Халықаралық есеп тәжірибесі

    -  кәсіпорынның бухгалтерлік есеп стандарттары және оның түсіндірмесі;

    -  кәсіпорының бухгалтерлік есеп стандарттарымен құқықты бағыттау туралы ереже және оның түсіндірме сериясы;

    - біріктірілген есептілікті құру  стандарттары.

    Жапонияда есепті реттеудің жалпы түрі келесі сипатта көрініс береді (сурет-2).    

    

    

      

      

    

      
 
 
 
 

    Сурет-2. Жапонияда есептің реттелуі 

    Қазіргі уақытта Жапонияның қаржылық саясаты көбінесе бұл елдегі бизнестің елеулі қаржылық тұтыну бөлігін қанағаттандыратын банктердің аса көп емес бөлігінің мүддесі негізінде құрылады. Бір сәтте компанияның акционерленуіне шоғырлану болып табылады. Мұндай жағдайда қосымша салымды негіздеуге қажетті ақпараттар әдеттегідей мүдделі тұлғалардың тікелей қатынасу процесінде құрылады. Мұндай жол аса қарапайым және тиімді, өйткені компанияның алашақтарының саны шектеулі (бір ірі банк). Үкімет компаниялар туралы кейбір ақпараттардың жария етілуін талап етеді, оны қаржылық есептілікте ұсынады, бірақ АҚШ-қа қарағанда аз түрде бөлшектенеді.

    Тікелей Жапонияның есеп жүйесі туралы айтатын  болсақ, көптеген елдердегідей мұнда бухгалтерия қаржылық және өндірістік болып бөлінеді.

    Қаржылық бухгалтердің қызметі заң актілерімен белгіленеді және салық ведомоствасымен бақыланады. Жалпы түрде ол пайда мен зияндар, активтер мен міндеттемелер, есеп айырысу операциялар есебіне, қаржылық есептілікті құруға, қорытынды балансқа көңіл бөледі. Пайда есебіне акциялар бойынша дивидендтер сомасын анықтауға, табыс салығын есептеуге және төлеуге ерекше назар аударылады. Қаржылық есеп бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша Жапония кәсіпорындарында екі рет құрылады. Заңды тәртіппен қалыптастырған ережелердің бірі - қатарынан бірнеше есептік кезеңде қолданылатын бағалау жэне есептен шығару әдістерін өзгертпеу болып табылады. Оны бір мерзімде әр түрлі нысанды есептіліктегі көрсеткіштерді, олардың әр жылғы қаржылық есептілік мәліметтерімен өзара байланыстыратын жэне сабақтастыратын біртұтас есептеу әдістемесімен қамтамасыз етуі тиіс. Бақылау жасау тексерісі кезінде салықтық ведомоствалары жетекшілік ететін басқа ереже бойынша тексеру жасалған күні түгендеулердің құны осы уақытта жүзеге асырылған бағалаудан артық болмауы тиіс. Тек патенттерді жэне лицензияларды шартты бағалауға рұқсат етіледі.

    Жапония кәсіпорындарының қазіргі тәжірибесінде таралған стандарт-костінің әр түрлі варианттары болып табылатын нормативтік есеп жүйесі әсіресе металлургияда, металл өңдеу жэне автокөлік өнеркәсіптерінде таралған.

    Нормативтік есеп тағы да үш түрге бөлінеді:

    -  дара (әрбір өнім үшін жеке-жеке) негізінен кеме жасауда, авто көліктерді жасауда, электрлік машиналарды жасауда, құрылыста және кино өнеркәсібінде орын алған;

    - жалпы (барлық өнім түрлері үшін тұтасымен) тамақ өнеркәсібінде, көмір өндіретін кәсіпорындарда, руда және мұнай өндеу зауыттарында қолданылады;

    - құрама (алдыңғы екі вариантты біріктіреді) химия, целюлоза-қағаз және текстиль саласында, құрылыс материалдарының өндірісінде қолданылады.

