Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері

   Түрмыстық қоқыстың катерлі болуының себебі мынада: олар бірқатар кауіпті жүқпалы аурудың түрлерін (ішек сүзегі,

тырысқақ, дизентерия) тудырып қана қоймайды, сонымен бірге ол оттегін сіңіріп алатын қүрамның көп мөлшеріне ие. Отгегі - теңіздегі тіршіліктің тірегі, ол - суға тап болган органикалық заттардың өсіп-енуі процесіне қажетті элемент. Егер коммунал- дық қоқыс аз ғана мөлшердегі суға тасталса, онда теңіздегі ор- ганизмдердің тіршілігіне кажетгі ерітінді оттегіні көп кемітеді.

   Соңгы он жылдың ішінде теңіздерді ластап отырған катты қалдықтардың ішінде пластмассадан жасалған бүйымдар (син- тетикалық пленкалар мен қүтылар, пластмассалық тор жэне т.б.) айтарлықтай киындықтар тудыруда. Судың салмағына Караганда женіл боп келетін бүл материалдар үзақ уақыт бойы теңіз жиегін ластап, су бетінде қалқып жүре береді. Пластмассалык қалдықтар, әсіресе, суда жүзетін кемелерге зор қауіп төндіреді. Олар кемені еспелі винттарын матап, оталғышты суытатын жүйенің к-үбырларып гығындап тастайды эрі кемелерді жиі апатқа үшыратады.

   Синтетикалык буып-түю материалдарының үсак қиындыла- рының аса ірі теңіз сүт коректілерінің тыныс алатын мүшесіне механикалық тығындалуы нәтижесінде олардың қырылганы белгілі.

   Теңізді, әсіресе олардың жағалауын суда жүзетін кемелер- дің қарқынды дамуы нәтижесінде кемелердің шаруашылық түр- мыста пайдаланылған қүбыр суы ластап отыр. Жолаушыларды тасымалдайтын кемелердегі түтынылатын судың мөлшері ірі қа- лаларда түтынылатын су мөлшерінің көрсеткішімен деңгейлес, яғни тэулігіне жан басына шаққанда 300-400 литр су пайда- ланылады.

   Теңіздердің ластануы. Әсіресе, өзін-өзі тазалауға мүмкіндік беретін жагдайы жайсыз (қолайсыз) теңіздердің ластану деңгейі жоғары.

   Жерорта теңізінің экологиялық жағдайы мүлдем нашар. Франция жэне Солтүстік Африка жағалауларына жақын Жерорта теңізінің түбінде терең шүңқырлар бар. Онда күрлықтық теңіз қайраңы мүлдем жок. Гибралтар арқылы келегін су теңіз- дің түбіне жетпейтін үстіңгі ағынды тудырады. Оның үстіне, Жерорта теңізі салыстырмалы түрде аліанда бір қалыпты тынық болып келеді. Егер су эр килы багытта бір-бірімен орын алмас- тырып отырмаса, онда оның өздігінен тазалану деңгейі өте темен болатыны белгілі. Ал, мұндай эр қилы бағытта суының алмасу деңгейі темен болгандықтан Жерорта теңізінің түбіне орасан зор мөлшерде қалдыктардың қүрамындағы зиянды хи- миялық компоненттер шөгіп калған. Теңіздің италияндық жиегі- не жыл сайын титан қалдықтарымен былғанған 2 мың тонна балшық, 178 т фосфор жэне 44 т азот тасталады. Күн сайын Жерорта теңізінің суына кемелерден 300 мың т мүнай төгіледі екен.

   Өсе түскен ластанудың нәтижесінде Жерорта теңізіндегі ба- лықтың қоры таусылып барады. Франция, Италия жэне Испания ғалымдарының есептеуінше, теңіздегі балықтың мөлшері жыл- дам кеміп бграды. Анчоусты дайындауға кажетті ұсақ теңіз шабакгары, өте сирек кездесетін сардиналар мүлдем жоғалды десе де болады, ал 10 жылдан кейін тунца балығының түқымы қүрып бітеді. Ластанған жағалау суында олар уылдырық шаша алмайды.

   Жуық арадағы 20 жылдыц ішінде Жерорта теңізін тазалап, одан эрі оныц ластануына жол бермей, алдын алу үшін 5 млрд долл. қажет екен. Жерорта теңізініц жағалауын өнеркәсіптік жэне басқа калдықтардан қорғау жөніндегі шараларды талқылаған кон- ференцияға қатысушылар, міне, осындай түжырымга келді. Бүкіләлемдік денсаулық сақтау үйымымен бірлесіп өткізілген конференцияға Жерорта теңізі елдерінің өкілдері қатысты.

