Еңбекақы бойынша есеп айырысудың теоретикалық негіздері

- Қызметкерлерге жұмыс беруші көрсететін материалдық көмек (ақшалай жәрдемақы) (бала туған кезде, дәрігерлік қызметтің ақысын төлеу үшін, жерлеуге және басқа жағдайларда).

- Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында белгіленген мерекелік күндерге, мерейтой күндеріне байланысты, лауазымдық міндеттерін үлгілі атқарғаны үшін, мінсіз еңбек қызметі үшін, зейнетақыға шығуына орай жұмыс беруші еңбекақы төлеу қоры есебінен беретін біржолғы көтермелеу төлемдері (біржолғы ақшалай сыйақыларды қоса алғанда).

- Жұмыс берушінің кінәсінен жалақы төлемдері кешіктірілген кезде және міндетті зейнетақы жарналарын уақытылы аудармағаны үшін жұмыс беруші Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қызметкерге төлейтін өсімақылар.

- Қызметкерлерді оқытуға және біліктілігін арттыруға байланысты жұмыс берушінің шығыстары.

- Жұмыс берушінің қаражаты есебінен ұжымдық шартта және (немесе) жұмыс берушінің актісінде қосымша көзделген өтемақылар мен әлеуметтік кепілдіктер төлемдері.

- Спорттық байқауларда, конкурстар мен жарыстарда жүлделі орындар үшін берілетін ақшалай наградалар.

- Қызметкерге мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындайтын жері бойынша төленген жалақы.

- Қызметкерлерге күнделікті жұмысын (жұмыс ауысымын) бөліктерге бөлу кезіндегі жұмысы үшін өтемақы төлемдері.

- Үйде жұмыс істейтін қызметкерлерге төленетін өтемақы төлемдері.

Ұйымдарда жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін кейбір төлемдердің мөлшері олардың өткен уақыттағы алған еңбекақысының орташа мөлшеріне байланысты есептеледі. Орташа еңбекақының сомасына байланысты есептелетін мұндай төлемдерге мыналар жатады:

- Мемлекеттік  немесе қоғамдық міндеттерді  атқарған уақыты үшін төленетін  төлем.

- Қызметтік   іссапарда    болған    уақытқа    төленетін еңбекақы.

- Жас сәбилі  аналарға демалу және баланы  тамақтандыру үшін берілетін үзіліске төленетін төлем.

- Жас өспірімдердің  қысқартылған  еңбек уақытына төленетін төлем.

- Өндірістен  қол үзіп немесе қол үзбей  оқитын жұмысшылар  мен қызметкерлерге  емтихан тапсыратын уақыттағы (сессия уақытында) жұмыста болмаған уақыттарына төленетін төлем.

- Амалсыздан жұмысқа шықпаған уақытқа төленетін төлем.

- Ауыл шаруашылық  жұмыстарына (егін жинау, уақыттары  үшін  жұмысшылар  мен  қызметкерлерге  төленетін төлем.

- Жұмысшылар мен қызметкерлерге  еңбек демалысы немесе  пайдаланбаған  еңбек демалысы  үшін  төленетін төлем.

- Зейнетақы,  табыс салығы жөне жылдық жұмыс  нәтижесі бойынша сыйақы есептеу, тағы басқалары.

Ұйымдар  жұмысшылар   мен   қызметкерлерге   орташа еңбекақыны есептегенде оның қай мерзімге есептелу керек екендігін белгілеуі керек. Осы күнгі қолданылатын заңдарға сәйкес орташа еңбекақы мынадай уақыттарға (мерзімдерге) есептеледі:

• жұмысшылар мен қызметкерлерге зейнетақы есептеу үшін зейнеткерлік демалысқа шығар алдындағы соңғы  он  жыл  ішіндегі  кез  келген   бес  жылдың орташа еңбекақысы;