    Шоттар  жоспары Жапония кәсіпорындарының көпшілігінде ондық шоттар қағидасы бойынша құрылады. Бұл жерде оның қолданылуы қандай да бір заңмен белгіленбейді. Шоттар корреспонденциясы есептік кезеңде мейлінше өзгертіліп отырады. Шоттар корреспонденциясынсыз операциялардың құрама жазбасының кеңінен қолданылуын үйлестірудегі мұндай мүмкіндіктерді бухгалтерлік есеп мәліметтерінің бұрмалауына қолайлы жағдай қалыптастырады.

    Жапондық  кәсіпорындар үшін айналым активтері мен капитал салымының шығындарын бағалау, амортизацияны есептеуге және резервтерді есептен шығару әдістерін тандау - ерекше мәселе болып табылады.

    Бухгалтер қалыптастырылған ереженің қатаң сақталуы мен компания үшін ең жоғарғы табысты қамтамасыз етуге ұтымды қажеттілігінің арасындағы балансты ұстап тұру қажеттілігі мәселенің шешілуін қиындатады.

    Жапон кәсіпорындарының қызметінде сапалы өнімдерді құру процесіне, сондай-ақ аяқталмаған өндірістің өсуіне алып келетін қажет емес артық өнімдердің өндірілуінен бас тартуға аса мән беріледі. Негізгі түбегейлі жағдай - өндіріс икемділігін қамтамасыз ету, оны өзгермелі нарық талабына тез бейімдеу болып табылады. Мысалы, Жапония фирмаларында орнатылған жабдықтардың 40% дейінгісі инженерлер, конструкторлар, технологтар, операторлар және бұл жабдықтарда жұмыс істейтін жұмысшылардың тікелей қатысуымен модификацияланған және жобаланған. Мұнымен қатар Жапондық кәсіпорындар артық қағаздың шығындалуын жоюға, шешім қабылдау тәртібін күрделендіретін қажет емес әкімшілік бөлімнен бас тартуға тырысады.

    Жапонияның есеп жүйесінде бухгалтер мамандарды дайындауға айқын көңіл бөлінеді. Оны келесі түрде жіктеуге болады: бухгалтер техник, бухгалтер экономист және дипломды бухгалтер.

    Орта  мектепті бітіргеннен кейін (Жапонияда  міндетті білім алу - 9 жыл, 6 жыл - бастауыш мектебінде, 9 жыл - орта мектепте) түлектердің көпшілігі жоғары орта мектепке түседі, онда оқу үш жыл жалғасады. Жоғары мектепте бірнеше курстан өтеді: жалпы білім беру, физика, математика, технология, коммерция, агрономия, үй шаруашылығы және басқа да.

    Бухгалтерлік  есеп негізі - коммерциялық курстың  негізгі пәні. Сонымен қатар мұнда оқитындар менеджмент, шаруашылық құқық, компьютер, шет тілі, математика, жапон тілін меңгеріп, қоғамдық және жаратылыс ғылымдарымен, мәдениеттанумен, дене шынықтырумен және т.б. шұғылдануы тиіс. Бұл курстың мақсаты - коммерциялық тәжірибеде мамандарды дайындау. Коммерциялық курсты бітірген соң түлектердің көбісі фирмаларда, дүкендерде, банктердің бухгалтериясында, бухгалтерлік фирмаларда және т.б. жерлерде жұмыс істейді.

    Жапонияның тәжірибелі бухгалтерлер институты 1948 жылы құрылған. Оның сандық құрамы аз және шағын бухгалтерлік мәселелерді жариялаумен шектеліп отырған. Түбегейлі есептік мәселелер Қаржы Министрлігінің бухгалтерлік есеп қағидалары шегінде шешіліп отырады.

