Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері

   Рейн - Батые Еуропаныц маңызды күретамыры. Жыл сайын Рейн өзенінде 120 т темір, 85 т сынап, 1000 т мышьяк, 1500 т қорғасын «тасымалданады».

   1986 жылдын караша айындағы химиялық кәсіпорындардың бірінде болган өрттің нэтижееінде Рейн өзеніне ораеан зор мөлшерде сынап қосылған улы заттар тасталды. Бұл қарбаласты пайдаланған баска да химиялык кэсіпорындар Рейн суына өздерінің химиялык заттарын ағызып жібереді. Өзеннің улануы балықтардың жойылуына экеп еоқтырды.

   Сынап қосындылары су жиегіндегі жер асты суына да қауіп төндіріп түр, яғни су жиегіндегі жер асты суының улану мүмкіндігін, өкінішке қарай, ешкім жоққа шығара алмайды.

   Бұгінгі танда Рейн өзеніне жылына 60 млн м³ арық суы (сточных вод) қүйылады. Уақыт өткен сайын кәсіпорындардың немесе газалаушы қүрылғылардың апатқа үшырауы нәтиже- еінде қүрылымында қауіпті заттар бар өте ластанған судың лақ етіп (лықсып кеп) қүйылуы жиі орын алып отыр. Мұндай апат, мыеалы, Рейн өзенінің жоғары сағасында орналасқан Базел калаеындагы (Швейцария) «Сандос» атты химиялық зауытта 1986 жылдың күзінде орын алды. Қоймадагы өрт көп мөлшер- дегі улы заттардың сыртқа шыгып кетуіне себеп болды. Мұндай апатгы жағдайларда болатын қарбаласты пайдаланып, кейбір кэеіпорындар жинақталып қалған зиянды калдықтарын озенге тастауы ықтимал. Рейн озені ластанудан ең көп зардап шеккен озендердің бірі, ондағы балықтардың кобі қырылып бітті, ГФР- дың көптеген елді-мекеніндегі су жүргізетін қүбырлар жабылды, ал халық цистернамен экелінген суды пайдаланды.

   ¥лыбританиядағы Темза озенінің төменгі агысы 1800 жылдын озінде-ақ Лондонның арық суынан ластанып, 1849 жэне 1854 жылдары 25 адамның өмірін қиған жүқпалы тырысқақ індетінін жайылуына себеп болды. 1858 жыл «сасык тіс жай- лаған жыл» деген атпен белгілі; өзен жағалауындагы ағылшын парламентінің гимаратындағы перделер арнайы қүраммен жаса- лын, бірыңғай ақсүйектерден (аристократ) түратын мәжілісмен- дерді (парламентари) мүңкіген сасық иістен қорғады. XX гасыр- дың орта шеніне шейін Темза өзені, агылшындардьщ пікірі

бойынша, аз да болса кэдеге (пайдалануға жарамды болуы) асуы үшін 1:5 - 1:20 пропорциясында таза суды араластыруды кажет ететін ең лас «арық» суы күйінде қалган. Тұтастай Ұлыбритания бойынша, 3200-ден де көп арық суы қатты ластанған.

   Астаналық өзендердің бірі - Мэскеу өзенінің 60-шы жыл- дары жағдайы нашар болды. Қаладағы көптеген кэсіпорындар тазаланбаған суды осы өзенге ағызды. Бір ғана Лихачев атын- дағы автозауыты Рязань секілді қала халқы гұтынатын судың мөлшеріндей болатын 120 мың м³, тазаланбаған суын осы өзенге төкті: қаладагы өзеннен балықтар үшыраспайтын болды, ал өзен суы жагымсыз иіс шығарып, көбіктеніп, мұнай дақтарынан сүрғылт қоңыр тартты.

   Мәскеу  қаласын электр энергиясымен жабдықтау ұшін Волж су қоймасында Конаковтык ГРЭС - аса қуатты қазіргі за- манғы жьигу электр станциясы салынды.

   Суды  жылытып ластайтын оның агрегаттары су қоймасын- дағы сумен салқындатылатын еді. Бұл су саласының дамуына жол ашты; Мәскеу қаласындағы су жүргізетін құбырларға су осы су қоймасы арқылы келеді, ал оны тазалауға жүмсалагын кәсіпорындардың шығыны күрт артып кетті.

