Еңбекақы бойынша есеп айырысудың теоретикалық негіздері

Аудитор фирмасы –  ол шаруашылық субъектілеріне аудит  қызметін көрсететін мекеме. «Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы» заңының үшінші бабында  «мемлекет заңы мен нормативтік ереже-нұсқау талабына сәйкес келісім-шарт бойынша белгіленген төлем үшін аудиторлық тексеру, сараптау, аудиторлық түсініктеме беру, бухгалтерлік есебіне, табыстылық көрсеткіштеріне, салық есептеу-төлеу, құқылық аспектісіне, банк операцияларына, әлеуметтік қамсыздандыру, экология проблемасын қарастыру, маркетинг жұмысына, қаржылық жағдайына экономикалық талдау жасап, келешектегі қаржылық деңгейіне болжау жасау, өндіріс процесінің ұйымдастыруына талдау жасап, оның тиімді даму жолдарын анықтап, шаруашылық субъектілерінің нарықты қатынас экономикасының қарсаңында олардың потенциалдық мүмкіншіліктерін анықтап, аудиторлық қызмет көрсету» - делінген.

Аудит фирмасы әр түрлі  меншіктегі қорлар негізінде құрыла береді. Оның негізгі мақсаты кәсіпкерлер  арасында шаруашылықтағы басқаруға қажет дұрыс, мүлтіксіз, сенімді информациялармен қамтамасыз ету. Олар өзара қарым-қатынасын сенімді жүргізу үшін аудитор олардың шаруашылық процестерінің заңдылығын, мемлекет тарапынан шығарылған нормативтік ереже-нұсқауларды мүлтіксіз орындайтындығын, қаржы операцияларының тиянақты, сенімді түрде жүргізілетіндігіне өз тарапынан аудит принциптеріне негізделген жазбаша түрінде өзінің қорытындысын беруі қажет. Ол аудитор қорытындысы кәсіпкерлер үшін кепілдік информация болады.Аудит фирмасы осы анықталған негізгі мақсатын орындау үшін әр түрлі кәсіпорындармен келісім-шарт жасау және нақты төлем арқылы олардың қаржылық шаруашылық жұмысына аудиторлық тексеру жүргізеді.

Аудиттің шаруашылық субъектісі ретіндегі құқығы

Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» заңының 17-бабында аудиттің шаруашылық субъектісі ретінде келесі түрде құқығы анықталған:

- бухгалтерлік есеп  кітабын және құжаттарды тексеруге;

- нақты ақша қаржысын, құнды қағазын, материал-мүлкін  тексеруге;

- шаруашылық субъектілерінің барлық қызметкерлерімен аудит жүргізу барысында қажет болған материалды талап етуге, түсініктемелер алуға құқылы;

- аудит барысында қажет  болған жағдайда үшінші жақтан (адамнан) мәлімет, түсініктеме  алуға құқылы;

- шаруашылық субъектілерінің  банк счеттарындағы операцияларды тексеру үшін банк мекемелерінен анықтама талап етуге құқылы.

Аудит заңында тікелей  көрсетілмесе де олардың:

- өз бетінше аудит  жүргізу әдісін, формасын анықтауға  құқысы бар;

- аудит жұмысы барысында  шаруашылық субъектісі тексеруге қажет құжаттарды бермей қойған жағдайда аудит жұмысын жүргізуден бас тартуға құқылы.

Шаруашылық субъектілері ретіндегі аудиторлардың міндеттері:

- Қазақстан Республикасының  «Аудиторлық қызмет туралы» заңына  аудит туралы нормативтік құжаттарына  сәйкес жоғарғы сатыдағы біліктілік пен тиянақтылықты өте жоғарғы сатыдағы жауапкершілікпен аудиттік тексеру жүргізуге;

- тексеру барысында  анықталған кемшіліктер туралы, Қазақстан Республикасының заңын  бұзушылық туралы мәліметтерді, шаруашылық субъектісінің кәсіпкершілігіне қауіп төнген жағдай болса аудитор тапсырушыға жедел түрде хабарлауға міндетті;

- тапсырушылардан, үшінші  жақтан тексеру барысында жасалған  есептеу, анықтама жасауға арналған  тағы басқа құжаттардың мұқият  сақталуын қамтамасыз ету;

- тексеру барысында анықталған шаруашылық субъектілерінің кәсіпкершілігі туралы мәліметтердің коммерциялық құпиялығын сақтау, үшінші жаққа мәлімет тек қана тапсырушының рұқсаты бойынша және Қазақстан Республикасының заңды талабына сәйкес жағдайда ғана беріледі;

- аудитор қорытындысы тек қана келісім-шарт бойынша көрсетілген тапсырушыға ғана беріледі.

