Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері

   Агынды  су өндіріс қалдыктарын (ерітілген  немесе олшенген органикалық жэне бейорганикалық заттардың жүздеген түрін) ағызады. Мүндай заттардың молшері үйгарынды молшердің шегінен асып кетуі жиі ұшырасады және мүндай қалдықтар агынды су арқылы су коймасына тасталады эрі таза суды қажетгі жол берілетін шогырлану шамасын алганга дейін ластайды.

   Бүл жағдайда су ресурстарының сапа жагынан таусылуы су мөлшерінің кемуіне экеп соқтырады. Аралас судың (таза судыц лас сумен араласуы) молшері таза көздерден алынатын судан коп асып түседі. Мысалы, 1 т картон ондірісіне 45 м³ таза су кетеді екен, ал агынды судагы ластаушы заттарга таза суды араластыру - оны (лас суды) биохимикалык жэне косымша тазалаудан өткізген күннің өзінде 1485 м³/т суды қажет етеді. Суды пайдаланудыц жалиы көлемі 1550 м7т-ны құрайды.

   Бүл проблеманы шешу үшш мыналар енгізілді:

• аз ғана су мөлшерін кажет ететін технологиялық аппа- раттарды пайдалануды үйғаратын суды үнемдеуші тех- нологиялық процесс;
• агынды суды тазалаудың жаңа тиімді әдістері;
• қүнды компоненттерді жэне калдықтарды пайдалануга арналған құралды үйгаратын су шаруашылыгының жа- бық жүйесі.

   Судың аса ірі түтынушысына кепілдендірілген өнім қорын қүратын суармалы жер шаруашылығы жатады. Суармалы жерде мақта мен күріш, бақша өсімдіктерінің 2/3 бөлігі; жемістің жэне жүзімнің 1/2 бөлігі өсіріледі.

   Ауыл  шаруашылыгында су ресурстарын ұтымды пайдалану міндетін шешуде ысырап болатын судың мөлшерін кеміту көзделеді (судың 40%-і сүзгіден өткізілгенде жоғалады жэне буланып кетеді). Су ресурстарын үнемдеу үшін суарудың жаңа эдістерін қолданысқа енгізудің маңызы зор.

   Суармалы жерді бет жагынан суарғаида судың 45%-і ысырап болады, ал суаратын жабық желілері бар су бүркетін маши- наның бүл ысырап көрсеткішін 10%-ке дейін кемітуге мүмкін- дігі бар; агротехникалық мэдени өсімдіктер жэне ауыл шаруа- шылык өндірісі тыңайтқыштар мен химикаттардың онтайлы пайдаланылуының аркасында дамып келеді.

   Елімізде  су ресурстарының қоргалуы эрі үтымды пайдала- нылуы үшін өзен бассейндерін пайдалану процесінің жүйелі басқару тэсілі колданылады. Бүл үшін Жердің геостационарлық жасанды серіктерін де пайдаланатын ақпаратты автоматты түрде алудың осы заманғы технология базасының негізінде оперативок есеп қолданылады.

   Аса ірі герриторияларды жергілікті су ресурстарымен қам- тамасыз ету міндетінде суды ластап эрі тауысып алмауды көздейтін, жер үсті жэне жер асты суларын бірлесіп реттеуді жүзеге асыратын шаралар кешенді түрде карастырылады.

   Қолда бар су ресурстарын үлғайтудың дәстүрлі емес эдіс- теріне мыналар кіреді:

• жауын-шашынды жасанды жолмен жаудыру;

17-3/128

• суармалы жерді минералданған сумен суару, ащы су қоймаларында пайда болған мүздан тұщы етігі алынган түщы судың орнына өнеркәсіптің эр түрлі максаты үшін аіцы (түзды) суды пайдалану;
• мұздақтардың еруін реггеу;
• судың булануын, оның ішінде, су жиналатын аландар- дағы өсімдік жамылғысының қүрамын өзгерту арқылы жэне су ресурстарының тапшылығын азайтуга мүмкіндік беретін басқа да белгілі әдістермен кеміту.