   Су  эр қилы түтынылатыны секілді су қоймаларының ласта- ну жолдары да эр түрлі. Мысалы, өзен суы өзіне қайтадан қүйы- латын суармалы жерден артылған судан ластанады. Амудария озеніне одан алынатын судың шамамен жартысына жуығы қайтадан кері құйылады, алайда бүл кері қайтқан судагы тұздыц мөлшері 1-7 г/л артық болады. Осының нәгижесінде соңғы 15 жылда Амудария өзенінің төменгі ағысындағы гүз екі есеге артып, ішуге (ауыз су) жарамдылығы азайды. Бүл жагдайды суармалы жерді сугаруға арналган судың қүрамындағы нитрат, фосфат, пестицид пен дефолиант секілді элементтер ушық- тырып жіберді. Кейде адамдардың өмірі мен тіршілік иелеріне аса қауіпті болып табылатын, тазаланбайтын (тазалауға келмей- тін) «коктейлдер» пайда болады. Осыған үқсас жагдайды АҚШ- тағы Колорадо өзенінен үшыратуға болады: одан жылына 16,7 км³ орташа агынды судан 15,7 км³ су суармалы жерді суғару үшін алынады, содан соң бүл өзенге бүкіл суғарылған территориялардан артылған, кұрамына ерітінді тұзды, пести- цидті жэие тынайтқыштарды жинап алған үлкен мөлшердегі суармалы жердің суы қайта кеп кұйылады.

   Судың өзіндік ерекшелігі, оның таусылмайтындай  көрінген, емін-еркін пайдалануға  жететін молдыгы, ерітіндідегі химиялық реакциялардың барысы тарихи түрғыдан өнеркәсіптердің кез келген саласында, ауыл шаруашылыгы мен коммуналдық шар- уашылыққа «ылгалды» технологияларды тудыруға ықпал етті. Нәтижесінде түпкі өнімнің бір тоннасы үшін әдетте 10-1000 есе көп ластанған су «өндірілетін» болды.

   Адамзат гидросферасының аз гана бөлігін күрайтын қүр- лықтағы (жер үстіндегі) шектеулі түщы суға ғана өз әсерін тигізіп отырган жоқ. Адамзат әрекетінің нәтижесінде элемдік мүхит та ластанып барады. Мүхит ешуақытта ластанбайды, ол өзін-өзі тазалауға шамасы жететін алып сүзгі, дейтін үгым осы уақытқа дейін санамызда орныгып келген болатын. Алайда адам аса қуатты күшке ие болғандықтан оның эр қилы әрекетгеріне мүхит та төтеп бере алмайтын жагдайға жетті. Әсірссе, таби- ғаттың өзінен пайда болмаған, пайда болган күннің езінде мүндай көп мөлшерде өндірілмейтін синтетикалық материалдар табиғатқа «қиындық» тудырыгі отыр. Әйгілі ДДТ препаратын - зиянкес жэндіктерді жоятын «ііанацеяны» еске алсақ та жетіп жатыр. Жәндіктер эрі-беріден соң оған бойларын үйретіп бейім- деліп алды, алайда табиғагтың оган бейімделуі нашар болды, сондықтан да оны кез келген жерден жэне жер шарының кез келген түкпірінен кездестіруге болады: оны ананыц сүтінен де, антарктика мүзынан да, ангарктиканы мекендейтін пингвин- дердің бойынан (денесінен) үшырата аласыз.

   Радиоактивті  қалдықтар мүхитты ластаушылардың ішіндегі ең қауіптісі болып табылады. Осы уақытқа дейін радиактивті қалдыктардың ондаган мың контейнерлері мүхиттардың бірне- ше түпкіріне көмілді.

   Әлемдік мүхит бүгінгі танда сүйык  жэне қатты қалдықтар тасталатын қоқыс жэшігіне айналды. Оған бүкіл тазаланбаған ағынды сулар кеп күяды. Мүхитқа айрықша улы химикаттары бар контейнерлер мен қоқыстар тасталатын болды.

   Мәселен, 50 жыл бүрын Балтық теңізіне цементгеліп «ерек- ше мығым жабылған» контейнерлермен 7 мың т мышьяк көміл- ді. Бүл мышьяк көмілмей ашык тасталатын болса, ол Жер ша- рындағы бүкіл тіршілік атаулыны уландырар еді. Бүгінгі танда контейнерлер тесіліп, ондагы улы заттар сыртқа шыға бастады.

   Өзеннің ластануы туралы сөз болғанда әдетте олардың бар- лыгы да мүхиттарга барып қүйылатыны жэне антропогендік тектегі ластаушы заттарды таситыны үмыг қалады. Мүхиттар тек өзендер арқылы гана ластанбайды, сондай-ак оны түтінді, газды, шаң-тозанды, қаракүйені таситын ауа агыпдары да лас- тайды. Солтүстік, Жерорта, Ирланд, Балтық теңіздерінің эвтро- фикациялары мен ластану жолақтары бар мүхиттың аса ірі акваторийі пайда болып үлгерді. Солтүстік теңізінің жағалауын- да 30 млн адам өмір сүреді эрі көптеген кәсіпорындар орналас- кан. Онда жүздеген жэне мыңдаған шаршы шақырымды мүнай дақтарымен ластанған алаң алып жатыр. Алайда осылардың ішінде ең көгі ластанган теңіз - Жерорта теңізі.

