Халықаралық есеп тәжірибесі

    Заңгер  білімді, итальяндық теоретик Франческо  Вилла (1801-1884 жж.) есептің құқықтық және экономикалық мақсатқа біріктіруге және оны ғылыми дәрежеге көтеруге әрекеттенді. Бухгалтерияның мақсаты шаруашылық пен мүліктердің ұйымдастырылуын бақылау дей келе, негізгі есептік санаттар мен қағи даларды жүйелендірді. Тұтасымен сол кезеңдегі итальяндықтардың көзқарасына шолу жасай келе, есеп ғылымның дамуын үш бағытқа бөлуге болады:

    -логисмологиялық - шоттар туралы ғылым;

    -статмология - баланс туралы ғылым;

    -леммология – қалдық туралы ғылым.

    • коллациялық (XIX ғасырдың ортасы) кезеңде шаруашылық процеске қатысушы тұлғалар өзара бақылау жасайтын есептік тәсілдер пайда болды. Коллацияның бір нұсқасы сызықтық ретінде болды, ол бір сызықтағы жазба өзара байланысты екі факторды тіркеуді қарастырады. Англияда Кембридж университетінің математигі профессор Артур Кейлидің кітабы «Екі жақты бухгалтерия қағидалары» деген атпен жарық көрді, онда бухгалтерлік есеп пен математиканың байланысын зерттеу ұсынылған. Осы кезеңде есепті жүргізудің американдық мектебі дами бастады.

    • механикалық (XIX ғасырдың соңы) - бұл кезеңде есептік жұмысшылардың еңбек сыйымдылығын арттыру және есепті қысқартуға байланысты есеп саласында техникалық кұралдар (кассалық машиналар, аппаратгар) жаппай қолданыла бастады. XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында есептің нағыз бағыты — баланстану пайда болды.

    • операциялық (XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың). кезеңде қаржылық-нәтижелі шоттарды оқшаулау және коммерциялық есептеу туралы ғылым дамыды: бухгалтерлік есептің американдық мектебінің өкілдері А. Черчбони (1866-1936 жж.), Р.Х. Монтгомер (1872-1953 жж.), В.Э. Пагон (1889-1991 жж.), Д.О. Мэй (1875-1961 жж.) және тағы басқалары шыкты; Т. Эмерсонның «стандарт-кост» (1908-1909 жж.) және «директ-кост» жүйесін дамыту туралы жазған мақаласы жарияланды. (Цж. Кпарк және Дж. Хар-рис). Бұл кезең бухгалтерлік есепті оқып үйренуің міндетті шарты болып табылатын негізгі есептік қағидалардың құрылуымен аяқталды [2].

    Есептің дамуын сипаттай келе әр түрлі елдерде XIX ғасырдың екінші жартысында ғылыми бағыттардың пайда болғандығын айтуға бопады. Соның ішінде зерттеушілер есепті оқытудың төрт негізгі мектебін бөліп қарастырады.

    Итальяндық мектеп. Оның өкілдері - Ф.Вилла, Ф. Марчи,                 Дж.Чербони, Дж.Росси және тағы басқалар. Әуелі басында оқытуда бухгалтер құндылықтарды емес, материалдық жауапты тұлғалардың (агенттердің) кұқықтары мен міндеттемелері, сонымен қатар берілген кәсіпорынмен есеп айырысатын заңды және жеке тұлғалардың құқықтары мен міңдеттемелері есепке алынады деп пайымдаған.

    Француз мектебі.  Оның өкілдері - Ж. Курсель Сене, Э. Леоте, А. Гильбо, Ж.Б. Дюмарше және басқалары, олар мақсаты құндылықтардың сақталуына бақылау жасау емес, кәсіпорының шаруашылық комитетінің тиімділігінде деп есептеген. Сондықтан да есепті экономикалық тұрғыдан түсіндіру, яғни бухгалтер-экономист елеулі рөл атқарды. Ол арнайы әдістемелердің көмегімен капиталдың, ресурстардың, құндылықтардың жасаған құқық және міндеттеме ретінде емес, олардың қозғалысын көрсетуге міндетті болды [3].