10.2. Ластанудың көздері

   Судың қүрылымы ете күрделі болатындықган таза суга анықтама берудің өзі қиын. Байкал көліндегі су табиғаттағы ең таза су деп саналады.

   Химиялық қүрам судың дәмін аз гана кетіреді, бірақ иісі өткір болғандықтан суды түтынуға жарамсыз етеді.

   Суды тазалау өте қымбат түратындықтан көптеген өнімдер- дің өзіндік қүнын артгырады. Мысалы, мүнай өнеркәсіптерінде қазіргі заманғы мүнай өңдеу зауыттарының қүрылысын салу барысында қоршаған ортаның ластануына қарсы жүргізілетін күреске шамамен 8-10% капитал жүмсалады.

   Басты су түтынушылардың біріне, бүрын айтып кеткендсй, ауыл шаруашылығынан кейін өнеркәсіп саласы жатады. Қазіргі заманғы металлургия зауыты немесе целлюлоза-қағаз комбинаты 100-200 мың халқы бар калаға қарағанда суды әлдеқайда көп шыгындайды.

   Өнеркэсіп өндірісінің бірқатар түрлерінің суды түтыну көрсеткіші:

   1 т қүрыш - 250 м³ су;

   1 т қагаз - 900 м³ су;

   1 т резина - 1500 м³ су;

   1 т синтетика - 2000 м³ су.

   Шаруашылық қызметтің кеңеюімен бірге мүхиттар мен теніздердің ластану деңгейі де артты. Көптеген танкерлердің агіатқа (аварияға) ұшыраганы, теңіз түбіндегі мүнай қүбырла- рының тесілгені мэлім. Мәліметтерге сүйенсек, танкерлерден теңіздерге барлық тасымалданатын мүнайдың 1%-іне дейін мұнай төгіледі екен.

   Мүнай - ең қатерлі суды ластаушылардың бірі. 1 т мұнай- дың өзі геңіздің бетінде 1200 га алаңға дейін жайылады екен. Мүнай теңіздегі тіршілік иелеріне теріс эсер етеді: мүнай қабыр- шағы күн сэулесін өткізбейді эрі суда оттектің қалыптасуын бәсеңдетеді. 1967 жылы «Тори Каньон» супертанкері Англия- ның жагалауында апатқа үшырап, 130 мың тонна мүнай геңізге төгілді, 1970 ж. «Эри» ганкерінен 6 мың тонна мүнай төгілсе, 1976 жылы «Олимпик» супертанкері Францияның жағалауында су астындағы тасқа соғылады.

   1976 жылы «Уркиол» супертанкері Испания жағалауында теңіздегі қабырга тасқа соғылып, нәтижесінде 60 мың тонна мүнай төгіледі. 1978 жылдың наурыз айында «Амоно Кадис» супертанкері Брест атты франсуз қаласының мацында апатқа үшырап, 200 мың тоннадан да көп мүнай төгіледі эрі 2 мың м² алаңға дейін мүнай қабыршагы жайылады. Бір-ақ сәттің ішінде судың беті қалың мүнай қабатының астында қалып, өзен сағаларына у жайылып бүлінеді, көптеген балықшылар күнкө- рістерінен айырылып, жүмыссыз қалады. Теңіздің мүнаймен ластануы ондағы биологиялык гепе-тендіктің бүзылуына жол ашады. Су бетіне төгілген мүнай ондағы барлық тірі жан иелерінің өліміне себепші болады. Мәселен, кейбір теңіз балық- тарының личинкалары ең алғашқы тынысын да ала алмай, өліп кетеді, өйткені судың бетін жапқан мүнай қабыршағы ауаны өткізбейді. Ал, мүнай жапқан теңіз бетіне үшып кеп қонған қүс атаулы уланып өледі. Тек Ұлыбританияньщ су жағалауының өзінде теңізге жайылған мүнайдан жылына 250 мыңнан да көп әр түрлі қүс қырылатыны есептелген.

