Халықаралық есеп тәжірибесі

 

    Зерттеуде көрсетілгендей жекелеген ғалымдар есеп саласында елдерді инфляция деңгейі жоғары және төмен деп бөледі. Сонымен қатар инфляция деңгейі жоғары елдер қаржылық есептілікті инфляция индексімен түзетуі тиіс.

    Сонымен қатар шетелдің экономикалық әдебиеттерінде елдерді әдетте екі үлкен топқа беледі: заң шығарушы елдер және зан шығармайтын елдер. Біріншісі «Рұқсат етілгенге рұқсат» деген қағида бойынша заңдарды алдын ала жазумен ерекшеленеді. Бұл есептік ереже қатаң түрде заңмен белгіленеді және анықталады. Бұған Германия, Франция, Австрия жэне басқа да елдер жатады. Заң шығармайтын елдерге «Шектеу қойылмағанға рұқсат» деген қағида бойынша рұқсат амалы тән.

    Бұл жерде есеп стандарттарын біліктілер жасайды, заңмен анықталмайды. Бұл амалды АҚШ, ¥лыбритания, Канада жэне басқа да елдер қолданады.

    Сондай-ақ қазіргі уақытта кез келген елдің  есеп жүйесін түсіну негізін білдіретін мәселелерді зерттеу бойынша халықаралық есептің бағыттарын жақындастыруға іс әрекет жасалуда.

    Бухгалтерлік  есептің ұйымдастырылуын әр түрлі үлгілеулерге бөлшектеу (француз тілінен аударғанда - табиғаттағы, қоғамдағы қандай да бір құбылыстарды, процестерді сипаттау, өлшеу, үлгілеу) - әр түрлі оқыту көздерін куәландыратын дүние жүзінің есеп тәжірибесінде кеңінен таралған. Батыстың әр елдерінде есеп үлгілеулерін жіктеу XX ғасырдың басынан басталды. Бұл бағыттағы жұмыстардың алғашқы авторларының бірі -Т.Р. Хэтфилд, 1966 жылы қайта шыққан өзінің бір мақаласында бухгалтерлік есеп үлгілеуінің үш типін белгілеп жазған: американдық, британдық, континенталдық. Кейіннен бұлайша үлгілеуді бөлшектеу жэне олардың қандай да бір елде бухгалтерлік есептің ұйымдастырлуына әсері қабылданған есеп жүйесіне байланысты елдерді жіктеуге мүмкіндік берді. Қазіргі уақытта аз мелшерде бес үлгілеуді ерекшелеп көрсетеді. Бухгалтерлік есеп үлгілеулері 3-кестеде берілген.  

    Кесте-3

    Бухгалтерлік  есеп үлгілеулері 

    Сондай-ақ континенталдық үлгілеуді ұстанатын  елдер екі топқа бөлінеді:

    - құқықтық қатынастардың артықшылығын мойындайтын және бұдан барып есептік мәліметтер дұрыс сипатталатын елдер (Германия);

    -фискалдық салықтық құқықты көздейтіндер (Франция, Италия, Испания, Бельгия).

    Осыдан  дүние жүзілік тәжірибеде бухгалтерлік есептің айыр-машылығына синтез жүргізу қажет.

    Американдық бухгалтерлер ассоциациясы есепке әсер ететін сегіз жіктеу белгісін бөліп көрсетеді:

    - саяси жүйе;

    - экономикалық жүйе;

    - экономикалық даму деңгейі;

    - қаржылық есептіліктің мақсаттары;

    - есеп стандарттарына авторлық  ету;

    - біліктілікті даярлау және сертификаттау кағидалары мен деңгейі;

    -біліктілік және этикалық стандарттардың орындалуын бақылайтын жүйе;

    - есептік ақпараттарды тұтынушылар [7].

    Есеп  тәжірибесі әр түрлі ағылшын тілді елдерде әр келкі, бірақ оның қайнар көзі мен философиясы бірдей. Қазақстандық есеп тэжірибесіне оң тәжірибелерді терендету мақсатында бухгалтерлік есептің жаңа бағыттарын және үлгілеудің түйінді ерекшеліктерін оқыту қажеттілігін жоғарыда айтылғандар растайды. Бұған деген қажеттілік алыс емес көріністерден туындайды.

    Үлгілеу мен оның ерекшеліктерін нақтырақ ұғынып көрсету үшін қазақстандық кітаптар нарығындагы әр түрлі аударма басылымдар айқын көмек етеді. Әрі мәселелердің шешілуі қойылған сұрақтарға жауап беруі тиіс: қазақстандық есеп тәжірибесіне нақты тәжірибеден нені қолдануымыз қажет.

    Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің рөлінің  жоғарлауы, оның теориясын басқару құралы ретінде қазіргі заманғы ЭЕМ негізінде одан әрі дамытуды талап етеді. Осыдан келіп «Бухгалтерлік есеп теориясы» ұғымы өзінің бұрынғы мазмұнын өзгертеді. Бұрынғы күйінде есептің оқытылуы және қазақстандық оқулықтардағы түсіндірлуі жарамсыз, бүгінгі жағдайда қайтадан қаралуы тиіс. Есеп теориясын түсіндірудің дүние жүзілік тәжірибесі халықаралық зерттеу тұрғысынан бухгалтерлерге, менеджерлерге және басқа да қызметкерлер санатына қазіргі заманғы бизнестің әр түрлі жағдайларында активтерді, міндеттемелерді және басқаларын дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.

