Экономикалық адам түсінігі

Нарықты зерттеуде социологтар  тарапынан болсын, экономистер тарапынан  болсын, ашылған шығармашылық жаңалықтар нарыққа жәй механизм ретінде  қарайтын дәстүрлі көзқарасты, нарыққа  кешенді әлеуметтік феномен ретінде  талдау жасау керек деген көзқарасқа алмастыруға мүмкіндік береді. Нарықты социологиялық зерттеу ең алдымен, шаруашылық қатынастардың формальді және формальді емес аспектілерін зерттеп білуге, экономикалық әрекеттердің және олардың әлеуметтік-мәдени негіздемелерінің өзара байланысын анықтауға, әлеуметтік құрылымдардың экономикалық әркеттерге ықпал етуін саралауға бағытталған. Макродеңгейде формальді және формальді емес нарықтық әлеуметтік құрылымдар сараланады. Микродеңгейде экономикалық агенттер арасындағы (ұйымдар, әріптестер, клиенттер, мемлекеттік құрылымдар), шаруашылық байланыстар қалай қалыптасып отырғаны қарастырылады.

Кәсіпкерлік социологиясы

Тұрақты даму мен халықтың халін қалыпты деңгейге жеткізудің стратегиялық факторларының бірі, Қазақстан  Республикасында қазіргі заманғы  өркениетті кәсіпкерлікті қалыптастыру болып табылады. Қазақстан терең  экономикалық дағдарыстан шығып, тұрақты  әлеуметтік-экономикалық даму жолына түсіп, әлемдік шаруашылықтың, әлемдік  нарықтық қатынастарына тең дәрежелі субъект сипатында енуде ең негізгі  факторларының бірі болып саналатын  кәсіпкерлік шынайы стратегиялық ресурс болуы үшін кәсіпкерліктің әлеуметтік мәні мен мазмұнын дұрыс түсініп  алу керек. Осындай іргелі ғылыми негізде кәсіпкерлердің әлеуметтік тобын қалыптастыру қажет.

Кәсіпкерлік теориясын қарастырудың бірнеше қайнар көзі бар:

- кәсіпкерлік бойынша  социологиялық ойдың даму тарихын  терең зерттеп білу;

- кәсіпкерлікті қалыптастырудағы  қазіргі заманғы және отандық  тәжірибелерді ғылыми байыту.

Кәсіпкерлік теориясы мына бағыттарда дамыды. Бірінші бағыттың өкілдері кәсіпкерлікті тәуекелмен байланыстырды. Бұл бағыттың негізін  қалаушы ретінде Р.Кантильонды айтуға болады. Ол кәсіпкер дегенге алдын ала болжай алушы және тәуекелге, сонымен қатар, қосымша табыс табуға бейім индивидті жатқызамыз деген қорытындыға келеді. Ол кәсіпкер өндіріс, айырбас, тұтыну процесінің кез келген кезеңінде іс-әрекетпен шұғылдануы мүмкін. Мысалы, айырбастау процесіндегі сұраныс пен ұсыныс арасындағы айырмашылықты пайдалана отырып тәуекелге бел буып, тауарларды арзан бағамен сатып алып, оны қымбат сатып, тәуекелге бармағандармен салыстырғанда жоғары табыс алуы мүмкін деп есептейді.

Бұл көзқарасты И.Тюнен және Ф.Наит дамыта түсті. Тюнен кәсіпкерлікті күтпеген тәуекелмен байланыстырады. Өз ісінде тәуекелді қолдану және ол үшін жауапкершілікті толық өз мойнына ала отырып, кәсіпкер болжауға мүмкін емес табыс алады. Наит бұл тұжырымдаманы дамыта отырып, болжауға мүмкін емес төтенше анықсыздықпен байланыстырады. Кәсіпкер мұндай төтенше жағдайларды пайдалана алу қасиетіне ие бола, басқалардан жақсы және жылдамырақ болжамдай отырып, әдеттегі бизнесменмен салыстырғанда жоғарырақ пайда алады.

Кәсіпкерлік теориясының  дамуындағы екінші бағытты Ж.Б. Сэй және А.Маршалдың көзқарастарымен байланыстыруға болады. Бұл атақты ғалымдар, кәсіпкерліктің қызметі өндіріс факторларының (капитал, жер және еңбек) рационалды комбинациясы мен кәсіпкерлік табыс алуды іске асыруға келіп тіреледі деп санады.