    Неміс мектебі. Жазбаларды тізбектеу, есепті жүргізу нысанын құрастыру тәртібіне байланысты сұрақтарға үлкен мән берді. Оның көрнекті өкілдері И.Ф. Шерр, Ф. Гюгли, Г. Никлиш және басқалар болды. Бұл мектепке итальяндық және француздық мектептердің қабылдағанындай шоттан балансқа емес, баланс шотқа өту тән болды. Бұны неміс авторлары былайша деді: дебет пен қредиттің мәні активтік немесе пассивтік шоттарға байланысты өзгереді (екі қатарлы шоттар теориясы) [4].

    Американдық мектеп бухгалтерлік есепті адам - кәсіпорын арқылы адамдарды басқару инструменті ретінде қарастырған, яғни бухгалтерлік ақпараттар психологиялық тұрғыдан міндетті түрде әкімшілік ынталандыруға ықпалды болуы тиіс[5]. Егер де ықпалды болмаса, онда ақпараттар жарамсыз болып табылады. 1 мектептің әйгілі өкілдеріне Г. Эмерсон, Ч. Гаррисон, Дж.В. Патон және тағы басқаларын жатқызуға болады. Олар «стандарт-костинг», «директ-костинг» және «жауапкершілік орталығы» деген әдістемелік тәсілдерді құрған. Кейіннен уақыт өте келе бухгалтерияның арнайы саласы - басқару есебі құрылды. Негізгі бухгалтерлік мектептер туралы айта келе есептеу ғылымына қатысты бүгінгі күндегі айырмашылықтарды 1-кестеде жүйелеп көрсетілген.  

    Кесте – 1

    Негізгі бухгалтерлік есеп мектептерінің айырмашылықтарының жалпы сипаттамасы 

    1-кестенің  жалғасы 

    Бұл кестеден мынаны айқын көруге болады: бірде-бір мемлекетте бухгалтерия саласының біркелкі концепциясы жоқ, ал келтірілген нақты елдің барлық бухгалтерлері әр мектептің құқық концепциясын бөле бермейді. Сондай-ақ әрбір мектеп өзіне әр түрлі көзқарасты ұстанады.

    Осыған  байланысты экономикалық шешімдердің дифферен-циациялануы есептің көптеген бағыттары мен түрлерінің пайда болуына алып келді. Нақты уақытта іскерлік әлемде әр түрлі ақпарат түрлерін сипаттап жазу үшін «Қаржылық есеп», «Басқару есебі», «Салық есебі» және тағы баска да терминдер жиі қолданылады. Бірақ есепті қолдану мұныменен шектелмейді, әрбір тұлға салықтық төлемдерді жүргізуге және өзінің табысына әсері беруге міндетті. Сондықтан да іс жүзінде амалдар күнделікіті есепті әр түрлі нысанда қолданады. Экономикалық өмірдегі өзгерістер бухгалтерлік заңдылықтың құрылуын қажет етеді.

    Айтылғандарды жинақтай келе мынадай түйін жасауға болады: нақты уақытта есеп әдістемесінің әр түрлі нұсқалары бар олардың ішіндегі ең негізгісіне мыналар жатады: европалық ва риант ІАS - Еуропа экономикалық қауымдастығына кірген мемлекеттерде енгізілген және американдық вариант GААР - Біріккен Ұлттар Ұйымы ұсынған.

    1.2 Бухгалтерлік есепке ықпал ететін  ұйымдар және  бухгалтерлік үлгілеулер 

    Экономикалық  дамыған елдердің барлығында өз мүшелерінің жоғарғы біліктілік дәрежесіне кепілдік беретін және олардың біліктілік мүдделерін қорғайтын мықты жұмысшылар бірлестігі құрылған.

