Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері

♦Антарктиданы коспаганда.

   Су жер шары 70,8%-ін алып жатыр. 510 млн км² жердің жалпы ауданының 29,2%-і қүрлыкка тиесілі. Планетаның қалған бөлігі - мүхиггар мен теңіздер. Әлемдік мүхиттың су қоры - 1370 млн км¹ (93,96%). Өзендер мен келдердің түщы суы шамамен 230 мың км³-ді (3% күрлықтың бет жагы) қүрайды. Мүздақ - 24 млн км³ (11% қүрлык ауданын). Мүздақ қорыстары (плавление ледников) Әлемдік мүхиттың деңгейін көтеріп, шамамен 1% күрлықты су астында қалдырады.

   Жер асты сулары (5 км-re дейінгі қалындыктағы) 60 млн км -ді күрайды, оның 4 млн км³-і су айналысы белсенді зонада орна- ласқан. Жоғары жақ қабатын 85 мың км³ топырақты ылғал алып жатыр.

   Су үдайы қозғалыс үстінде болады - оның мөлшері мен сапасы уақыт жэне кеңістік ішінде өзгереді.

   Су ресурстары ғасырлар бойы жинақталған қормен жэне жаңғыртылатын ресурстармен сипатталады.

   Құрлықтағы туіцы судың гасырлар бойы жинақталган табиги қорына (м³, км³) көлдердегі, өзендердегі, мүздақтардағы, сондай-ақ тау қатпарларының сулы қабаттарындагы (жер асты суы) су жатады. .

   Жаңгыртылатын су ресурсына (м³/с, м³/жылына, км³/ жы- лына) құрлык пен мүхиттың су алмасу, Жердегі судың айналым процесінде жыл сайын жаңғыртылатын су жатады. Біздің планетамыз аса алып бу машинасы болып табылады, ал оныц қозгаушы күшіне күн энергиясын жатқызуға болады. Су Әлем- дік мүхиттың бет жагынан күн энергиясының эсерімен булану арқылы атмосфераға енеді эрі атмосфералық жауын-шашын түрінде оралады. Буланган судың бір бөлігі ауа агымымен қүрлыққа келіп, жауын-шашын түрінде жерге түседі де күргақтағы суды, өзенді, көлді, жер асты суын, мүздақты қалыптастырушы негізгі көзге айналады.

   Буланып үлгермеген немесе жерге сіңген қүргаққа жауған атмосфералық жауын-шашынның бір бөлігі мұхитқа өзендер арқылы қайта оралады.

   Мұхит орасан зор табиғи булаушы ретінде эрі қүрлықты (кұрғақты) түщы сумен камтамасыз етуші ретінде кызмет етеді. Өзендегі агынды суды кабылдап алғаннан кейін мүхит сандык (мөлшері) жағынан жаңгырып, сапа түргысынан калпына келеді.

   Су шығынын елшейтін гидрогеологиялық станциялар мен постарда ағынды өзен суы есептеліп, жаңғыратын су ресурс- тарының шамасы анықталады.

   Орташа жылдық ағыны бойынша су ресурстарын багалау судың пайдаланылуын жоспарлауда жэне сумен қамтамасыз етілудің деңгейіне бага беруде кеңінен қолданылады. Сонымен

катар, агынды су шаруашылық кажеттілігі үшін өзендерден немесе көлден су алудың нәтижесінде таусылып келеді. Бүл арада судың кеп бөлігі шаруашылық процесінде, әсіресе суға- рылатын жердің кажеттілігін өтеу барысында біржола жоға- лады.

   Су шаруашылығын жоспарлау барысында көлдің, өзеннің, мүздақтың суы мен жер асты суының табиғаттағы су айналымы процесінде бір-бірімен өзара байланысты болатынын жэне судың бүлардың біріншісінен екіншісіне немесе екіншісінен біріншісіне өтіп отыратынын есте үстау қажет.

   Барлық су гүрінің табигаттағы су айналымының негізгі эрі бастапқы буынына көлдерді, езендерді, мұздақтарды жэне жер асты суларын қоректендірегін атмосфералык жауын-шашын жатады. Осыған байланысты езендер көлдерді, ал жер асты сулары мен мүздактар озендерді қоректендіреді.

