Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістерінің құрылымы, өсу қарқынын талдау

КІРІСПЕ

Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштер бір-бірімен тығыз байланысты.

Курстық жұмыстың өзектілігі: мемлекеттік бюджеттің басқа да қаржы тармақтарымен байланысын, оның экономикалық рөлі мен мәнін, маңызын айқындау, мемлекеттік бюджет құрылымын, бюджетаралық қатынастары, функциялары мен оларды жүзеге асыру тәртіптерін, мемлекеттік бюджет түсімдері мен шығыстарынның әлеуметтік-экономикалық салаларға, нақты экономика секторына, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға байланысты жұмсалуын, яғни мақсаттылығын және бағыттылығын, мемлекеттік бюджет түсімдері мен шығыстарын жоспарлауды дамыту мен оларды бақылауды жетілдіру перспективаларын қарастыру.

Курстық жұмыстың мақсаты: мемлекеттің қаржы буыны ретіндегі мемлекеттік бюджеттің атқаратын рөлін,экономикалық мәні мен мазмұнын анықтау, мемлекеттік бюджеттің өз жағдайында қаржының басқа тармақтарымен тығыз байланысын, міндеттері мен функцияларын, мақсаттарын әзірлеу, мемлекеттегі қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджетті ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілерін зерттеу, экономиканы басқарудың құралы ретінде мемлекеттік бюджетке сипаттама беру, мемлекеттік бюджет түсімдері мен шығыстарының бөлуін және бақылауын талдау, олардың мақсаты мен бағыттылығын, алдағы жылдарға арналған мемлекеттік бюджет түсімдері мен шығыстарын жоспарлауды дамыту мен оларды қаржылық бақылауды жетілдіру перспективаларын әзірлеу.

Курстық жұмыстың міндеті: мемлекеттік бюджеттің атқаратын рөлі, әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұнын, функцияларын, Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын, мемлекеттік бюджеттің кірістерінің құрылымын (салықтық және салықтық емес түсімдер, негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер, трансферттер), өсу қарқынын,2011-2013 жылдарға арналған мемлекеттік бюджет кірістерінің жоспарын, олардың қайнар көздерін, шығыстарының құрамы (жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызметтер, қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі, бiлiм беру, денсаулық сақтау және т.б.) мен динамикасын, 2011-2013 жылдарға арналған мемлекеттік бюджет шығыстарының жоспарын кестелер, диаграммалар негізінде көрсету, талдау, мемлекеттік бюджет түсімдері мен шығыстарын жоспарлауды дамыту мен оларды қаржылық бақылауды жетілдіру перспективаларын қарастыру.

Бірінші бөлімінде, мемлекеттің қаржы буыны ретіндегі мемлекеттік бюджеттің атқаратын рөлі, экономикалық мәні мен мазмұны, экономиканы басқарудың құралы ретінде мемлекеттік бюджеттің сипаттамасы, мемлекеттік бюджеттің өз жағдайында қаржының басқа тармақтарымен тығыз байланысы,мемлекеттік бюджет құрылымы, бюджетаралық қатынастары, функциялары мен оларды жүзеге асыру тәртіптері анық қарастырылады.

Екінші бөлімінде, Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын, мемлекеттік бюджеттің кірістерінің құрылымын (салықтық және салықтық емес түсімдер, негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер, трансферттер), өсу қарқынын,2011-2013 жылдарға арналған мемлекеттік бюджет кірістерінің жоспарын, олардың қайнар көздерін, шығыстарының құрамы (жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызметтер, қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі, бiлiм беру, денсаулық сақтау және т.б.) мен динамикасын, 2011-2013 жылдарға арналған мемлекеттік бюджет шығыстарының жоспарын кестелер, диаграммалар негізінде көрсетілген.

Үшінші бөлімінде, мемлекеттік бюджет түсімдері мен шығыстарынның әлеуметтік-экономикалық салаларға, нақты экономика секторына, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға байланысты жұмсалуы, яғни мақсаттылығы және бағыттылығы, даму жағлайы мен қаржылық бақылау деңгейінің даму жолдары қарастырылған.

1.      МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫ БУЫНЫ РЕТІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРАТЫН РӨЛІ,ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ

1.1.             1 тарау. Шығындар есебінің негізі.

        1.1. Шығындар есебінің жалпы сипаттамасы.

       Шығын – тауарға және жұмысқа төленетін ақша.

« Шығындар қолдағы бардың сатып алуға жұмсалғанын және оны шаруашылық субьектінің балансында актив ретінде көрсетілген, келешекте табыс әкелуге қабілетті қаражаттар » - бұл Г. М. Лисович пен И.Ю.Ткаченконың шығынға берген түсініктемелері.  Осымен қатар кәсіби әдебиеттерде осы ұғымның басқалай да трактовкасы ( түсіндірулері ) кездеседі. Мәселен, проффессор Ч.Т. Хорнгерн, Дж. Фостер келесідей түрде тұжырымдайды: « Шығындар – тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын, тұтынылатын ресурстар ( ақшалар )». Тура осындай мазмұндағы анықтаманы кейінірек проф. А.Д.Шеремет және басқа да авторлар берді. Бұл ұғымдардан «шығындар» тұжырымдамасының абстрактілі екені көрінеді. Сондықтан да осы күнге дейін экономикалық әдебиеттерде шығынның анықтамасы бойынша көзқарастардың біртұтастығы жоқ. Отандық тәжірибеде ұқсастығына байланысты «шығындар», «шығыстар», «жұмсалған қаражат» бірдей деп теңдестіріледі және «өндіріс шығындары»  немесе «өндіріске жұмсалған шығын» терминдері бір мағынада қолданылады. Соған қарағанда шығын сөзінің табиғаты әр қилы ахуалға байланысты түрлі мәеге ие болатын сияқты. Басқару есебінде шығындар әр түрлі мақсаттар үшін бірнеше әдістермен жіктеледі, яғни шығын бір мағыналы ғана емес. Шығын факторы – шығындардың пайда болуына әкелетін кез-келген оқиғалар не жағдайлар, олар әр түрлі мақсатқа байланысты топтастырылады.