    Ақпараттық революция, жаңа технологиялардың өсуі мынаны дәлелдейді: регистрлердегі жазбалардың әр түрлі есептік тәсілдерінің орнына мәліметтер базасы келеді, сондай-ақ олардың ықшамдалған нұсқасы лазерлік компакт-дискілерде қаржылық есептіліктің типін өздері анықтайды. Құрылымдастырылған гипермәліметтерді қолдану, оның тұтынушылардың көпшілігіне кез келген нысандагы ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Бұл есептің кеңейтіліп, тереңдетілген барлық әдістерін және үлгілеуді тек қана теорияда емес, сонымен қатар тәжірибеде де қолданылуға көмектеседі.

    2  Дүние жүзінің дамыған мемлекеттерінің  есебі 

    2.1 АҚШ-тағы есептің жалпы тарихы, есеп нысандары және бухгалтерлерді дайындау 

    Бухгалтерлік  есептің дамуында АҚШ-ның үлесі бар екенін Гольдберг жүзінші жылдыктың басында атап кеткен жэне ол М.Р. Мэтьюс пен М.Х. Перердің «Бухгалтерлік есеп теориясы» атты жұмысында көрсетілген.

    Бұл елде есептің тарихы 1899 жылдан басталады, ол кезде америкада есеп мамандығы  дами бастаған жэне американдық бухгалтерлер ассоциациясының қырық бес мүшесіне (ант берген) тәжірибелі бухгалтерлер атағы берілген. Сол кезде олардың кызметі Нью-Йорк штатының шегімен шектелетін, бірақ кейіннен басқа да штаттарға таралды. Тәжірибелі бухгалтерлер осы кезеңнен бастап әрбір штат шегінде біліктілік қоғамдарын құрды. 1902 жылы олар АҚШ Тәжірибелі Бухгалтерлер Қоғамының Федерациясына бірікті. 1904 жылы Федерация бірінші халықаралық бухгалтерлер конгресіне жәрдем берді, ол 1905 жылы Американдық Қоғамдық Бухгалтерлер Ассоциациясына бірікті. 1910 жылдары Ассоциацияның 1000 жуық мүшесі болды. Ол 1916 жылы АҚШ 1150 мүшесі бар Бухгалтерлер Институты болып құрылды. 1917 жылы Американың Бухгалтерлер Институты деген атаққа ие болды. Ол 1957 жылға дейін өмір сүріп, Американың Дипломды Қоғамдық Бухгалтерлер Институты болып қайта құрылды. АҚІІІ негізгі білікті бухгалтерлер ұйымына төмендегілер жатады (кесте-4). 

    Кесте-4

    АҚШ бухгалтерлер ұйымы 

 

    Бухгалтерлік  есептің ұлттық жүйесі АҚШ «Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған қағидаларына» сәйкес құрылған (GААР). Бұл жүйені негізінен Американың дипломды қоғамдық бухгалтерлер институты, Қаржылық есеп стандарттары бойынша Комитет, Құнды қағаздар және биржалар бойынша Комиссия сияқты өкілетті ұлттық ұйымдар жасайды.

    Тұтасымен GААР – бұл 5 кестеде тізімі ұсынылған әр түрлі құжаттар саны енгізілген бухгалтерлік стандарттар мен тәртіптердің иерархиялық жүйесі. 

    Кесте-5

    GААР жүйесінің денгейі және негізгі құжаттары 

      

    Кестеден  көрініп тұрғандай GААР жүйесі өкілетті ұйымдармен қабылданған қандай да бір құжаттардың орындалуын анықтайтын төрт деңгейді анықтап керсетеді.

    Бірінші деңгейдегі құжаттар есептің ңегізгі, міндетті стандартгары болып табылады. Егер компанияның қаржылық есептілігі бұл құжаттардың талабын қанағаттандырмайтын болса, онда аудиторлық есептіліктің мәні жалпы қабылданған стандарттар бұрмаланған ерекше жағдайларды қоспағанда оң қорытынды беруге кұқылы болмайды [8].

    Екінші  деңгейдегі құжаттар жалпы қабылданған, қолданыстағы тәжірибені жүйелеп жазады жэне белгілі бір бухгалтерлік (стандарттарды) қағидаларды қалыптастырады. Егер есептік фактілерге бухгалтерлік түсінік беру бірінші деңгейдегі құжаттарда өзгеше анықталмаған болса, онда бұл ақпарат көздерін аудитор қарастырып шығуы керек.

    Үшінші  деңгейдегі құжаттар белгілі бір саладағы немесе нақты жағдайларда қолданылатын есептің басым тәсілдерінің мәнін ашады. Екінші және үшінші деңгейдегі құжаттар бірінші деңгейдегі міндетті құжаттардан айырмашылығы артығырақ болып табылады.

    Төртінші  деңгейдегі құжаттар нақты жағдайға, құжаттардың ерекшелігіне, ұйымның статусына, жіберілген құжаттарға байланысты қолданылады. Мұндай жағдайда аудитордың қорытындысы көбінесе өзінің біліктілік пікіріне негізделеді. Концепциялар мен қағидалар 6 кестеде көрсетілген.  

    Кесте -6

    GААР негізгі ережелерінің концепциялары мен қағидалары