   Жерорта теңізінің 1 км² бет жағын 20 кг мүнай ластаған, ал бүл көрсеткіш оның шығыс жак бөлігінде 10 еседен де көп. Теңіз суы жылда бір мөлшерден аспайды, бүл ең алдымен кеме- лердің отын сыйымдылығын жуып-шаюдан осындай болатын болса, екіншіден, танкерлерден мүнайды тиеу барысында 0,5 млн т-дан да көп мүнай төгіледі. Әйгілі Ривьераның 1 шақырым жағалауына жылына 300 тоннадан да артық болатын таза- ланбаған арық суы төгіледі. Италияның белгілі жағажайларына (пляж) адамдардың шомылуына бүгінгі танда қандай да бір аурудың түрін жүктырып алмауы үшін гыйым салынған. 4/5 италиялык жағалау мүнаймен, өнеркәсіптерде жэне түрмыста пайдаланылган арық суымен ластанган, түрмыстық жэне өнер- кәсіптік арық суының 90%-і тазаланбаған күйі Жерорта теңізіне тасталады. Жерорта теңізінде жинақталған ластаушы заттардың салдарынан орын алып огырган Атлант мүхитымен су ал- масудың әлсіреуі оның экожүйесіне (экологиялык жүйесіне) аса қатерлі қауіп төндіреді.

   Мүхитқа өнеркәсіп қалдықтар түрінде  2,3 млн т қорғасын, 1,6 млн т марганец, 6,5 млн т фосфар, сондай-ақ аса көп мөл- шерде сынап, мырыш, хром жэне улы химикаттар тасталады. Мұхитта миллиондаган пластикалык пакеттер, 35 млн бос пласт- массалық шөлмек, 70 млн шынылы шөлмек, 5 млн ескі-құсқы аяқ киімдер жэне пластмассадан жасалған эр килы бұйымдар жи- нақталып қалган. Бүл заттардың теңіз жануарларының асқазан- дарынан табылуы әдеттегі үйреншікті қүбылысқа айнапды.

   Қаланың арық суында су флорасы үшін улы  болып табыла- тын 1 литр ерітінді жуу  күралының шамамен 10-25 мг-ы бар. Оның үстіне бүл арық суының күрамында 5,9 мг кадмия, 0,5 мг мыс, 0,5 мг қоргасын, 0,8 мг темір, 23,2 мг натрия, 0,2 мг мырыш, 6,6 мг фосфат, 4,53 мг май болады.

   Қалыпты су кеңдігімен алғанда өзендер ластанган  көзден 200-300 шақырымда, ал солтүстіктегі  кеңдікте 2 мың шақы- рымда өздігінен  тазаланады. Оның үстіне, көптеген ГРЭС-тер  мен кэсіпорындардан жылы су өзендерге  агызылады, бүл өз кезегінде жылытып ластау деп аталатын құбылыска экеп соқтырады. Су температурасы 28°С-тан жогарылаганда жэне 0₂ тапшы болганда лосос балыгы оледі.

   Су  қоймаларының ластануы, ондагы су деңгейінің төмен- деуі жэне су-түз балансының өзгеруі, міне осындай жагымсыз қүбылыстардың кагарына соңгы он жылдыц ішінде колдердің кышқылдануы кеп косылды. Бүл кең аукымда Швецияда, Нор- вегияда, АҚШ-та жэне Канадада байкалды. Жауын-шашын түс- кенде жэне қүрғақшылықта SO2, N0₂ атмосферадан шайылып кегеді екен.

   Зерттеу корсеткендей, кышқылдану жылына 0,05 бірлігі жылдамдыгымен үлғайып келеді. Норвегияда көлдердің 30%-і кышкылданаган (рН<5,0), Швейцарияда - 5 мың көл (рН<5,0), АҚШ-та - 271 көлдің 51%-і қышқылданған. Көбінесе гранит, гнейс, базальт таужыныстары бар жэне түбі қүм-қайран боп келетін көлдер қышқылданган, өйткені бүл аталмыш таужыныс- тарының химиялық касиеті оте жогары. Ал, эк тасына жэне доломитқа ие көлдер қыіиқылымен реакцияга оңай түсетіндік- тен қышқылданбайды, себебі қышқыл колдің өз ішінде бейта- раптанады (нейтрализуется) жэне рН мэні өзгеріссіз деңгейде қалады.

   рН < 6,5-те шаян тәрізділер, ұлу, моллюскі (жүмсак денелі омыртқасыз жәндіктер), лосось, форель, плотва балыктары, рН < 5,0-де алабүға, табан балықтары, рН < 4,5-те жыланбалық, голец өсіп-өнбейді.