- жұмысшылар   мен   қызметкерлерге   жыл   сайынғы еңбек демалысына баратын уақытына немесе жұмыстан босатылатын және пайдаланбаған демалысы үшін, сондай-ақ балалы болған кездегі әйелдерге 
берілетін   демалыс    үшін,    амалсыздан   жұмысқа шықпай қалғаны үшін, еңбекке уақытша жарамсыздыққа  жәрдемақы   төлеу  үшін   және   тағы   да басқа  жағдайларда   соңғы   он   екі   айдың   орташа еңбекақысы   алынуға   тиіс.    Егер   бұл   жоғарыда айтылған   төлемдерді   есептеу   барысында   жұмысшылар мен қызметкерлер он екі ай жұмыс істемеген жағдайда, онда орташа еңбекақыны есептеуге дейінгі   толық   істеген   уақыты   алынады.    Еңбек демалысына   төленетін   төлемдерді   есептеу   барысында демалысқа барар аддындығы он екі айдың енбекақысы   жартылай   сақталған,   (ауырған   күні, ауырған адамға қараған уақыты, оқу орындарында оқитын студенттерге берілген демалыс, тағы басқалар) уақыттары алынып тасталады. Осы жоғарыда айтылғандарды   есептеу   кезінде   толық   бір   айда қалмаған жағдайда демалыс үшін төленетін соманы сол   демалысқа   барар   алдындағы   жұмыс   істеген күндерге алған еңбекақы сомасын жұмыс  істеген күндерінің санына бөліп есептейді.

 Кәсіпорындарда  жұмысшылар мен қызметкерлерге жыл сайынғы берілетін демалысы немесе пайдаланбаған демалысына төленетін төлемдерді есептеу үшін орташа еңбекақыны есептегенде төлеу жүйелеріне қарамастан төленген төлемдердің мына түрлері алынады:

- Негізгі  еңбекақы және оған қосымша  төленген үстемелер (демалыс күні  істегені үшін қосымша төлем, мейрам күні істеген жұмысы үшін қосымша төлемі, өзінің қызметтеріне жатпайтын қызметті атқарғаны үшін төленетін төлемдерден басқа). Кәсіпорындарда тұрақты қолданылатын сыйлық беруге сәйкес еңбекақы қорына және сондай-ақ материалдық сыйақы қорынан берілетін сыйақы.

-  Жыл    бойы    істеген   жұмысының    қорытындысы бойынша берілетін сыйақы, яғни он үшінші айлық (әр айға бөлініп қосылады),

- Қосымша  еңбекақы (жұмыстан босатыларда  берілетін  жәрдемақы,   әскери  жиында   болған   уақытқа төленетін төлемдерден басқа).

 Кәсіпорындарда   жұмысшылар    мен    қызметкерлерге орташа  еңбекақыны  есептегенде  мына  төлемдер  есепке алынбайды:

- Еңбекақы  қорынан басқа қаржы көздерінен  төленген төлемдер (өнертапқыштыққа, тағы басқалар).

• Есепке   алынатын   12   (он   екі)   айдан   бұрынғы уақытқа тиісті төлемдер.
• Жұмысшының  міндетіне  жатпайтын  жұмыстарды орындағаны үшін төленген төлем.

Кәсіпорындарда  жұмысшылар мен қызметкерлердің кезекті еңбек демалысына немесе пайдаланбаған демалысына төлем төлеу үшін, сол демалысқа барар алдындағы 12 айдың еңбекақыларының қосындысын 12-ге бөліп, орташа еңбекақыны табамыз. Бұл табылған соманы әр жылдың күнтізбелік күндерінің санын (мейрам күндерінен басқа) 12-ге бөлу арқылы табылатын коэффициентке (29.75) бөлу арқылы еңбек демалысының бір күніне тиісті төлем сомасының мөлшерін анықтаймыз. Еңбек демалысының  күндерінің  санына  байланысты  бір   күнге  тиісті төлем мөлшері демалыс күніне көбейтіліп, жалпы сома анықталады. Егер жұмысшылар мен қызметкерлер есеп айырысу кезеңінде, яғни демалысқа барар алдында 12 (он екі) ай бойы еңбекақы алмаған жағдайда, мысалы: баланы күту үшін еңбекақы сақталмайтын демалыста болғанда, оның әр жылғы еңбек демалысы үшін төленетін төлемді есептеу үшін осы мезгіл алдындағы 12 (он екі) айдың орташа еңбекақысы алынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Сурет 1. Еңбекақы түрлері

 

  1.2 Еңбекақы түрлері, еңбекақы төлеудің  нысандары мен жүйелері

  

 

 Еңбекақы негізгі  және қосымша  болып екіге  бөлінеді. 
 Негізгі - бұл қызметкерлерге нақты жұмыспен өтеген уақыты үшін, орындаған жұмыстары мен өндірілген өнімдерінің саны мен сапасы үшін белгіленген бағалар мен қызметақы бойынша есептелетін жалақы.