   Мүнай онімі мүхитқа кемелер апатқа ұшырағанда жэне салмағы ауыр су қүйылғанда, теңіз қайрандарында мүнай мен газды өндеу барысында және ластанған суды езен арқылы шығарғанда төгіледі.

   1977 жылдың 22 сәуірінде Ставангер атты норвег қаласынан 270 шақырым (километр) қашықтықта Солтүстік теңізде норвег- тік «Экофиск» мүнай кен орнының аса ірі «Браво» платформа- сында 60 метр биіктікке дейін мүнай аткылады. Оны тоқтатуға бір аптадан астам уақыт кетті. Бұл уакьгт ішінде Солтүстік теңіз суына 25 мың тонна мүнай төгіліп үлгерді. 4000 км² алаң мұнай астында калды. Су бетінен мұнайды қалқып алу әрекеті мұнай дақтарын кетіру бойынша мұнай өндіруші компаниялардагы техниканың толык жарамсыз екенін көрсетіп берді. Өзінше ерекшелігі бар «шаңсорғыштардың» көмегімен теңіз бетінен бар-жогы 800 тонна мүнайды қалқып алудың сэті түсті. Кесектерге айналып үлгерген мүнайдың көп бөлігі теңіздің түбіне батып кетгі. Олар енді үзақ уақыт бойы табиғи флораны және Солтүстік теңіздің фаунасын улануын тоқтатпайды.

   Бүл апат майшабақтар мен скумбрия балықтары әдегге уыл- дырық шашып, өсіп-өнетін теңіздің осы тұсына катер төндіріп отыр. Кейбір ғалымдардың пікірінше, бүл апаттың залалды салдары ең аз дегенде үш жылға созылып, кесірін тигізеді екен.

   Порттарда мүнайды ақыр аяғына дейін тиеудің сэті түсе бермейді. Шамамен оның 1%-і буланып, танкердің қабырғалары мен түбінде калып қояды. Оларды көбінесе ашық теңізде жуып- шаюға тура келеді. Іші бос танкер шайқатылатындықтан, мүны болдырмау үшін теңіз суын балласт ретінде (әдетте ол кеменің салмағынан 30% ауырлау болады) ганкерге айдап қүяды. Жаңа балласты тиеудің алдында мұнай қалдықтарын шайқап төгеді. Мамандардың есептеуі бойынша өз трюмдарын ашық теңізде жуатын танкерлер мен баска кемелер жылына 2 млн мүнай қалдырады екен.

   Мүнаймен ластау - бүкіл Әлемдік мұхиттың өміріне кауіп төндіретін қатерлі фактор. Әсіресе, мүнай онімі температураның төмен болуына байланысты ьщырамай, «мүзға» айналатын аса ауқымды судың мүнаймен ластануы айрықша қауіпті, сондык- тан да мүнаймен ластанған су Арктика мен Антарктиданың қоршаған ортасына орасан зор зиян келтіруі ықтимал.

   Ғалымдардын ой-пікірінше, теңіз бен мүхит суларында шамамен 0,5 млн тонна ДДТ (дус) шоғырланған эрі бүл көрсет- кіш жыл сайын 45 мың тоннаға артып отыр.

   Теңіздердің ластануы газдарды ерітіп жібере алатын судың айрықша өзіндік қасиетіне де кері әсерін тигізіп отыр. Теңіз- дерге жыл сайын жауын-шашын аркылы 20 мың тонна қорга- сын, 1 млн т көмірқышқыл (қүрамында автокөліктердің газы бар) және 5 мың т сынап (жанар-жағар майға косылатын жэне қағаз өндірісінде колданылатын) түседі екен.

   Мұхиттар мен теңіздерде мекендейтін мүхит ағзаларында (организм) қоргасын мен сынап көбейіп келеді.

   Радиоактивті изотопты жою немесе залалсыздандыру мүл- дем мүмкін емес. Белгілі болғандай, дамыган елдер 10-15 жыл бойы радиоактивтілігін жоймайтын радиоактивті заттар арқылы өңдейтін контейнерлермен мүхиттардың түбіне қоймалар қойды. Олардың ішіндегі ең кауіптісі - биологиялық циклге қатысагын стронция-90 болып табылады.