М.Вебер “өзіне-өзі капитализмнің негізін салушы кім?” деген сұрақ қойып, ол ерекше мінезге - “этосқа” ие кәсіпкерлер мен жұмысшылардың жаңа типі деп жауап береді. Ол протестанттық дінге және капиталистік бағыттағы белсенділікті дәлелдейтіннің барлығына талдау жасайды. Вебердің сөзімен айтсақ, “капитализм үздіксіз, ұтымды капиталистік тапқырлық, ...еркін еңбекті ұтымды капиталистік ұйымдастыру есебінен алынатын немесе ұлғайып отыратын табыстың артынан қуып отырумен теңестіріледі” [22].

Алғашқы екі бағыттың логикалық  жалғасы ретінде Й.Шумпетердің кәсіпкерлік тұжырымдамасын келтіруге болады. Кәсіпкерлік теориясын жасаудағы бұл үшінші бағыт ең негізделген және болашағынан үміт күттіретін болып саналады. “Кәсіпкерлік” ұғымы оның қызметімен және оны кез келген қоғамда шын мәнінде жүзеге асыратын индивидумдарының қасиеттерімен анықталады. Жаңа комбинацияларды іске асыруды тоқтаған шаруашылық жасаудың жаңа субъектілері кәсіпкер болудан тыс қалады.

Кәсіпкерлік қызметті ерекше жаңашыл қасиеттерге ие адамдар  орындай алуы мүмкін. Бұл жаңа комбинацияны іске асыру нәтижесіндегі жай  ғана табыс емес, жоғары табысты  алу процесі.

Бұл бағытқа Эверет Хагенді де жатқызуға болады. Ол экономикалық өсімнің күшеюінің, кәсіпкерліктің таралуы мен капиталдың жинақталуының алғышарты ретінде инновациялық тұлға деген ұғым енгізді. Хаген құрылымдықтың көрінуіне “мәртебеден шығу” қызмет етеді, өз кезегінде ол қандай да бір әдеттегі “бейімделулерге” алып келеді дейді. Хаген үшін жаңалық пен бүлік ең көп қызығушылық әкеледі, өйткені олар жаңашыл тұлғалардың, кәсіпкерліктің пайда болуын туғызады деген пікірде болды [23].

Капитализмнің дамуы туралы тағы бір көпшілікке мәлім әлеуметтік нұсқаулар жөніндегі теория Мак Клелландқа тиесілі. Ол жаңалыққа ұмтылу, жауапкершілікті жоғары сезіну, іс-әрекетті жоспарлау, рационалды есеп, тәуекелділікке дайын болу сияқты мақсаттарға баса назар аударады. “Табысқа ұмтылу деңгейі жоғары қоғамда экономиканың жылдам өсуіне жағдай туғызушы белсенді кәсіпкерлер барлық уақытта көп болады” [24].

Сонымен кәсіпкерлік - ол тәуекелді және инновациялық әрекетке негізделген, кәсіпкерлік табыс табу мақсатымен қайта өндіру процесін толығымен немесе қандай да бір бөлігін қамтушы шаруашылық жасаушы айрықша жүйе.

Өркениетті кәсіпкерлік - бұл өзіндік ерекшелігі бар бизнес болғандықтан, кәсіпкерлікті ғылыми тұрғыда меңгеру үшін олардың  қасиеттері мен мүмкіндіктері сияқты маңызды белгісі бойынша бизнесмендерге жіктелім берелік. Қазіргі қоғамда  кәсіпкерлердің төмендегідей типтерін бөліп қарастыруға болады. Біріншісі - статикалық бизнесмен, қабілеттерін іске асыру нарықта қалыптасқан конъюктура мен оның сегменттеріне, әлеуметтік, экономикалық, ұйымдастырушылық ортаға байланысты дәстүрлі статикалық әдіспен бір мөлшерде әдеттегі табыс алуға мүмкіндік береді.

Екінші тип - кездейсоқ бизнесмен. Бұл типтің өкілдері қазіргі қоғамда қалыптасқан бизнеске әлеуметтік, саяси және өзге де жағдайлармен “енгізілген” (жекешелендіруге қатысу есебінен пайда табу мүмкіндігі, моральдық принциптердің жоқ болуы, кәсіпорынның жабылуы, әскердің қысқаруы салдарынан бұрынғы ісімен айналысуының мүмкін болмауы).

Үшінші тип - нағыз кәсіпкер, қазіргі қоғамда инновациялық қайта өндіруде тәуекелдік негізде өз қасиеттерін іске асыруға тырысушы және оны іске асыра алушы [25].

Қазақстанның социология ғылымында кәсіпкерлікті зерттеуге  көп көңіл бөлінуде, кәсіпкерлерді  зерттеп білуде жалпы тұжырымдамалар бар, кәсіпкерлердің саяси өмірге қатысуы  және атқаратын рөлі, олардың әлеуметтік рөлі, таптаурындары, дәлелдемесі, әлеуметтік-мәдени сипаттамалары билікпен, бәсекелестерімен, іскер әріптестерімен және бағыныштыларымен өзара әрекеттесуі талданады  кәсіпкерлік проблемасын зерттеуде  көптен зерттеулер жүргізілуде.

