Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері

   Табиғи ресурстар таусылмайды дейтін көрінер көзге аңғал ұгымның мәні қалмай барады. Жерден өндіріп алатын корға- сынның, қалайының, мырыштың, мыстың жэне күмістің қор- лары таусылды десе де болады. Оның үстіне, күні кеше ғана таусылмайтындай көрінген, тегін пайдаланылып келген табиғат байлығы тапщылыққа айналды. Мұны әлемдегі тұщы судың азайып бара жатқанынан байқауға болады. Су планетамыздағы табиғи ресурстардың ішінде айрықша орын алады. Белгілі бол ғандай, жердің беткі кабатының 30%-інен азын құрлық алып жатыр, ал қалған бөлігі әлемдік мұхитқа тиесілі (17-кесте).

   

17. Жердіц су ресурстарынын аракатынасы

   Жер шарында су мол болғанымен, ол Жердің аудандары мен елдер бойынша біркелкі емес. Бұл арада мынаны ескеру керек, планетамыздағы жалпы су ресурстарына қатысы бойынша Аркгиканың, Гренландияның жэне Антрактиданың мұздақтарын коса алганда тұщы судың қоры өте аз - шамамен 3%. Тұщы сусыз өмір сүрудің мүмкін еместігі бәрімізге белгілі.

 

   

   Адамдарға қанша су қажет? Егер тек шөл басу үшін қажет болатын суды ғана ескерсек, онда оған аз ғана су кетеді екен. Шындыгына келсек, ғалымдардың есептеуінше, планетадагы барлық өзендерде ағатын бір тәулік ішіндегі ағынды су бүкіл адамзатқа кем дегенде жарты ғасырға жетеді екен. Сонымен катар, статистикалык мәліметтерге сәйкес, әр түрлі елдерде, әсіресе, дамыған елдерде сутартқысы (водозабор) адамдардың санына карағанда жылдам өсіп келеді. АҚШ-та гасырдың басынан бері суды тұтыну 8 есеге артқан, ал халықтың саны мүның екі есесіне де жетпей отыр.

   Су тек шөл басу үшін ғана керек емес. Ол өндіріс үшін де қажет. Қазіргі технологияның су сыйымдылыгы өге жоғары: 1 тонна құрышты қорыту үшін 250 м³ су кажет, 1 тонна кағаз өндірісіне 900 м³ су, 1 тонна капронға - 5600 м³ су кетеді екен. Егер Жердің 1 түргынына кететін барлық су шығынын есеп- тесек, ол жылына 1,2 тоннадан да көп көрсеткішке тең болады екен. Бүл көрсеткіш одан ары өспесе, кемімейді.

   Су - біртұтас кешен ретінде болатын табиғи ресурс. Табиғи ресурстыц бүл түрі мыналарга арналған:

• адамзаттың, хайуанаттар мен өсімдіктер әлемінің өмірлік кажеттіліктерін өтеуге;
• ондірістік-шаруашылық қажеттіліктерге (жуу, материал- дар мен қүралдарды суыту, өсімдіктерді суару);
• гидротасымалдау жэне кемелермен жүкті тасуға;
• өзіндік ерекшелігі бар технологиялық процестерді қамтамасыз етуге (электр энергиясын өндіру).

   Су биосфераның барлық қабатында болады; дәлірек айг- канда, ол тек су қоймаларында ғана кездеспейді, сонымен катар, оны ауадан да, топырактан да жэне бүкіл тірі жан иелерінің бойынан да үшырастырамыз. Біз жыл сайын өз денеміздің бес есе салмагынан да көп суды ішеді екенбіз, ал эрбіреуіміз оз өмірімізде шамамен 25 т суды сіміреді екенбіз. Адам тамақ ішпей 40 күн өмір сүре алады, ал шолге бар-жоғы сегіз-ақ күн шыдайды екен. Оттегінсіз тіршілігін жалгастыратын бактерия- лар бар. Ал, сусыз өмір сүре алатын ешқандай тіршілік иесі жоқ.