Өндірісті тиімді басқару үшін басшыларға шыққан шығын жайлы ақпарат керек. Шығындарды есептеу жүйесін тиімді құру дегеніміз – шешімдердің типтес топтарын айқындау және оларға сәйкес келетін шығындарды есептеу обьектілерін таңдау.Өндірістік шығындарды әр түрлі негіздер бойынша классификациялауға болады. Кейбір шығындарды өнімнің белгілі бір түріне жатқызса,  кейбіреуін білгілі бір өнімге жатқызу мүмкін емес. Шешім қабылдау үшін ақпарат жинау кезінде есепші шығындардың кей түрі шешімнің бір типіне керек болса, екінші типі үшін маңызы жоұ екенін ескеруі тиіс. Өндірістік шығындарды тексеру мақсатына қарай әр түрлі белгілері бойынша классификациялауға болады.

1.      Құрамы бойынша:   

                                      Нақтылай.

                                           Жоспарлы немесе болжамды.

2.      Өндірістің көлеміне байланысты:     

                                           Ауыспалы.

                                           Тұрақты,т.б.

3.      Орташаландыру дәрежесі бойынша:

                                            Жалпы.

                                            Орташа.           

4.      Басқару тәсілдері бойынша:

                                           Өндірістік.

                                           Коммерциялық.

                                          Әкімшілік.

5.      Өзіндік құнға кіргізу әдісі бойынша:

                                         Тікелей.

                                         Жанама.

    6. Пайда түскен кезеңге шығындарды реттеу және жинақтау.

                                         Өнімге.

                                         Кезеңге.

     «Шығындар» ұғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен байланысты активтердің азаюы ( материалдар, ақшалай қаражаттар ) немесе міндеттемелердің артуы ( кретиторлық қарыз ) енеді. «Шығындар» мен «шығыстар» ұғымдарын толығымен ұқсас деуге болмайды. Қаржы саласындағы стандарттары бойынша  «Шығыстар» - есепті кезеңде активтерді пайдалану немесе есептен шығару жағдайында табыстың азаюы, сондай-ақ капиталдың кемуіне әкелетін және соған сәйкес қосымша міндеттемелердің пайда болуы.

     «Шығындардың» мәнін жеткілікті түсіну үшін , оны үш жақты қарастыру керек. Біріншіден, шығындар ресурстардыпайдаланумен анықталады.

Екіншіден, шығындар ақшалай өлшеммен көрсетіледі, сөйтіп пайдаланылған ресурстардың санын көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез-келген бөлімшенің қызметі, өнімді өндіру, түрлі қызметтердің іске асырылу жайын (мақсатын) салыстырады. Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда бір мезгілде белгілі мақсаттарға ақшалай (кейде натуралды не материалды емес) көріністе ресурстарды пайдалану деңгейін көрсетеді. «Шығындарды» есепте көрсету соңғы өнім болып табылмайды, ол мақсатқа жету құралы ретінде көрінеді. Икемді шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде «өздерін түрліше алып жүреді», ал жекелеген тұрғыдан қарасақ, шығын – пропорционалды, прогрессивті немесе дегрессивті түрде көрінеді. «Шығынның» мұндай әрекетін көре тұра шетелдік әдебиеттерде, теориялық еңбектерде  «шығынның әрекеті (қылығы)» деген термин өте жиі қолданылады. Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы (қарқыны) туралы айту қабылданғанмен, «шығынның әрекеті (қылығы)» термині тек қарқынды ғана емес, сондай-ақ осы немесе басқа шығыстардың мүмкін болатын тұрақты, қалыпты жағдайын көрсететін  өте ауқымды ұғым болып табылады. Шешім қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік қызметтің деңгейлеріне тәуелді «шығындардың әрекеті (қылығы)» қалай өзгеретінін көрсету өте маңызды роль атқарады. Сондықтан шығынға қарап бюджетті жоспарлағанда келесідей мәселелер туады:

-         Келесі жылға өндірістік қызметтің қандай түрін жоспарлау керек?

-         Сатылатын тауарлардың көлемінің өсуіне байланысты сату бағасын азайту керек пе?

-         Өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай нысанда болуы керек: комиссиондық сыйақы, жалақы немесе олардың комбинациялары?

-         Өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып алу керек пе?

Мұндай құбылыстарды (обьектілерді) ұғыну үшін осы немесе басқа белгілері бойынша шығындарды топтастыру жүргізіледі. Объектілерді жіктеу (классификациялау) белгілері көп болған сайын оның зерттелу деңгейі де жоғары болады. Бұл өз кезегінде объектінің басқарушылық деңгейін арттырады.

      Есептік ақпараттарды жіктеу схемасының көптігіне байланысты эталон ретінде олардың қандай да бір түрін бөліп алу қиындық туғызады, өйткені классификациялау схемасы ақпараттың арналымына (мақсатына) тәуелді. Сондықтан шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізде жіктеудің үлкен мағыналық мәні бар.(1-кесте)

                                                                                                 1.Кесте.

Топтастырылатын белгілеріне байланысты жасалатын шығындар жіктемесі ( классификациясы ).