    Жинақтай келе Жапонияның есеп жүйесі ағылшын-американдық үлгілеуден айырмашылығы келесі ерекшеліктерге ие:

    - есеп жүйесіне Шаруашылық құқық Кодексі, Құнды қағаздар және Биржалар туралы заң, Салық заңы және арнайы нормативтік актілер арқылы мемлекет елеулі әсер етеді;

    -   бухгалтер мамандыгы қаржылық  есептілікті дайындауға елеусіз  әсер етеді;

    - қор биржасының қызметі мемлекетпен  реттеледі;

    - компанияны қаржыландырудың негізгі  көзі - қарыз капиталы;

    - несиенің негізгі жабдықтаушысы  - банк;

    - банктер сыртқы қаржылық есептілікке әсерлі ықпал етпейді;

    - Жапонияның дипломды қоғамдық бухгалтерлер институты есепті стандарттау процесіне елеулі ықпал ете алмайды. 
 

2.3 Франциядағы  есепті ұйымдастыру ерекшеліктері және шоттар жоспары 

    Қазақстан Республикасы үшін Францияның есепті ұйымдастыру тәжірибесі аса қызықты болып табылады. Мұнда есепті бағыттауда үкімет маңызды рөл атқарады, өйткені ол тек бизнесті қаржыландыру мүмкіндігін бақылап қана қоймай, сонымен қатар инвестор немесе несиегер ретінде болады. Демек, кәсіпорындар есеп жэне есептіліктің бірыңғай стандартын қолдануға, әсіресе макроэкономикалық жоспарды, үкіметтің экономикалық саясатын қолдауға міндетті. Мұндай жағдай үкіметтік органдардың жұмыс істеуін елеулі дәрежеде қысқартады жэне тиімділігін арттырады, бірақ та қазіргі жағдайда халықаралық қаржы нарығына шығуға және бизнес пен оның қаржылық несие берушінің арасындағы қатынастың өзгеруіне байланысты жағдай өзгереді.

    Бұл елдің есеп жүйесін реттейтін заңға келетін болсақ, оның тарихы 1673 жылдан басталады, ол кезде Кольбераның бухгалтерлік құжаттарды жүргізу ережелер бөлімі енгізілген «Коммерциялық кодекс» қабылданған тұғын. Бухгалтерлік істің одан әрі дамуы Наполеонның тек қана Францияның есебіне емес, сонымен қатар өзге де елдердің есебіне үлкен әсерін тигізген кодекстің қабылдануымен жалғасты.

    Қазіргі уақытта бухгалтерлік заңнамаларды 1957 жылы құрылған Бухгалтерия бойынша  Ұлттық кеңес (БҰК) жүзеге асырады. Бұл қоғамдық ұйым, бірақ та экономика, қаржы және бюджет министрлігімен тығыз байланыста жұмыс істейді, мейлінше тәуелсіз әрекет жасайды: оның төрағасы - үкіметтегі ықпалды тұлға, ал оның мүшелері - бухгалтерлік іс және аудит бойынша мамандар әр түрлі министрліктердің тағайындаған үкіметтік чиновниктер.

    БҰК қызметіне бухгалтерлік іс нормаларын және бухгалтерлік құжаттардың нысандарын дайындау, сондай-ақ бұл саладағы әр түрлі зерттеулерді бағыттау және мүдделі тұлғаларға жеткізу жатады.

    Тұтасымен бухгалтерлік есеп Француз компанияларында  Сауда кодексі, 1966 жылғы Өндірістік сауда компаниялары туралы заңы, 1967 жылғы № 67/236 декреті, 1970 жылғы Ұлттық компаниялар туралы заңы, Капитал салымы кодексі және езге де кодекстердің талаптары негізінде құрылады.