   Көптеген мүхит ағзалары (организмдері) изотоптарды өзіне шоғырландырады. Мэселен, Тынық мүхитындагы зерттеу көр- сеткендей, оның суындағы радиактивтілік басқа қоршаган орта- га қараганда 500 еседен асып кеткен, сондықтан да бүдан былай балыктың майы емдік мақсапа пайдаланылмайтын болды. Кей- бір галымдардың мәліметі бойынша, Әлемдік мүхитқа жыл сайын әлемдегі қорытылатын барлық кұрыштың жарты өндірі- сіне кететін темір тасталады екен.

   Жерорта теңізі - Жер шарындагы ең лас теңіз. Оның суын өнеркәсіптердің қалдықтар мен тұрмыстық қалдықтар көп лас- тап отыр, бұл калдықтардың 90%-і тазаланбайды екен. Ита- лияндық галымдардың мэліметіне сүйенсек, 1980 жылы 1 км² су кеңістігіне 500 л-ге дейін мазут келеді екен, Тибра сагасындагы ауру гудыратын бактериялардьщ молшері қалыпты нормадан 200 есе асып кеткен.

   Ливорно өзенінде орналасқан фабриканың титан өндірісі бойынша жыл сайынгы озен суына тастайтын «порциясында» 920 тонна мыс тотияйыны жэне 2400 тонна күкірт қышкылы бар. Сондай-ақ бүл теңіздін суын француз, агылшын жэне

бельгия фирмаларының қалдықтары да ластап отыр. Жерорта теңізінің суы тек 80 жылда бір жаңғыратынын ескерсек, осы замангы ластанудьщ каркынынан Жерорта теңізі 30 жылдан соң «өлі теңізге» айналады. Жерорта теңізінен ауланатын балықтағы сынап Атлант мүхитындагы балыктыц бойындағы сынаптан 3 есе көп.

   Сонымен бірге, ең көп ластанган теңіздерге Солтүстік жэне Балтық теңіздерін де жатқызуға болады.

   Балтық  тенізіне жағалауында алпыстан астам аса ірі өнер- кэсіп қалалары орналасқан суы лай 200 озен құяды екен. Копенгаген жэне Данияның басқа да калалары Балтық теңізіне канализация суын алдын ала тазалаудан откізбей агыза салады. «Балтық теңізінде жузгенде, - деп жазады дат экологы Эл- лхаммер - коқыстан аяқ алып жүре алмайсың. Ендігі жерде Балтық теңізінде коқысқа қарап багдарланып, компассыз жүзуге болады».

   Индонезиялық  галымдардың пікірінше, Ява теңізі планета- мыздағы ең көп ластанған теңіздердің бірі. Джакарт шыгана- ғында теңіз осімдіктері өсіп-енуден қалған эрі хайуанаттар әлемі толық жойылган. Мексика шығанагының ластануы АҚІІІ- тың оңтүстігіндегі эйгілі пляжына қауіп-катер төндіреді. Қытай- дың өзен жагалауындагы елді-мекендер, әсіресе Сары тецізді жэне Шығыс-Қытай теңізін коп ластап отыр: Хуанхе жэне Янцзы озендері бүл агалмыш теңіздерге табиғи жэне онеркэсіп өнімдерінің үлкен мөлшерін ағызады. Парсы шыганағындагы жагдай да шиеленіскен күйінде қалып отыр, мүнай өндірудің салдарынан ондағы бүкіл хайуанаттар әлемі жойылып бітті десе де болады. БДҮ (ВОЗ) мәліметі бойынша, онеркэсіп калдық- тарымен уланган суды түтынудан жылына 25 мың адам коз жұмады екен.

   Аса гажайып Женева колінің де халі біртіндеп  нашарлап барады. Онда балык атаулы жоқ десе де болгандай. Женева коліне байланысты микробиологтардың мынадай көңілсіз эзілі бар: «Оның суы ішуге тым қоймалжыц, ал жерді суаруға тым сұйылтым!».