Қазақстанда кәсіпкерліктің пайда болуы - кездейсоқ құбылыс  емес, ол жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға өтуге әсер еткен бірқатар әлеуметтік, экономикалық, саяси факторларға  байланысты болды. Кәсіпкерлік нарықтың феномені болып табылады, ал кәсіпкер оның басты өкілі ретінде сахнаға  шығады.

Негізгі проблемалар ішінен мыналар бөлініп қарастырылады: қатаң салықтық қысым, кеден саясатының жете дамытылмағандығы, шенеуніктерге, бақылаушы органдарға, заңдардың  тұрақсыздығы. Салық салу саласы қиын жағдайда, сондықтан бұл сала өндірісті  дамытудың орнына коммерциялық - делдалдық  әрекетті дамытуға мәжбүрлеп отыр. Кәсіпкерлерді қалыптастыру үшін ең қолайсыз жағдайлар арасында - қаржы  саласы, банк жүйесі, коммерциялық экономиканы  дамыту да бар.

Нарықтық экономикаға  өту барысында әйелдер, сонымен  қоса қарт адамдар және балалар ең аз әлеуметтік қорғалғандар болып қалды. Жұмыссыз қалған әйелдер кәсіпкерлік  жұмысқа орналасудың бір нұсқасы  ретінде қарастырылуда. Олардың  үлесі жұмыссыздардың жалпы санының 70 пайызын құрайды.

Әйелдер жұмыссыздығы мен  жұмыспен қамтудың өзіндік ерекшелігі бар формалары жайлы мәліметтер жұмыс күшінің көп ретте сұраныссыз қалып отырғандығын және әйелдердің бір бөлігінің кәсіпкерлік саласына келіп жатқанын көрсетеді.

Қазақстан Республикасындағы  әйелдер кәсіпкерлігінің заңдық базасы бар. Үкімет қабылдаған “әйелдер кәсіпкерлігін қолдау жөніндегі  іс-шаралар туралы” қаулыда отандық  тауар өндірушілерді қолдау туралы мемлекеттік бағдарламада әйелдерге  ерекше назар аударылған, өйткені  құжатта бағдарлама шеңберінде 4,5 млн. доллар көлемінде несие бөлу көзделген. Негізгі міндет - әйелдердің экономикалық жағынан өркендеуі, кәсіпкер әйелдердің тұтас әлеуметтік тобын құру, ол үшін елімізде барлық мүмкіндік бар. Статистика агенттігінің мәліметтеріне  сәйкес жалпы халық санының 51,8%-н  әйелдер құрайды, жоғарғы оқу  орындарында 52%, ал жұмысшылардың жалпы  санында біртіндеп қысқарып, соңғы  халық санағы бойынша 45 %-ға жақындаған [26]. Солай бола тұра, өтпелі және дағарысты  кезеңде нәзік жандар өз отбасыларын  құтқару көзін тауып, шағын бизнестің  негізін қалағандары баршаға  мәлім.

Қазіргі таңдағы бағдарлама әйелдерді азды-көпті кәсіпкер ретінде  қалыптастырып, бұл салада жұмыс  тәжірибесі бар адамдардың жаңа деңгейіне  шығарды. Яғни олардың өз өндірісін  кеңейтуге және жұмыс орындарын  ашуға мүмкіндігі бар деген сөз.

Қазіргі кезде  әйелдер кәсіпкерлігі әр түрлі салаларда  кеңінен дамуда. Әйелдер - мемлекетке және оның жүргізіп отырған саясатына, әлеуметтік-экономикалық проблемеларға  қатысты экономикалық жүріс-тұрыс  стратегиясын анықтаушы өздерінің  жеке ішкі мүдделеріне ие. Ірі бизнес негізінен мемлекеттің экономикалық және техникалық күшін көрсетеді. Орта бизнес өз әрекетінде ішкі экономикалық конъюктураға тәуелді және өз тобының  арасында жергілікті тұрғыда күрес  жүргізуге және ірі Қазақстандық және шет елдік капиталмен күрес  жүргізуге мәжбүр. Шағын бизнес немесе шағын кәсіпкерлік майда меншік иелерінің көпшілік қабатын көрсетеді, олар бұқаралық сипатына байланысты көп жағдайда елдің әлеуметтік-экономикалық және бір жағынан саяси деңгейін анықтап береді.