 Негізгі еңбекақының құрамына мыналар кіреді: 
- жұмыс істеген уақытына тарифтік ставкалар, қызметақы, кесімді бағалар немесе орташа табыстар бойынша есептелген жалақы; 
-қызметпен өткерген жылдары үшін үстеме; 
- жұмыс жағдайының өзгеруіне байланысты кесімді ақы алушыларға қосымша қызмет (материалдардың сәйксесіздігі, өңдеудің күрделілігі; 
-кесімді ақы алушыларға үстемелі бағалар бойынша қосымша ақы; 
-ақшалай және натуралды сыйақылар және сыйақы берудің бекітілген тәртібіне сәйкес төленген сыйақылар, қосымшалар; 
-мерзімінен тыс уақыттағы жұмыс үшін қосымша ақы; 
-түндегі жұмыс үшін қосымша ақы; 
-жұмысшының кінәсі жоқ тұрып қалуға төлемдер; 
 Қосымша еңбекақы. Қосымша жалақыны құжатпен рәсімдеу және есептеу  

ҚР еңбек заңдарына  сәйкес жұмысшылар мен қызметкерлердің  мынадай жұмыспен өтелмеген уақыттары  төленеді:

   1. Мемлекеттік  және қоғмдық  міндеттемелерді  орындау уақыты;

   2. Жасөспірімдердің  жеңілдік сағаттарын төлеу;

   3. Нәрестені тамақтандыруға  аранлған қосымша үзілістерді  төлеу;

   4. Кезекті және  оқу демалыстарының уақытын төлеу;

   5. Пайдаланылмаған  демалыс үшін өтемақы;

   6. Жұмыстан босаған  кездегі шығу жердемақысы.

   Жұмыспен өтелмеген  уақыт орташа жалақы бойынша  төленеді. ҚР Еңбек және әлеуметтік  қорғау министрлігінің 5.09.97 ж. №3  және ҚР Қаржы министрлігінің 16.09.97 ж. №17/8340 бұйрықтарымен бекітілген  Ұйымдардың қызметкерлеріне орташа  жалақыны есептеудің тәртібі туралы Нұсқаулыққа   сәйкес ұйымдардың қызметкерлеріне орташа жалақы есептеу үшін төлемдердің алдындағы 12 күнтізбелік ай есепткі кезең болып табылады (1 жылдан кем  уақыт жасаған қызметкерлер үшін орташа жалақы нақты жұмыспен өтелген уақыт үшін белгіленеді).

   Орташа жалақыны  анықтау үшін:

      1.Күндік  орташа жалақыны (жұмыс істелмейтін  және мереке күндерін қоспағанда);

      2.Орташа  сағаттық жалақы пайдаланылады;

   Күндік орташа  жалақы, еңбеккке ақы төлеу мен  демаыс үшін өтемақы төлеуден басқа барлық жағдайда есепті кезеңде есептелген жалақы сомасын жұмыс күндерінң сомасына бөлу жолымен анықталады.

   Нақты жұмысшының  ораташа жалақысының мөлшері  күндік орташа  жалақыны төленуге  тиіс күндер сомасына көбейту  жолымен анықталады.

   Күндік орташа жалақы есепеті кезеңде есептелген жалақы сомасын жыл сайынғы жұмыс уақытының балансына сәйкес осы кезеңдегі жұмыс сағаттарына бөлу жолымен есептеледі. Нақты қызметкердің орташа жалақысынң мөлшері орташа сағаттық жалақыны төленуге тиіс кезеңдегі жұмыс сағатының санына көбейтілу жолымен анықталады. Егер:

   1.Қызметкердің  орташа жалақысы төленсе немесе  сақталса (ҚР заңына сәйкес);

   2.Қызметкер мемлекеттік  әлеуметтік сақтандыру бойынша  жәрдемақы аласа (жүктілігі мен  босануы бойынша еңбекке уақытша жалрамсыздық) және басқадай болса орташа жалақыны есептеуге арналған есептік кезеңнен уақыт, сондай - ақ  төленген сомалар аланып тасталынады.

