылу  мерзімін есептеу алгоритмі (РР) инвестициялардан түсетін жоспарланатын табыстардың  тең бөлінуіне байланысты болады. Егер табыс жылдар бойынша тең  бөлінсе, онда жылдық табыс көлеміне келетін біркелкі шығындарды бөлу арқылы қайтарылу мерзімін табамыз. Бөлшек мәнді тапқанда, ол алғашқы бүтін  санына дейін жуықталады. Егер пайда  біркелкі бөлінбесе, онда кумулятивті  табыс арқылы инвестициялардың өтелетін мерзімі, тікелей жылдарды санау  арқылы қайтарылу мерзімін есептейміз. РР көрсеткішін есептеудің жалпы  формуласы келесідей түрге ие:

 

         

, бұл жағдайда                                                 (12)            

РР көрсеткіші жиі дәлірек есептелінеді, яғни жылдың бөлшек бөлігі де қарастырылады, бірақ  бұл жағдайда ақша ағындарының жыл  бойы біркелкі түсуі туралы ұжым жасалады. Мысалы, жобаның келесідей ақша ағындары бар (млн.тг): -100,40,40,40,30,20 РР көрсеткішінің  мәні 3 жылға тең, егер есептеу дәлдігімен 1 жылға жасалса немесе 2,5 жыл тура есептеу жасасақ..

Кейбір  мамандар РР көрсеткішін есептеу  кезінде уақытты ескеру керектігін айтады. Бұл жағдайда есептеу кезінде, WACC көрсеткіші бойынша дисконтталған  ақша ағындары есептеуге алынады, ал формула келесі түрде болады:

 

       

, бұл жағдайда                                          (13)

 

Есептеу оңай болу үшін дисконттау, көбейткішін  пайдалануға болады.         

FM2 (r %, n) көріп тұрғанымыздай, дисконттау  кезінде қайтарылу мерзімі ұлғаяды,  яғни ылғи DPP>РР. Басқа сөзбен  айтқанда, барлық критерилер бойынша  таңдалатын жоба, DPP критериі бойынша  қабылданылмауы мүмкін.

6)  Инвестиция тиімділік коэффициентін есептеу әдісі.

Бұл әдістің 2 жағы бар: біріншіден, ол табыстылық көрсеткішін  дисконттауды көздемейді. Екіншіден, табыстылықты таза пайда PN (пайда минус бюджетке аударымдар) көрсеткіші сипаттайды. Алгоритімді  есептеу оңай болғандықтан, тәжірибеде оны жиі қолданады: инвестиция тиімділігінің  коэффициентін немесе басқаша айтқанда пайдалықтың есепті нормасы (ARR), орташа жылдық пайданы PN инвестицияның орташа көлеміне бөлу арқылы анықталады. Инвестициялардың орташа көлемі капитал салымдарының бастапқы сомасын екіге бөлу арқылы анықталады, егер зерттелетін жоба бойынша барлық капитал шығындары  мерзімі аяқталғанда есептен  шығарылса, егер қалдық немесе құн (RV) ұйғарылса, онда оның бағалануы есептеулерде ескерілуі  керек. Басқаша айтсақ, (12) формула  бойынша ARR көрсеткішін есептеу алгоритмі  әртүрлі болады, олардың кең тарағаны:

 

              

                                                                     (14)

 

Бұл  көрсеткішті жиі авансталған  капитал рентабельділігінің коэффицентімен салыстырады. Ол өз кезегінде қызметіне  авансталған қаражаттардың жалпы  сомасына коммерциялық  ұйымның  таза пайдасын бөлу арқылы есептелінеді (баланс- неттоның орташа нәтижесі). ARR – мен салыстыру үшін арнайы шекті  белгілеуге де болады немесе жобалар  түрлері, тәуекел деңгейі, жауапкершілік  орталары бойынша дифференциалданатын  жүйелері де салыстырылатын.

Инвестиция  тиімділіп коэффициентіне негізделген  әдістің кемшіліктері ақша ағындарының  уақыт компоненттері ескерілмейді. Орташа жылдық пайдасының сомасы бірдей жобалардың арасындағы айырмашылықты  бұл әдіс жасамайды, бірақ жылдар бойынша пайда сомалары қалқымалы  болатын болса. Сонымен қатар, әртүрлі  жылдар көлемі және тағы сол  сияқты аралығында іске асатын, бірдей орташа пайданы иемденетін жобалар арасында айырмашылықты жасамайды.

 

 

1.4 Инвестициялық жобада әлеуметтік тиімділікті бағалау

 

 

Көрсеткіштер  есептеулері мен аумақтық инвестициялық  жобаларда тиімді критерилерді пайдалану  әдістемесінде әлеуметтік тиімділіктің мынадай көрсеткіштерін ажыратады: жұмысқа жарамды жастағы адамдардың жұмыспен қамтылуын артыру, халықтың тұрғын үймен қамтамасыз етілуін  артыру, қоршаған орта жағадайын жақсарту, көлік саласында халыққа қызмет көрсетуді жақсарту, денсаулық сақтау, дене шынықтыру және спорт, мәдениетті арттыру. Осылайша әлеуметтік тиімділікке жету үшін инвестициялық жоба бір қатар әлеуметтік мәселелерді шешуге себепкер болуы тиіс.