   Суды» шығу тегі. Көп бөлігі мұхиттар мен теңіздерге жи- налган су кембр кезеңіне (в докембрийский период) дейінгі жа- нартау (вулкан) аткылаганда ақтарылган граниттік магманың кристалдану процесінің нәгижесінде пайда болды. Жердің үстің- гі жағында ювенилді су деп аталатын, ягни жер шарының ылғал айналымына алғаш рет енген термалды су көздері табылды. Бұл су магмадан бөлінетін оттегі мен сутегінен қалыптасты.

   Су атмосферада 10 күнде, ал ағынды өзендерде 12-16 тэулікте жаңарып (жаңғырып) отырады.

   Салыстырмалы түрде алғанда өзендерде су аз болады, олар жылына 10-12 км¹ катты затты жэне 3,3 млрд т ерітілген зат- тарды ағызады. Орташа есеппен алғанда эрбір 125 мың жылда құрлықтың 1 метр жер қабаты шайылып кетеді.

   Егер жердегі барлық мүздақ еритін болса, мүхиттын денгейі 65-70 см-ге дейін көтеріліп, көлемі онсыз да аз қүрлық судың астында калар еді.

   Алайда, гүщы судың негізгі қоры мүздактарда жинақталған. Мэселен, тау шыңдарындағы жэне Антрактида мен Арктиканың мүздағындағы түщы судың қоры 97%-ті қүрайды. Ал, өзендер- дегі, көлдердегі жэне су қоймаларындагы түщы судың қоры - 3%.

   Жердегі судың айналымын қысқаша былай сипаттауға болады: Жер бетіндегі су негізінен теңіз бетінен жэне өсімдік- терден (транспирация) судың булануы нәтижесінде атмосфераға көгерілетін су буынан пайда болагын жауын-шашын түрінде калыптасады. Оның бір белігі өсімдіктер мен хайуанаттар арқы- лы тікелей жэне жанама түрде қайтадан буланады, ал ендігі бір бөлігі жер асты суларын байытса, калған бөлігі өзен арнала- рымен теңіздерге барып қосылады да қайта буланады (6-сурет).

   Транспирацияның немесе теңіздің бет жағынан буланудың нәтижесінде бөлінегін судың мөлшері эрбір жердің жергілікті жагдайына қарай өзгереді. Мәселен, теңізден қашық орналаскан орманды алқаптарда аудан бірлігімен алғанда су теңіз бетінен буланатын судан гөрі көп буланады. Өсімдік кемісе, транспирация да кемиді, осының нэтижесінде жауын-шашын аз болады.

246 ♦ 10-тарау. Су ресурстарын экономикалық тургыдан багалау...

 

   Теңізден  бірдей қашыктықпен алғанда бір  кендікте жэне биіктікте жылына буланатын  ылғалдың мөлшері:

• тропикалық ормандарда -І400мм;
• саваннада -ІОООмм.

   Кейбір  авторлардың есебінше, транспирацияның  қарқын- дылығы:

• 1 га қайынды орманда жылына - 47000 литр су;
• 1 га шыршалы орманда - 43000 литр су.

   Бұл арадагы 1 га кайынды орман жапырақтарының массасы (салмагы) 5 тониага (кұрғақ зат) ген, ал, 1 га шыршалы орман- дікі - 31 т.

   Жартылай  қуаң аудандардағы транспирацияның, жауын- шашынның жэне өсімдік мөлшерінің арасындагы тікелей ара- қатынасы анықталды (Вальтердің ережесі). Өсімдіктерді жылына 1 тоннаға арттыратын болсақ, орташа есеппен алғанда жауын-шашын 100 мм-ге артады екен.

   Су балансы. Геологиялық ауқымда құргақтагы су мен теңіз суыныц арасындагы тепе-теңдіктің (баланстың) жиі бұзыла- тынын байқауга болады. Теңіз деңгейінің өзгеруі кептеген жағдайларда планетадағы климаттың өзгерісімен байланысты болады. Жер бетіндегі жэне жер астындағы судың флуктуа- циясын, өсімдер өзгерісін, қар жэне мүз жамылғыларының ырға- ғын бақылап Караганда, 1800-2000 жылда кайталанатын қүргак- тагы ылғалдың режимін байқауға болады.