    Францияның  бухгалтерлік есебінің негізгі құжаты - бухгалтерлік есеп шоттарының жалпы жоспары. Оны 1982 жылы Францияның Бухгалтерлік есеп бойынша Ұлттық кеңес қабылдаған [12]. 1947 жылы шоттар жоспары алғаш қабылданғандығын байқаймыз. Бухгалтерияны жүргізудің жалпы жоспары 1957 жылы қайта жасалған. Осы шоттар жоспарының негізінде ұлттық бухгалтерлік кодекс нысандарының негізі қаланған, онда бухгалтерлік есеп және есептілік бойынша маман, неміс профессоры Юджина Шмаленбахтың ойы жатыр. Ұлтшылдардың келуімен Кельде Ю. Шмаленбах профессор атағынан айырылды, бірақ оның ойлары 1937 жылы Герингінің экономикалық жоспарында жүзеге асырылды. 1942 жылы Францияда осы ойларды бухгалтерияны жүргізудің жалпы жоспарын жасау кезінде негізгі амал ретінде қолданды. Франция босатылғаннаң кейін де үкіметтің мұндай жоспардан бас тартпауының екі себебі болды:

    •   көптеген компанияларды ұлттандыру істің жағдайын бақылауды және қызметтің дұрыс басқарлуын талап етті;

    •   өнеркәсіпті қалпына келтірудің бес жылдық экономикалық жоспары бірыңғай және бухгалтерияны жүргізуде жоспарды жүзеге асыру мақсатында қажетті ақпараттарды алу қажеттігін туғызды.

    1982 жылы жоспар ЕЭО директивасына  сәйкес нормативтік құжаттау блогінің түзетілуімен 1986 жылы кеңейтілді. Қазіргі уақытта бухгалтерлік есеп шоттарының жалпы ұлттық жоспары ЕЭО төрт директивасының талабына сәйкес келеді және келесі бөлімдерден тұрады:

    1. Жалпы ережелер;

    2. Терминологиялар;

    3. Бағалау ережесі;

    4. Пайда мен зиянды есептеу ережесі;

    5. Компания топтары үшін бухгалтерлік  құжаттардың жинағы;

    6. Бухгалтерлік құжаттарды жүргізу тәртібі;

    7. Жыл сайынғы бухгалтерлік құжаттар;

    8. Өзіндік құн есебі.

    Есептің өзі мынандай қағидаларға негізделеді:

    •   фактілерді қолайлы және логикалық түсіндіретін орынды дәлелдеме;

    •   реттеушілік және сақтық, яғни занды нормаларға сәйкес келуі;

    • шынайылылық - операция мәліметтерінің маңыздылығы және бухгалтердің біліміне негізделген заңнамалар мен тәртіптердің пайдаланылуын дұрыс қолдану;

    •   қасақана емес, шындықпен ақпараттарды ұсыну.

    Францияда бухгалтерияны жүргізудің жалпы  жоспарының міндетті ережелеріне мыналар жатады:

    1. Есептеу, яғни шығындардың келіп түсуінің есебі ақша құралдарының нақты ағымы деген терминмен жүзеге асырылады, қашан олардың іс жүзінде алынғандығына немесе шығындалғандығына байланысты болмайды.

    2.  Біркелкілік - құндық бағалау әдістемесі мен есептілікті ұсыну жалпы жағдайда қандай да бір елеулі өзгерістер болғанға дейін тұрақты жүргізілуін білдіреді. Әдістемені өзгерту қажеттілігі бухгалтерлік есеп түсініктемесінде мұндай өзгерістердің сапалық және сандық салдарының көрсетілуімен сипатталады.

    3. Сатып алу құны, яғни бағалау  сатып алу бағасы бойынша немесе компаниялардың өзі өндірген жағдайда даярлау өзіндік құнмен жүзеге асырылады. Негізгі капиталдар төменде келтірілген әдістеме бойынша қайта бағалануы тиіс.

    4. Активтер мен пассивтерді есептегенде өзара есептесуге жолбермеу.

    5. Жыл соңындағы және келесі қаржылық жылдағы алғашқы баланстың ұқсастығы, яғни осы құжаттардың бір-бірімен сәйкес келуі. Егер өткен жылға жататын пайда мен зиянды белгілеу талап етілсе, оларды резервтерден көрсетуге болмайды, жылдық пайда мен зиян туралы есеп арқылы көрсету қажет.