Әйелдер бизнесінің дамуы - көптеген аспектілерінде жағымды фактор, өйткені кәсіпкерлік әрекет басқаларымен қатар - тұлғаның өзін-өзі көрсетудің, оның әлеуетін іске асырудың ең басты  әдістерінің бірі. Сонымен қоса, ол абырой және өзіне-өзі сену сезімін  қалыптастырады. Қалыпты бәсекелестік экономика бағытына бұрылыстық жасау  әлі де әйелдер кәсіпкерлігінің  дамуына қолайлы режим құра алған  жоқ [27].

Әйелдер кәсіпкерлігінің  мынадай перспективалары бар: біріншіден, ол әйелдер қозғалысын дамыту саласында  орын алады; екіншіден, әйелдер кәсіпкерлігін  мемлекеттік-құқықтық қолдауда және әйел-кәсіпкердің  белсенді рөлінде, өзін әйелдер қозғалысына  қатыстылығын және оның демократияландыру  процесін дамытудағы және азаматтық  қоғамның қалыптасуындағы, экономиканың нығаюындағы проблемаларға қатысы бар екендігін сезінуі.

Бүгінгі таңда ҚР-да әйелдер  кәсіпкерлігінің дамуы, өндірісте, бизнесте олардың қоғамдағы тыныштық сүйгіш және жасампаздық табиғаты мен  өзіндік ерекшелігі бар рөлін  ескерсек, әйелдердің қатысуы арқылы өркениетті кәсіпкерлікті қалыптастырумен  өзін-өзі ақтайды [28].

Сапалы кәсіпкерліктің өсуін  шектеуші проблемалары мен жағдайларын  саралай отырып, төмендегідей қорытындылар мен ұсыныстар жасауға болады:

- кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық  және нарықтық инфрақұрылымдарын  келесідей формаларда дамыту  қажет: несиелік- қаржылық жүйеде, инвестициялық инититуттарда, ақпараттық  қамтамасыз етуде, консалтингте, лизингтік компанияларда, заңдық  қауіпсіздікте, құқықтық қорғауда, кадрмен қамтамасыз етуде, ипотекалық  несие беруде және т.с.с., яғни  кәсіпкерлік құрылымдардың қызмет  етуіне тиімді түрде көмектесуші  институттарды құру;

- салық саясатын ынталандырушы  әсерлерімен толықтыру қажет; 

- салықтар бизнестің түріне  байланысты дәлме-дәл жіктелінген  болуы керек;

- заңдық және нормативтік  актілердегі қайшылықтарды жою  қажет;

- нағыз кәсіпкерлердің әлеуетін пайдалану үшін ең қолайлы жағдай жасау;

- бәсекелестік орта қалыптастыру;

- инновациялық негізде өндіріліп отырған тауарлар мен қызметтердің тұрақты дамуы үшін жағдай жасау;

- инновациялық өнімге  сұранысты ынталандырып, тікелей  қалыптастыру;

- кәсіпкерліктің дамуы  мен қалыптасуы процесінің әлеуметтік  бағыттылығын қамтамасыз ету;

- мемлекеттік қолдаудың  дәлелдемелік бағыттылығын дамыту.

Шаруашылық ұйым социологиясы

М.Вебердің пікірі бойынша, ұйым - жабық немесе ерекше адамдар  тобы (әдетте өкілдік билікке ие басшы, әкімшілік аппарат) реттеп отыратын, сырттан келушілерге шек қойылған әлеуметтік қатынастар жиынтығы [29]. Қазіргі  заманғы ұйым социологиясының теоретигі  А.Стичкомбтың анықтамасына сәйкес ұйым “бірқатар өзіндік ерекшелігі бар мақсаттар мен міндеттерге  жетуде айқын көрінетін және үздіксіз ұмтылушылығымен саналы түрде қалыптасушы  әлеуметтік қатынастардың тұрақты  жүйесі” [30]. Ал ресейлік зерттеуші  А.И. Пригожин ұйымның төмендегідей белгілерін көрсетеді: ұйым әкімшілік  және мәдени факторлармен анықталған адамзаттың ерекше қауымдастығын, әлеуметтік ортасын, жекелік емес байланыстар  мен нормалардың жүйесін білдіреді [31]. Социолог А.В. Дорин ұйым - ол мақсаттарының  ортақтығына, еңбек жағдайы мен  мазмұнына негізделген адамдар  қауымдастығы деп санайды. Адамдар  мұндай қауымдастықтарға еңбек іс-әрекетін бірге іске асыру үшін бірігеді, өйткені оның жеке дара әрекетпен  салыстырғанда көптеген ұтымды жақтары  бар және айтарлықтай пайдалы, тиімді, бәсекеге бейім, тартымды т.б. болып табылады. “Ұйым” деген ұғымның өзі реттелген, тәртіпті дегенді білдерді [32].