   Шнитниковке жүгінсек, біз бүгінгі таңца өте  ылгалды кон- тиненталдық (күрлықтық) фазадан аса құргақ континенталдык фазаға өту үстінде екенбіз. Бүл құрлықтагы судың бір бөлігі теңізге ауысатынын білдіреді. Соңғы 80 жылдағы байқау көрсет- кендей, теңіздің деңгейі жыл сайын 1,2 мм-ге көтеріледі, бүл қүрғақтагы судың қорын жылына 430 км³-ге кемітеді. Бүл көр- сеткіш Каспий теңізіне қүятын барлық өзендерге де (оның ішінде Еділ мен Жайық секілді (Волга и Урал) аса ірі өзендерге) қатысты. 31-кестеден көрінгендей, адамзат өз қажеттілігіне пай- даланатын судың жыл сайынгы мөлшері теңізге тек гидро- графикалық желі бойынша қүйылатын судың мөлшерін ескер- генде 37,3 мың. км³-ді кұрайды екен. Бүдан баска 13 мың км³-ге тең болатын жер асты суының бір бөлігін пайдалануга болады.

18. Элемдегі су ресурстары (Калинин мен Быков бойынша)

 

   Жер шарындағы халықтың (5 млрд адам) су ресурстарын тұтынуын былайша белуге болады (км -пен алганда):

   ирригация - 7000;

   өнеркәсіп - 1700;

түрмыстық қажеттілік - 600; ластанған суды таза сумей араластыру - 9ОО0;

   басқа қажеттіліктер - 400.

   Барлығы: 18700 км³.

   Бүл тек бір-ақ рет пайдаланылатын суга құрылған есеп. Нақты түтыну 18700 км³ судан біршама аз, ягни су ресурстарын пайдалануға жарамдысының жартысынан көбін құрайды.

   Сумен қамтамасыз етілу дегенде, біз өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының, коммуналдык жэне басқа да халық шаруа- шылығы салаларының жэне олардың жыл сайын жаңғырты- латын ресурстарының суға деген қажеттіліктерінің қанаттану мүмкіндігін түсінеміз. Бұл арада судың статистикалық қоры ескерілмейді, өйткені, оны халық шаруашылығы айналымына тартатын болса, колайсыз экологиялық салдарды тудырады. Бүл өз кезегінде шаруашылық жүргізудің негізгі принципіне қайшы келеді. Мэселен, принцип бойынша еріту арқылы (мүздақтар- дың үстіңгі бетін қарайту немесе басқа да жолдармен) таудағы мүздақтарда ғасырлар бойы жинақталған су қорын пайдалануға болады. Сондай-ақ, терең жер асты суларын да пайдалануға болады. Оны көптеген қалаларды сумен жабдықтау үшін жүзеге асыруға болады. Алайда мүздактарды жэне терең жер асты суларының қалпына келуі үзақ жылдарға созылатындықтан, эко- логиялық түргыдан алғанда бүл қауіпті болып саналады. 'Габиги ресурстарды тауысу есебінен шаруашылық жүргізуге, былайша айтқанда, келешек үрпақтың үлесіне қол салуға болмайды. Сондықтан да бүдан былай карай халықты сумен қамтамасыз еткенде жаңғыртылатын түщы су қорын немесе ағынды су ресурстарын тек бүгінгі күн үшін ғана емес, сондай-ақ алдағы келешекте де халық шаруашылығын сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі ретінде қарастыруымыз керек.

   Орташа есепгіен алғанда планетаның 1 түрғынына күніне 3 мың литрге дейін су кетеді екен, алайда Жердегі 5 миллиард- тың 1 миллиард түргыны күніне кем дегенде 2-3 литр тұщы суға колы жетпей отыр. Миллиондаған адамдар мал меи егістікті суаруға судың жетісгіеуі салдарынан аштыққа үшыраган.

   Жаңғыртылатын ресурстардың абсолюттік шамасы бойын- ша әлемде бірінші орынды Бразилия алады екен. Ондағы тек бір гана Амазонка өзенінің су ресурстары бүкіл әлемнің су ресурсы жиынтығының 20%-ке жуыгын қүрайды, ал бұл елдің барлық территориясындагы (жылына 9230 км³) ресурс бүрынгы Кеңес Одагындагы су ресурстарынан 2 есе көп (19-кесте).

19. Әлем елдерінін сумен камтамасыз етілуі