   Үндістанның Ұлтгық мұхитгы зерттеу инстититутының мэліметі бойынша, елдің аса ірі индустриалдық орталықтың бірі - Бомбей ауданында Араб теңізіне жыл сайын 75 млн м³ өнер- кэсіп қалдыгы тасталады екен. Бүл аталмыш ауданда 2,5 мың химиялық, текстилдік, мүнай өндеуші және басқа да кэсіпорын- дар бар жэне осы кәсіпорындардың көбінде тиімді тазалайтын қүралдар жоқ. Нәтижесінде жагалау суының теңіз флорасы мен фаунасы елеулі зиян шекті.

   Балтык теңізі еуроналық мемлекетгердің тарихында маңыз- ды рөл ойнады эрі бүгінгі күндері оның жагалауында орналас- қан елдер үшін оз маңызын жогалткан жоқ. Бүл арада бүгінгі

танда шамамен 140 млн адам омір сүреді. Осынау каптаган халыктың өмірі мен кызметінің нәтижесі болып габылатын өнеркэсіптік жэне түрмыстык калдықтардын көбісі теңіз суына тасталады. Мүнай айдайтын қондырғылар, химиялык, кағаз жэне қүрыш қүятын зауыттардың, осы арада орналаскан 60 ірі қаланың порттары дамып, танкерлердің, туристік, жүк жэне жолаушылар тасымалдайтын, моторлы жэне желкенді қайык- тардың, басқа да кемелердің қозғалысы күн сайын артып келеді.

   Сонымен бірге салыстырмалы түрде алганда  оның түйыкта қалуы, Әлемдік мүхитпен жеткілікті дәрежеде су алмастыра алмауы, айтарлыктай терең болмауы жэне баска да физикалық- географиялық факторлар бүл теңіздің өздігінен тазалануын көп тежейді.

   Солтүстік теңіздін фаунасы мен флорасына  қүрлықтан өзен- дер арқылы ағып келетін лас қалдықтар накты  кауіп төндіріп отыр. Солтүстік теңіздің жағалауындағы аудандарының суы майда болып келеді. Оның үстіне, ондағы судың қайтуы мен толуы да аз болғандықтан теңіздің өздігінен тазалануына ықпал ете алмайды. Сол себепті де бұл аталмыш теңіздің жагалауын мекендеген халыктың көптігін жэне өнеркәсіптердің жогары дамығанын ескеріп, ластанган су мэселесін күн тэртібіне өткір қоюымыз кажет.

   Әлемдік мүхиттың ластануы - бүгінгі таңцағы  адамзаттың алдында түрған үлкен  проблема. Атлант, Үнді жэне Тынык мүхитгарын үзақ уакыт жүзіп откен француздық галым Жак Ив Кусто «Мүхит - ажал аузында» атты мақаласында жазғандай, мүхиттагы тіршілік 40%-ке кеміген эрі ондағы тіршілік шапшаң жылдамдықпен қүрып бітуде. Балықтардың түқымы қүрып біту- ге таяу, мүхиг эл үстінде. Мүның бэріне адамзат кінэлі. 50 жыл- дың ішінде теңіз жануарларының мыңдаған түрі түқымымен жойылып кеткен, бүдан былай олардың орнын толтырудың ешқандай мүмкіндігі қалмаган.

   Келтірілген бүл мәліметтер мүхитқа тасталатын калдық- тардың осе түскенін эрі  Әлемдік мүхиттың ластану аукымының  қатерлі деңгейге дейін көтерілгенін дәлелдейді. Әсіресе, монополиялардың тарапынан орын алып отырған теңіз байлығына ұқыпсыз карау, жырткыштык эрекет табиғи тепе-теңдіктің бү- зылуына, бірқатар аудандардагы мұхиттың флорасы мен фауна- сының жойылуына, «жұқпалы» теңіз өнімдерімен адамдардын улану окиғаларына экеп соқтырды. Мүхиттанушы мамандар күрделі куйінде қалып отырған осы маңызды проблемага бай- ланысты барлык әлем елдері күш біріктіру арқылы ғана бүгінгі жэне келешек ұрпак үшін мүхипы қорғап, оның байлығын сақтай алады деп, ортақ тоқтамга келді.