   Ынталандырушы  сипаттағы сыйақылар мен басқа  төлемдер есептеу уақыты бойынша  ораташа жалақыны есептеген кезде қосады, жылдық сыйақылар мен сыйлықтар есепті кезеңнің әрбір айы үшін 1/12 мөлшерінде ескеріледі.

   1.Мемелекеттік  және қоғамдық міндеттемелерді  орындау уақыты. Төлем орташа  сағаттық немесе орташа күндік  міндеттемелерді орындаған мекеменің  табелінің, анықтамасының немесе құлықтандыруының негізінде жүргізіледі.

   2.Жасөспірімдердің  жеңілдік сағаттары. 5 күндік жұмыс  аптасы кезінде 16 мен 18 жас  аралығындағы жасөспірімдер үшін  күніне 7 сағат 12 минуттан апауы  керек (16-дан 18 дасқа дейін –  аптасына 36 сағат, 15 –тен 16 жасқа дейін – аптасына 24 сағат). Олар:

а) кесімді ақы алушы  жасөспірімдерге кесімді ақы  алушының тарифтік ставкасы бойынша;

б) мерзімдік ақы алушы  жасөспірімдерге тиісті разрядтың  ставкасы бойынша төленеді.       

   3.Нәрестені тамақтандыдуға арналған үзіліс. Мұның өзі медицина мекемсі емізетін аналар мен 1 жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге  берген наықтамамен рәсімделеді. Демелыс пен тамақтануға берілетін жалпы үзілістен әрбір 3 сағат сайын нәрестені тамақтандыруға арналған 30 минуттық қосымша үзілістер беріледі. Бұл үзілістер орташа жалақы бойынша төленеді.

   4.Демалыс уақытын  төлеу. Еңбек заңдарына сәйкес  жұмыс (күнтізбелік емес) жывлында  жұмысшылар мен қызметкерлерге  бір рет демалыс беріледі. Демалыс  алу құқығы сол кәсіпорында  11 ай үздіксіз жұмыс істегеннен кейін туындайды. Демалыстың ұзақтығын шаруашылық субъектісі белгілейді және кестеге сәйкес беріледі. Демалыс бұйрықпен немесе демалыс беру туралы жазбамен рәсімделеді де, онда оның қандай мерзімге берілетіндігі мен қзақтығы көресетіледі. Демалысты төлеуге және пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы төлеуге арналған күндік орташа жалақысы демаылсқа кетер алдындағы  12 күнтізбелік айдың жалақысына орай анықталады (18.09.97 ж. №17/9340 Нұсқаулық).

   Егер бір жылдан  кем жұмыс істесе, онда демалысқа кетер алдындағы күнтізбелік айлардың жалақысына орай анықталады. Күндікорташа жалақы есепті кезеңдегі жалақы сомасын жұмыс уақытының жыл сайынғы балансындағы жұмыс жұмыс күндерінің айлыұ орташа санына бөлу жолдарымен есептеліп шығарылады. (1997 жылы – 25,0; 1998 жылы – 25,67).

   5.Еңбекке уақытша  жарамсыздық бойынша жәрдемақыны  есептеу. Сырқаттанғанда, отбасы  мүшесі ауырғанда және оған  күтім жасау қажет болғанда, карантинде, кәсіби ауырғанда ауру күндері  белгіленеді. Аурулық куәлік (еңбеккке  жармсыздақ қағазы) жәрдемақы тағайындауға негіз болады. Жалақының 100% мөлшеріндегі жәрдемақы мертіккенде, кәсіби аурумен ауырғанда, 8 жыл және одан астам үздіксіз жұмыс стажы бар қызметкерлерге, сондай – ақ асырауында 16 жасқа жетпеген (18 жасқа дейінгі оқушылар) 3 және одан көп балалары бар қызметкерлерге беріледі: 80% - ті мөлшерінде – үздіксіз жұмыс стажф 5-8 жыл болса; 60% - үздіксіз стажы 5 жыл болса беріледі. Оратша жалақыны есептеген кезде мынадай төлемдер ескерілмейді (ҚР Үкіметінің 26.03.97ж. №419 қаулысы):