 

 

2.   Еңбекақы аудитін тексерудің жоспары мен бағдарламасын құру.

 

     Қандай  жұмыс болмасын оның оның тиянақтылығы  және жүйелі орындалуы үшін  сол жұмысқа бағдарлама жасалуы қажет. Аудит жұмысының жоспарлануы, оның тиімділігін, сапалылығын және белгіленген уақытта орындалатындығын көрсетеді. Аудит жұмысының бағдарламасын жасау дегеніміз оның мағынасын және мақсатын тапсырушы талабына сәйкес, оның шаруашылық үрдісін түгелдей қарастырып тексеру жасауды тиянақты жүргізуге негіз болады. Аудит бағдарламасында аудит объектісі түгелдей анықталуы қажет.

Бағдарламаның нысаны мен мазмұны шаруашылық субъектісінің технологиялық ерекшелігіне сәйкес, оның шаруашылық үрдісін түгелдей қарастырып тексеру жасауды тиянақты жүргізуге негіз болады. Аудит бағдарламасында аудит объектісі түгелдей анықталуы қажет.

Бағдарламаның нысаны мен мазмұны шаруашылық субъектісінің технологиялық ерекшелігіне сәйкес, аудит жұмысының объектісіне байланысты аудит әдістемесі мен аудит қолданатын техникалық әдісінің түріне қарай әр түрлі болады.

Жалпы бағдарламада қарастырылатын мәселелер:

• тапсырушы субъектінің шаруашылық жағдайын түгелдей зерттеу;
• есеп саясатының негізін және ішкі аудит жұмысының негізін анықтау;
• аудит мазмұнына бағдарлама жасау және аудит көлемін, орындалатын мерзімін анықтау;
• аудитор тобының жұмысына жүйелі түрде басшылық жасауды ұйымдастыру.

Аудит бағдарламасында  шаруашылық субъектісінің есеп саясаты  ерекше орын алады. Біріншіден, есеп саясаты субъектілеріндегі бухгалтерлік есепті ұйымдастыру негізін құрайды. Оның ішінде өте күрделі бухгалтерлік есеп жұмысындағы материалдар есебі, еңбек ақы төлеу қағидалары, өндіріс өнімінің өзіндік құнын анықтау әдісінің өндіріс процесінің есебін ұйымдастыру жұмыстарын жан-жақты қарастырады.

Екіншіден, есеп саясаты субъектісінің қаржылық есептемеллерінің мазмұнын анықтайды, сонымен қатар оның бухгалтерлік есебін, салықтық есебін жүргізу жолын бір жүйеге келтіріп, салық төлеу жолын, оның мерзімін уақытылы салық мекемелерімен есеп-анықтау жолын (әдісін) бекітеді.

Үшіншіден, есеп саясаты бухгалтерлік есеп үрдісінің құқылық негіздеріне; жаңа есеп жоспар заңына; тағы басқа нормативтік құжаттарға талдау жасап, сол субъектінің технологиялық ерекшелігіне сәйкес есеп саясатының мазмұнын анықтайды.

Енді аудит бағдарламасының  мазмұнын қарастырамыз: шаруашылық субъектісінің  технологиялық ерекшелігіне  байланысты аудит жұмысының көлемі, оның күрделілігі  аудит тобының жұмысына нақты  талап, міндеттер қояды. Сондықтан, аудит жүргізуші өз жұмысының бағытын, әр бір аудитордың міндетін, жұмыс көлемін анықтауы қажет.