   Гидросферадагы айналымның салдарынан су массасының түрақгы алмасуы жүзеге асады. Мэселен, мұхит агындарының есебінен 63 жыл сайын әлемдік мүхиттың барлык суы ауысып отырады. Бүл процесс, әсіресе, құрғақта жэне атмосферада элдеқайда шапшаң жүзеге асады.

   Жер шарындағы өзендердің ағынды суы мен жер асты сулары 41000 км³-ді қүрайды немесе жердегі айналымда бола- тын жалпы көлемнің 8%-ін алады. Ағынды су күрлықтың бет жағына түсетін жауын-шашын мөлшерінің 36,4%-ін қүрайды. Бүл қатынасты агынды су коэффициенті деп атау эдетке айналған.

   Жер шарындағы қүрылықтардың өзен суларымен камта- масыз етілуі (мың м³/(адам жылына)): Австралия - 12,9; Азия - 7,94; Еуропа - 5,18; Африка - 13,67; Солтүстік Америка - 26,17; Оңтүстік Америка - 74,68.

   Жер асты суы планетада барлык түщы судың 14%-ін қү- райды. Жер асты суының рөлі жердің бетіндегі судьщ лас- тануына байланысты артып отыр. Жер асты суын пайдалану арқылы ауыз сумен камгамасыз ету Белгияда - 90%, Финлян- дияда - 75%, АҚШ-та - 50%.

   Эр  жыл сайын Жерде суды түтынудың  деңгейі артып келеді. Мамандардың  берген бағасы бойынша, 2000 жылы тұщы судыц  түтынылуы бүрынғысынан 8 есеге артқан. Алайда,. оның қоры шектеулі болгандықтан келешекте ол тек теңіздерден  ғана алынуы ықтимал.

   Әлемдік мүхит - таусылмайтын су қоры. Алайда, теңіз суындагы тұз оны алдын ала түщы суга айналдырмаса ауыл шаруашылығына, өнеркәсіпке жэне ауыз су ретінде пайдалануга жарамсыз етеді. Теңіз суында 3,5% түз ерітіндісі бар жэне ерітінді газ бен органикалық қосындылардың аздаған мөлшері кездеседі.

   Түшы  судың жер асты теңізі барлық кұрлықтардан жэне барлық шөл даланың астынан  табылып отыр; мүндай теңіз Сахара шөлінен де табылған - 150-200 м терендікте жатыр. Гидрогеологгардың мәліметі бойынша, 800 метр тереңдікке де- йінгі жер қыртысындагы жер асты суының қоры шамамен 4 млрд км³-ді қүрайды.

   Батыс-Сібір  ойпаңында ауданы 3,5 млн км² болатын «су қоймасы» табылды, бүл Еуропа территориясының шамамен 1/3 бөлігін қүрайды. Түркменстанның астында Арал теңізінің ауда- нынан да үлкен, 30 метр терендікте «су қоймасы» созылып жатыр. Қазақстанның сусыз шөлдерінің астындағы түщы судың қоры Балқаш секілді көлдің 65-інен де көбін қүрайды.

   Алайда, түщы жер асты суын қаркынды пайдалану  ойламаған қиындықтармен қатар  болып отыр: түщы судан кейін жердің беткі жағына ащы (түзды) су да кенеттен, ойламаған жерден шыгады.

   Жер астындағы түщы теңіз - жер қойнауын қоректендіретін таусылмайтын мүхиттың тіршілік жоқ бет жагындағы жүп-жүқа кабыршак. Адамның араласуының нәтижесінде түщы жэне ащы жер асты суларының арасындағы қалыптаскан табиги тепе- тендік бүзылып отыр.

   Жер асты суын пайдаланудың басқа да көптеген салдарына топырақтың ықтимал отыруы (нығыздалуы), жер бетінің төмен- деуі жатады. Топырақтың отыруы айтарлықтай  елеулі аукымды қамтып отыр жэне жылына бірнеше сантиметрден бірнеше метрге дейін ныгыздалуы ыктимал. Әлемдегі ең әдемі қала- лардың бірінен саналатын Венеция бүган бірден-бір мысал бола алады. Бұл қаланың халқы ежелден суды артезиан қүдықта- рынан алып келген болагын. Осы қалада түратын халық санының көбеюі, ең бастысы - өнеркэсіптердің қаулап өсуі түщы (жер асты) суды тұтынудың деңгейін күрт кетеріп жіберді. Міне, осының салдарынан әдемі храмдарды, сарайлары жэне бай мүражайлары бар бүкіл қала аласарып барады.