   Судың сапасын бағалау үшін белгілі бір аймақтагы нақты уақыт аралығында қоғамның алға койған мақсаттарымен бай- ланысты болатын кажеттіліктермен жэне мүмкіндіктермен анықталатын нормативгік жағдайлардың көрсеткіштері пайда- ланылады. Содаи кейіи осының негізінде осы талаптардан жағдайдың қаншалықты ауытқығаны анықталады.

   Зиянды  қалдықтардың жол берілетін шоғырлану  шамасы ең кеңінен тараған нормативтік  корсеткіш болып табылады. Осы  заттар зияндылыгының лимиттеуші көрсеткіштерінің түріне қарамастан (токсикологиялық, жалпы санитарлық, органолепти- калық) оның жол берілетін шоғырлану шамасы тірі организм- дердің немесе жекелеген хайуан популяциясының (көбеюі) өсіп-өнуіне жақсы жағдай жасау үшін белгіленді.

   Экологиялық жүйенің биологиялық оптимумының  бүзы- луына кешенді ықпалын қоса ескерген күннің өзінде - органи- змге күн сайын әсерін тигізсе де ұзақ уақыт бойы жол бермейтін химиялық косындылардың шоғыры жол берілетін шоғырлану шамасы ретінде үғылады. Бағалаудың мүндай өлшемі осы экологиялық жүйенің түрақтылық көрсеткішіне негізделеді. Бүгінгі таңда жол берілетін шоғырлану шамасы түрмысқа, шаруашылыққа пайдаланылатын су қоймаларындағы 500 курам- га (затқа) жэне теңіз суындағы 3 күрамға белгіленді.

   Соңғы уақытта шектеулі рауалы шыгарындыньің (предельно допустимых выбросов) немесе тасталатын зиянды заттардың келемін шектейтін эрі осылайша табиғи ортаның сапасын реттейтін нақты қүрал болып табылатын шыгару стандартының корсеткіші кеңінен тарап отыр. 

   Жол берілетін шоғырлану шамасының  жэне шектеулі ра- уалы шығарындының көрсеткіштерін әзірлеуде орын алатын қиындык накты әр ауданның өзіне тэн гидроклиматы, жер бедер!, топырақ, өсімдік, табиғат жүйесінің осы замангы жай-күйі, оның кандай да бір ауырлыққа төтеп бере алатын беріктігі, сондай-ақ, шаруашылықтың салалық жэне территориялык құры- лымы, орналасуындағы ерекшелік, көлік және т.б. секілді аймак- тык сипаттары эр түрлі болып келеді.

10.3. Ағын суды тазалаудың әдістері

   Ағын  су механикалық, химиялық жэне биологиялық  әдіс- термен тазартылады. Ластанған  судағы бактерияны жою үшін ағын суды залалсыздандыру (дезинфекция) жүзеге асырылады.

   Механикальщ тазалау әдісі. Бүл әдістің мәні - агын судан ерімеген қоспаларды алып тастау. Механикалык тазалаудың арнайы құралдары болады. Молшері 5 мм болатын үлкендеу (дөрекі) қоспалар елеуішпен (решето), ал одан үсақтары сүзгііл- пен (сито) ауланып, судан бөлек тасталады. Минералдық ластан- ған агынды суды тазалау үшін, яғни оның қүрамын тазалау үшін қүм аулайтын кұрал, ал судың бетіне қалқып шыккан лас нәрселер үшін май, мүнай, шайыр (смола) аулайтын күралдар қолданылады.

   Тұндырғыштарда  үлес салмагы бірліктен де коп  болатын өлшенген заттар түндырылады, ал жеңіл заттар түндырғыштағы судың  бетіне қалқып шығады. Механикалық  тазалау арқылы түрмыста пайдаланылған  ағын судан 60%-қе дейін ерімеген қоспаларды, ал ондірісте пайдаланылган агын судан 35%-ке дейін ерімеген қоспаларды алып тастауға болады.

   Хгшиялъщ тазалаудың әдісі. Агын суды химиялық тазалау- дын мэні мынада: лас суга химиялық нэрселер қосылады. Суга қосылган химиялық заттар ластаушы заттармен реакцияға түсіп, ерітілмеген затгы жэне ішінара ерітінді заттарды залалсыз- дандырады. Кейбір ерітілмеген заттарды зиянсыз ерігіндіге ай- налдырады.Айрықша араластырушы ыдыстарда ағын су реагентпен араластырылады, содан соң реагенттің ықпалымен лас калдык- тар арнайы түндырушы ыдыста тұндырылады.