- Аудиттің мақсаты: аудитор тапсырушыларға қандай қызмет көрсететінін, субъект шаруашылығына қандай экономикалық көмегі тиетінін дәлелдеу үшін біріншіден, өзінің мақсатын анықтауы қажет. Сол үшін аудитор бухгалтерлік есептің нақты құжаттарына, отчеттарына зерттеу, талдау жасау арқылы субъектінің бухгалтерлік есебіндегі кемшіліктерді, экономикалық жұмысындағы кемшіліктерін атап көрсетіп, сол кемшіліктерді түзету жолын айтып, тапсырушы алдында сенімділікке ие болуы қажет.

Аудит мақсатында бухгалтерлік көрсеткішіне сараптау жасау, оның ішінде инвестиция тиімділігін, құнды қағаз  операцияларын тексеру, айналым  қаржысы операцияларының заңдылығын, қаржылық жағдайының тұрақтылығын тексеріп, тапсырушыға өзінің осы көрсеткіштерді жақсарту мақсатын баяндауға міндетті.

Аудит мақсатында – аудиторлық тәуекел (риск) ерекше орын алады. Онда аудитор аудитор тәуекеліне баға беруге міндетті. Негізінде, аудитор тәуекелі дегеніміз – аудит жұмысы біткеннен кейін анықталатын қаржы есебінде жіберілген қателер. Оның өзін аудит теориясында үшке бөледі:

- есеп құрамындағы тәуекел – ішкі аудит кемшілігіне сәйкес жіберілген қателерге байланысты аудит тәуекелі;

- ішкі аудит тәукелі  – тәуекел бухгалтерлік есептерде жіберілген қателерге байланысты кемшіліктер;

- анықталмаған тәуекел  – шаруашылық операцияларының  бухгалтерлік есепте дұрыс алынбау  себебінен болатын тәуекел.

- Шаруашылық субъектілерінің  жұмыс бөлімдері және ондағы  есеп жұмысы. Аудитор өз бағдарламасында тапсырушының шаруашылық жұмыс бөлімдерінің өндірістік немесе жалпы кәсіпкерлік ерекшелігіне байланысты, оның субъектіге табыстылық деңгейіне байланысты аудит жұмысы белгіленеді. Яғни, субъектінің негізгі бөлімдері тиянақты тексеруге алынады. Содан кейін, оның басқа жұмыс бөлімдерін тексеру бағдарламада өз алдына бөлек көрсетіледі. Әрине ол объектілер бір-бірімен байланысты тексеріледі. Соның нәтижесінде аудитордың бір жүйеге келген пікірі қалыптасады. Аудитор өз тарапынан жиналған ақпаратты сараппен талдау жасап өзінің аудиторлық қорытындысына негіз етеді.

Тексеру объектілеріне  оған қосалқы объектілер дұрыс белгіленбесе аудиттік тексеру ақпараты да дәлелсіз, мағынасыз болады. Ол өз кезегінде  аудитор қорытындысының сәтсіз болуына  немесе түгелдей қате болуына әкеп соғады, яғни аудиторлық тәуекел пайда болады.

• Бағдарламада объектілерді аудиторлық тексеру әдістері анықталады. Ол жаппай-түгелдей тексеру, іріктеп тексеру. Жаппай-түгелдей тексеру ол касса, банк операцияларына, аванс есептемелерінде жүргізіледі. Сонымен қатар бағалы мүліктерге, материалдарға, тауарларға алғашқы есеп құжаттары арқылы түгелдей тексеру
• ^{аудит есептерін жасау.}

Бұл құжат борыштық міндеттемеге айналып, төлеуші (трассант) төлеуге  келісім бергеннен кейін ғана заңды күшке ие болады. Өтпелі белгінің (индассамент) көмегімен әмбебап несие есеп айырысу құжатының қызметін орындап, вексель бірнеше рет қолданылуы мумкін.

Вексельдерді дисконттау олардың банкідегі есебін және қаржының айналымын елеулі жылдамдатады. Бұндай жағдайда вексельді ұстаушының (индассамент) қатысуымен төлеу мерзіміне дейін банкке өткізіліп, банктің тәуелсіз дисконтының пайдасына есептелген пайыздың шығынын шегеріп тастап, вексельдік сомасын алады.