   Тура осындай жағдай ежелгі қалалардың бірі - Сиам шыға- нағының үстіңгі жагынан бой көтерген Тайландтың астанасы - Бангкоктың басында да бар.

   Жер астындагы бас тогандарды (водозабор) істен шыға- ратын факторларга  мыналар жатады: 1) жер территориясы бойынша олардың біркелкі орналаспауы; 2) ащы жер асты суын қайта өндеудің қиындығы; 3) суды сақтайтын қабаттардың жатыс тереңдігін үлғайту арқылы табиғи жолмен қалпына келу қарқынының шапшаң төмендеуі; 4) технологиялық ықтимал озгерістер.

   Қаггы фазадағы (мүздағы, мүз жамылгысындагы) суды ал- дымен тау мұздақтарынан суды алуды ұлгайту жолымен, екін- шіден, полярлы аудандардағы мүзды тасымалдау арқылы пайда- лану кажет. Алайда, бүл екі тэсілдің де қиындығы көп эрі осы- ларды іс жүзіне асыратын болсак, оның экологиялық салдары кандай болатынын білмейміз.

   Осылайша, дамудың осы заманғы кезеңінде  су ресурс- тарының қосымша мөлшерін гіайдаланудың мүмкіндігі шектеулі болып отыр.

   Теңізден  алынатын түщы судың шегі жоқ мөлшерін ауыл шаруашылығында пайдалануға болады. Алайда, теңіз суын ауыл шаруашылыгы ушін пайдаланудың ауқымы түщы судың бага- сына тәуелді. Өкінішке қарай, ащы суды осы замангы түіцы суга айналдыратын қүрылғымен суды ондірудің бағасы өте қымбат. Суды түщыландыратын қүрылғыны экономикалық пайда тұрғы- сынан алганда ащы суды түщы суга айналдыратын қүрылгының жүмыс істеуі үшін орасан зор эрі арзан энергияға ие атом электрлі станцияларымен жэне гелиотермикалық энергия көз-

дерімен біріктіріп салу керек. Касиий теңізінің  жағалауындағы Ақтау қаласында 120 мың м³ қуаттылықты беретін ащы суды түщы суга айналдыратын құрылғы бар.

   Өзендегі агынды су осы аудандағы өзен бассейніне түсегін жауын-шашынның мөлшерімен жэне ылғалдың булану деңге- йімен анықталады. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері ауданның географиялык орналасуына, оның теңізден қашық- тығына, жергілікті жер бедерінің ерекшелігіне лоне есімдік- тердің сипатына тэуелді болады.

   Елдегі  жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері  ауыт- кып түрады; күргақшылық жайлаған жылдар мен жауын-шашын мол түсетін  жылдары ауытқудың орташа мэні - 30^0% болады.

   Ылгалдыц булануы да ауданның географиялық орналасуына, ауаның географиялык орналасуына, ауаның ылғалдық деңгейіне жэне жердің беткі қабатына жететін күн энергиясының мөлше- ріне тәуелді. Булану процесіне желдің ұзақтығы, топырақтың ылғалдылық деңгейі жэне өсімдік жамылгысының сипаты эсер етеді. Орта Азия республикаларында су қоймаларының бет жағынан көтерілетін бу жылына 1500-1700 мм-ге дейін көте- ріледі, ал Қиыр Солтүстікте бүл көрсеткіш - 200 мм Оңтүстікте орналасқан аудандардағы қүргақ жерден көтерілетін бу жылына 450-500 мм-ді қүрайды, ал Солтүстікте - 50 мм.

   Бүл арада транспирацияның рөлі өте  жоғары (өсімдіктердегі ылгалдың булануы); шөптегі гранспирация — 400-450 мм, дэнді- дақылды мәдени өсімдіктерде шамамен 350 мм, ал, орман- тогайларда - 250-325 мм. Өсімдіктер транспирациясының атмо- сферадагы жиынтығын олардың ұшар бастарынан булануын жэне топырақтан булануын эвапотранспирация деп атайды.