    Ұйымдар атауының келтірілген тізімі уақыт талабына сәйкес қызметінің өзгеруіне байланысты жүйелі тұрде ауысып отырған. Кестеден көрініп тұрғандай өткен ғасырдың алғашқы 30-40 жылдарында бухгалтерлік есептің ұйымдық құрылымының дамуына АҚШ негізінен үлес қосты, солайша олардың біліктілік ұйымдарының үлесіне басым көпшілігі тиесілі болды. Бұл сол кезеңдегі елдердің экономикалық мүмкіндігінің өсуіне, білім беру жүйесінің сипатына және басқа да себептерге байланысты болғанымен, мұнда өткен жүз жылдықтың басында біліктілік ұйымдардың саны аз, әрі әйгілі болмады.

    Әр  түрлі салада есеп талаптарын енгізу, экономикадағы дағдарыс, корпорациялар мен жеке тұлғаларға қосымша салықтардың салынуы бухгалтерлік есепті зерттеуді және пікір таластардың қажетгілігін туғызды. Көптеген әлеуметтік өзгерістер бухгалтерлік есепке алу және есеп беру жүйесінің қайта құрылу салдарынан болды. Бұл орайда ағылшын-американдық есеп жүйесінің жетістігі қазіргі халықаралық есеп жүйесінің негізін құрды.

    Жекелеген ұйымдардың қызметін қысқаша сипаттай келгенде есепті жетілдіру шаралары - орнын басу қағидасына негізделген. Халықаралық бухгалтерлер федерациясы бухгалтерлік стандарттарды жетілдіру және тарату арқылы білікті бухгалтерлердің жан-жақты дамуына және күшеюіне ықпал етеді. Бұл ұйым 1977 жылы ұйымдастырылған, қазіргі уақытта оның қатарына дуние жузінің 77 елінің 100 бухгалтерлік ұйымдары енген. Олар сауда, өнеркәсіп, білім беру және мемлекеттік қызметте жұмыс істейтін білікті бухгалтерлер болып табылады. Бұл ұйым негізінен бухгалтерлік қызметтің этикалық, білім беру және аудиторлық бағыттарымен шұғылданады. ХБФ (ІҒАС) құрамында біліктілік этикасы, жоспарлау, аймақтық ұйымдастыру бойынша тұрақты комитет жұмыс істейді. Оның ішінде бес жылда бір рет халықаралық конгресс өткізу бойынша комитет бар. ХБФ стандарттарды шығармайды, бірақ дүние жүзінің әр түрлі елдеріндегі қолданыстағы стандарттардың таратылуын қадағалайды.

    Бүгінгі танда есепке нарық пен мемлекет басым ықпал етеді. Оның бір шегі либерализм (лат. тілінен аударғанда - бостандық), онда есеп тұтастай және толығымен нарықтық күшпен қамтамасыз етіледі. Басқа шегі - легализм (лат. тілінен аударғанда - заңдылық) ретгеу заңдылыққа сүйенеді. Ассоциатизмде (лат. тілінен аударғанда - біріктіру) және корпоратизмде (лат. тілінен аударғанда - бірігу, қауымдасу) кейбір қауымдық ықпалдың үлесіне сәйкес либерализм мен легализмді өзімен байланыстырады және осы шектердің арасында жатады [6].

    Жекелеген мемлекеттерде есепті реттеудің барлық қызметін мемлекеттік құрылым орындайды. Кейбір елдерде барлығын біліктілік ұйымдар реттейді және олардың құзырына жатады. Бұл жерде оның құрылғысына мемлекет тәуелсіз, қоғамдық топтардың шешімін қорғауды қамтамасыз етеді және де бухгалтерлік мәселелердің реттелуін бухгалтерлердің өздері шешеді.                       2-кестесінде әр түрлі елдердегі бухгалтерлік есеп нормаларын жасау амалдарын салыстыру берілген.  

    Кесте -2

    Әр  түрлі елдердегі бухгалтерлік есеп нормаларын жасау амалдарын салыстыру