Аудит  кезінде  вексельдердің  есебінің түрлері  төлеуші субъектінің төлеу   мерзімінің жетуі  бойынша  борыштарды (аударады) вексельдер арқылы толтырудың негізділігін; алудан үмітін үзген   немесе   талап   ету   мерзімін   өткізіп   алған борыштарды, вексельдерді сатудан тыс зияндарына шығысқа шығарудың зандылығын тексеру қажет.

Шаруашылықтың басшысының шешімімен талап ету мерзімі  өткен дебиторлық борыштарды күдікті  қарыздар резервтерінің шоттарындағы жинақталған қаржыландыру көзіне жатқызу  арқылы шығысқа шығарып жабады. Демек, күдікті қарыздар бойынша резервтер  талап ету мерзімі біткен, қайтарылуы сенімсіз субъектінің алшақ дебиторлық борыштарын есептен шығарып жабу үшін жасалады.

Күшіндегі салық жөніндегі  заң актілерінде күдікті қарыздар - бұл өнім (жұмыс, қызмет) сатудың  нәтижесінде пайда болған және табыс  есептелген күннен бастап екі жылдың ішінде өндірілмеген қарыздар деп көрсетілген.

Аудитор  есепті  жылдың  аяғында тіркеліп,  тізімделген  дебиторлық борыштардың мәліметтерінің негізінде жасалған күдікті  борыштар  резервтерінің  заңдылығын  және  қандай борыштарды жабу үшін жасалғандығын және талап ету мерзімі өткен   дебиторлық   борыштардың   баланстан   шығарылуын тексереді.

Жасалған резервтің  көлемі борышкерлердің қаржылық жағдайы (төлем қабілеттілігі) ескеріле отырылып, олардың қарызды тұтастай немесе бөліп төлеу мүмкіндіктерін бағалау арқылы анықталады.

Жылдың соңында жасалған резерв бойынша калдық тек қана ағымдағы жылғы күдікті қарыздар деп танылган дебиторлық борыштардың сомасынан  тұратындығын тексеру қажет. Жасалған резервтің есебінен субьектің шеккен басқада зияндарын жабуға жұмсалғандығын; егер орын алған жағдайда олардың заңдылығын, есепті жылдың соңында қалған қалдықтың негізділігін тексеру қажет.

Аудит жұмысының бағдарламасын  жасау дегеніміз оның мағынасын және мақсатын тапсырушы талабына сәйкес, оның шаруашылық процесін түгелдей қарастырып тексеру жасауды тиянақты жүргізуге негіз болады. Аудит бағдарламасында аудит объектісі түгелдей анықталуы қажет.

Бағдарламаның формасы  мен мазмұны шаруашылық субъектісінің  технологиялық ерекшелігіне сәйкес, оның шаруашылық процесін түгелдей қарастырып тексеру жасауды тиянақты жүргізуге негіз болады. Аудит бағдарламасында аудит объектісі түгелдей анықталуы қажет.

Бағдарламаның формасы  мен мазмұны шаруашылық субъектісінің  технологиялық ерекшелігіне сәйкес, аудит жұмысының объектісіне байланысты аудит методологиясы мен аудит қолданатын техникалық әдісінің түріне қарай әр түрлі болады.

Жалпы бағдарламада қарастырылатын мәселелер:

• тапсырушы субъектінің шаруашылық жағдайын түгелдей зерттеу;
• есеп саясатының негізін және ішкі аудит жұмысының негізін анықтау;
• аудит мазмұнына бағдарлама жасау және аудит көлемін, орындалатын мерзімін анықтау;
• аудитор тобының жұмысына жүйелі түрде басшылық жасауды ұйымдастыру.

Аудит бағдарламасында  шаруашылық субъектісінің есеп саясаты  ерекше орын алады. Біріншіден, есеп саясаты субъектілеріндегі бухгалтерлік есепті ұйымдастыру негізін құрайды. Оның ішінде өте күрделі бухгалтерлік есеп жұмысындағы материалдар есебі, еңбек ақы төлеу принциптері, өндіріс өнімінің өзіндік құнын анықтау әдісінің өндіріс процесінің есебін ұйымдастыру жұмыстарын жан-жақты қарастырады.