   Соңгы он жылда өзендегі агынды судың мөлшеріне  адам- дардың тигізегін эсері артып  келеді; суды пайдалану, су бөгетгерін, су коймаларын, сутартқы (водозабор) күрылғыларын салу, мелиорация жүйесінің кұрылысы, қалалык жэне онеркэ- сіптік қүрылыстардың астында территорияларды пайдалану жэне т.б. Еліміздегі экономиканың және халык санының өсуімен қатар өзендердің гидрологиялық режиміне антропогендік эсер- дің ықпалы да артып келеді.

   Көл өзендегі агынды судың табиги реттеушісі болып та- былады эрі балық аулауды  жэне сумен камгамасыз етуде оның қүндылыгы жоғары.

   Табиғи  көлдерден баска біздің елімізде өзендегі ағынды суды реттейтін жасанды су коймасы бар.

   Республикада  үлкен көлемде қаржылық, материалдық  жэне еңбек шыгынын қажет ететін бірыңғай су шаруашылығының жүйесі бар.

   Осы бүгінгі күнге дейін суды табигаттыц таусылмайтын байлыгы эрі оны  тегін болады деп үғып келдік. Бүгінгі танда республиканың көптеген аймақтарында түщы судын жетіспеу- шілігі жэне оған кажеггіліктің артып отырганы байқалады.

   Суды  пайдалану жалпы пайдалану жэне арнайы гіайдалану деп бөлінеді.

   Жалпы суды пайдалануга халықты ауыз сумен қамтамасыз ету, малды сугару, шомылу, су туризмі жэне т.б. кіреді. Ол Негізгі су заңына сәйкес белгіленген тәртіп бойынша тегін жүзеге асырылады.

   Арнайы суды пайдалану - эр түрлі халық шаруашылығының объектілерін камтиды. Мүның жалпы суды пайдаланудан айырмашылығы - объектілер суды пайдалануы үшін мемлекет- тік органдардың рүксатын алуы керек эрі су ресурстарын пайдаланғаны үшің.коптеген жағдайларда ақы төлейді.

   Су  ресурстарын пайдаланудың екі түрі бөліп көрсетілді: суды пайдалану  жэне суды түгыну.

   Суды пайдалануда су қоймасынан (өзен, көл жэне т.б.) алынбайды жэне жүмсалмайды да, тек белгілі бір функцияны орындау үшін пайдаланылады. Суды пайдаланушыларға гидроэнергия, су көлігі, балық шаруашылығы, сал ағызу (лесосплав) жэне т.б. жатады.

   Суды түтынуда су су объектілерінен алынады. Оның бір бөлігі мүлдем жоғалады (мысапы, буланады), ендігі бір бөлігі өнім өндірісі жэне т.б. үшін ауыл шаруашылыгына, ондіріске жүмсалады. Оның үстіне, суды тұтынуда озендер мен көлдерге қүятын судың сапасы ластанудың нэтижесінде күрт томендеп кетеді.

   Қазіргі заманғы жағдайда суды пайдалану мен суды тұтыну үғымдарының арасына пакты шекара кою қиын болгандыктан су ресурстарын кешенді пайдалануда бұл терминдер суды пайдалану дейтін жалпы агаумен аталатын болды. Пайдаланы- латын судың сапасы мен оған деген қажеттілік суды пайда- ланудың түрлеріне қарай болады. Халық суды ең түрақты гүрде эрі судың ең жоғары сапалысын (жер асты көздерінен немесе ластанбаған су қоймаларынан жэне агынды сулардан) пайда- ланады. Судың түрақты түрде пайдаланылуы үзіліссіз жұмыс істейтін жылу өнеркэсіп кәсіпорындарын қажет етеді. Суары- латын жер судың мол мөлшерін өсімдіктердің өсіп-өну кезеңі (вегетационного период) ішінде қажет етсе, су көлігі мен сал агызу - навигация кезеңінде, балық шаруашылыгы - балықтың уылдырық шашу уақытында кажет етеді. Балық шаруашылығы үшін таза су қажет, ал, гидроэнергия үшін, кеме катынасында жэне сал агызуда судың сапалы немесе сапасыз болуының маңызы жоқ. Осылайша, халық шаруашылығындағы эр түрлі салалардыц суды түтынудың мерзіміне, судьщ мөлшеріне жэне сапасына қоятын талаптары эр қилы болгандыктан бүл суды пайдалануды жоспарлауда жэне суды эр түрлі гіайдала- нушыларға белгенде едәуір қиындыктарды тудырады.