   Химиялык  жолмен тазалау эдісінде фенолды  ағын суды кышқылдандыру кеңінен  колданылады: су үлкен дозадагы хлор- мен, CL0₂ хлорымен хлорланады жэне озонмен қышқылдан- дырылады. Өнеркәсіпте пайдаланылған қышқыл ағын суды тазалау үшін бейтараптандыратын құралдың орнына кейде әктеуші сүтпен өндеу қолданылады.

   Химиялық  эдіс ағын судағы ерімеген ластаушы заттардың  мөлшерін 95%-ке дейін, ал ластаушы ерітінді затгардың мөлшерін 25%-ке дейін кемітуге мүмкіндік береді.

   Ағын  суды электролит әдісімен де тазалауга болады. Онда электр тогы лас су арқылы жіберіледі. Пайда болған электролит иондары анодка жэне катодқа багыт алады. Мүнда олар разряд- талады жэне озарасының эрі электрод материалының жаңа қо- сындысын қалыптастырады. Егер темір электроды колданыла- тын болса, онда коагулянт регінде әрекет ететін темірдің гидрат окисиі пайда болады. Тазалаудың электролит әдісі арнайы қүрал - электрлизерімен жүзеге асырылады.

   Механикалық жэне химиялық эдістер су қоймаларына  жібе- рілетін агын суды тазалаудың түпкілікті әдісі ретінде немесе суды биологиялық жолмен тазалауга жөнелтудің алдындагы алғашқы кезеңі регінде қолданылады.

   Биологиялъщ жолмен тазалау әдісі. Биологиялық жолмен тазалаудын мэні — аэробгық биохимиялық процестердің комегі- мен органикалық түргыдан ластанган агын суды минералдауда жатыр. Биологиялық жолмен газалаудың нәтижесінде су мөлдір болады эрі оныц қүрамынан ерігінді оттегі мен нитратгы үшы- ратасыз.

   Агын  судың табиги жагдайларда биологиялық  жолмен таза- лануы кобінесе арнайы дайындалган жер учаскелерінде - суар- малы алқаптарда жэне сүзілетін аландарда жүзеге асырылады. Суармалы алқаптарда судыц газалануымен катар бір мезгілде ауыл шаруашылыгыныц мәдени өсімдіктері немесе шөптесін өсімдіктер өсіріледі. Сүзілетін алаң тек ағынды сүйықтықты биологиялык жолмен тазартуга арналған. Суарылатын жэне сүзілетін алқапка бөлінген жер учаскесіне агын суды ағызатын магистралдық, бөлу арналарынан суару желісі жоспарланады. Ластануды тазапау суды тогіырақ арқылы сүзгілеу процесінде жүзеге асырылады. 80 см қалындықтағы топырак қабаты жеткілікті деңгейде сенімді тазалауды қамтамасыз ете алады.

   Агын суды табиги жағдайда биологиялық жолмен тазалау үшін биологиялық тогандар пайдаланылады. Ол (биологиялык тоған) 0,5-тен 1 метрге дейінгі терендікте болады. Бұл жер резервуарындағы процесс су қоймаларындағы өздігінен таза- лану процесіне үқсас. Биологиялық тоған кем дегенде 6°С тем- пературада жүмыс істейді. Әдетте тоғандар еңісі бар жерде 4-5 серия түрінде жасалады. Оларды жоғары тоғандагы су төменде орналасқан тоганға өздігінен ағатындай сатылап жасайды.

   Ағын суды жасанды жағдайда биологиялык жолмен тазарту арнайы қүралдармен - биосүзгімен немесе аэротанкпен жүзеге асырылады. Агын суды ірі қиыршықты материал қабаты арқылы сүзгіден өткізумен тазартатын қүрал + биосүзгі деп аталады. Бүл материал қиыршығының үстінгі жағына аэробтык микроорга- низмдер себілген биологиялык пленка жабылады. Биосүзгіде агынды суды биологиялык тазалау мэнінің суармалы алкаптагы немесе сүзгі алаңындагы тазалау процесінен айырмашылыгы болмайды, алайда биохимиялық қышқылдандыру элдеқайда жылдам тазалайды.