   Жер асты суы ластанудан жаксы коргалған эрі онда мау- сымдық жэне көп жылдық ауытқулар болмайды. Алайда, жауын-шашынмен, өзен суағарымен, канализация жарылганда немесе мүнай өнімі сыртқа шығып кетсе - табиғи инфильтрация арқылы жер асты суы да ластанады. Мәселен, 1957 жылы АҚШ базасында авиалайнер 110 мың л реактивті отынды төкті. Су көкжиегіне дейін ластанды, 15 жыл бойы сумен қамтамасыз ететін базаны қалпына келтірудің мүмкіндігі болмады. Токси- калық арык суын, эсіресе, радиоактивті суды жер асты резерв- уарына кему өте қауіпті: 1 литр радиоактивті су 10 млрд m^j суды ластайды.

   Америкаіық  геохимик эзіл-шынын араластырып  былай жазган екен: «Жакын келешекте  мүхиттан ондіріп алатын ең маңызды  химиялық құрам -түщы су болуы мүмкін».

   Сынап жэне басқа ауыр материалдар. Жыл сайын ауыл шаруашылыгында жэне өнеркәсіпте пайдаланылган 5 мың тон- нага дейін сынап жерден мүхитқа тап болады екен. Қүрамында сынап, қоргасын жэне мыс ұшырасатын калдықтар жагалаудагы жекелеген аудандарға оқшауландырылган, алайда оның бірқатар бөлігі территориялық судың шегінен алысқа тасымалданады.

   Сынаппен  ластанған теңіз суы алғашқы  кезіндегідей өнімді болмайды. Сынап аз ғана шоғырланған зоналарда органикалық заттарды синтездейтін эрі оттегін бөліп шығаратын ұсақ жасыл балдырдың азайганы байқалды. Ауыр металдарды фитопланктон жүтады, содан сон ол ас тізбегі (по пищевой цепочке) арқылы жоғары организмдерге өтеді. Нэтижесінде ауыр метал- дар балықтардың, теціз суқоректілерінің, қүстардың бойында қауіпті мөлшерге дейін жинақталады. Мәселен, Жерорта теңі- зіндегі жекелеген балық түрлерінің бойында Бүкіл әлемдік денсаулык сақтау ұйымы кабылданған стандаргқа сәйкес қауіп- сіз саналатын мөлшерден екі-үиі есе көп сынап бар. 

   Минамат деп аталатын шағын жапон қалашыгында орна- ласқан (Кююо аралы) химиялық комбинаттың иесі пайдасын гана ойлап, үзақ жылдар бойы сақтық шараларын қолданбай, мүхитқа комбинаттыц арық суын агызған. Нэтижесінде жаға- лаудың суы мен балығы сынаппен уланады. Бүл балықты жеген ондаган жергілікті түрғын уланып өлсе, жүздеген адам аса ауыр психикалық сал ауруына үшырайды. 1972 жылдың шілде айын- да арнайы комиссия адамдардың ауруға үшыраган 231 жағ- дайын, оның ішінде адамдардың өліміне әкеп соқтыратын 59 жағдайды ресми тіркейді. Төрг айдың ішінде бұл сан 292-ге дейін артады. Сот ауру-сырқаудың себептері туралы өз түжы- рымын шыгарганша - осы уақыт аралығында ресми танылған аурулардың саны 370-ке жетеді, оның ішінде 79 адам кайтыс болады. Минамат Жапонияның «өнеркәсіптік Хиросимасына» айналады, ал «Минамат сыркаты» термині бүдан былай меди- цинада өнеркэсіптің қалдықтарымен уланган адамдарға қолда- нылатын болды. Минамат қасіреті қоршаган табиғи ортага жыртқыштық көзбен қарамай, оны аялап, күтіп-баптап, үқыпты қарауға бірден-бір сабақ бола алады.

   Түрмыстыц қалдьщтар. Теңіздер мен мүхиттарға катты жэне сұйық болып келетін түрмыстық қалдықтар (фекалия, тун- балы шлам, қоқыс) қүрылықтан тікелей өзендер арқылы ағып келетін болса, бұл қалдық кеме жэне баржа арқылы да таста- лады. Осынау лас калдықтардың бір бөлігі жағалау зоналарында шөксе, енді бір белігі теціздегі ағындардың жэне желдің әсері- мен жан-жаққа ыдырап кетеді.

   Теңіздің беткі қабатында бактериялар үлкен молшерде көбейіп келеді. Олардың бэрін зиянсыз, теңіздің экологиялық жағдайына қауіпсіз деп айга алмайсьщ. Соңғы уакыпа аса ірі қалалардың маңында ішек-асқазан жэне баска да ауруларды тудыратын бактерияның катогендік түрі жиі пайда болатын болды. Бүл тұрмыста пайдаланылган арық суының алдын ала биологиялык түрғыдан тазаланбай түрып теңізге тап болуынан туындап отыр.