Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері

   Қою түнбамен араластырылып, аэрацияга үшыраган агын су баяу агатын темір бетонды резервуар аэротанкі деп аталады.

   Қою түнба қүба түсті қауыз (хлопья) түрінде болады. Ол негізінен бактериалдык клеткалардан тұрады. Қауыздың беткі жағында, олардың арасында немесе оның ішінде әр қилы жай организмдер болады. Қою түнба организмнің қоректену көзіне ағын судагы лас нәрселер жатады. Агынды сүйық заттың күрамьщдағылар кою түнбаның бет жагына жинақгалады, яғни бүл қою түнба лас нәрселерді өзіне сіңіріп алады. Түнба агынды сумен байланысқа түскеннен кейін бірнеше минуттың ішінде онда шогырланган органикалык заттардың жартысынан көбісі азаяды. Ерітілген органикалық заттар ферменттер-пермеаздар арқылы бактериалдық клеткалардың ішіне тасымалданады. Бак- териалдық клеткалардың ішінде олар бүлініп, қайтадан куры- лады (подвергаются разрушения и перестройке).

   Аэротанкке кеп түскен олшенген заттар да қою тұнбаның үстіңгі жағына сіңеді. Бактериялармен катар олар да ішінара жай тагам ретінде қызмет етеді жэне ішінара бактериалдық ферменттердің ықпалымен ерітінді затқа айналып, микрофло- раға сіңеді. Қою тұнбадағы микробтар эр килы болады. Бүлар- дың ішінде ең алдымен псевдомонаттар, содан кейін кокктың формалары жэне бацилдер кеңінен тараган. Қою түнба микро- флорасына тэн ерекшелік - шырышты қалыптастырады (слизе- образования).

   Қою тұнбадаіы бактериялардың қүрамына сыртқы фактор- лар, оның ішінде ағын судың құрамы үлкен эсерін тигізеді.

   Биологиялық жолмен тазалау процесінде ағын су барлық бактериядан, оның ішінде ауру тудыратын бактериядан толык тазаланбайды. Сондықтан да су биологиялық жолмен тазартыл- ғаннан кейін сүйық хлормен немесе хлор эгімен дезинфекция- ланады. Тазалаушы канализациялық станциялардағы суды таза- лаудың эр түрлі тэсілдерімен қалыптасатын жауын-шашын суын өңдеп, залалсыздандыру үшін айрықша эдістер мен қүралдар қолданылады. Жауын-шашын суы бастапқы түндыру ыдысына кұйылады, сондай-ақ ағынды су биосүзгіден немесе өте қою түнбадан немесе аэротанктен өткізіп, биологиялық тазалаудан кейін алынады. Жауын-шашыннан пайда болатын ағын суды өңдеу үшін шіріткіш резервуар (септик), екі жік қабатты (двухярусные) түндыргыш жэне ментантек қолданылады.

   Төгінді жауын-шашын суын сусыздандыру үшін оны түн- дыратын алаңға бағыттайды. Онда ол табиғи қүрғаққа айналады, содан кейін жаксы органикалық тыңайтқыш ретінде пайда- ланылуы мүмкін. Жауын-шашын суын вакуум-сүзгі, вакуум- пресс, центрифуг жэне термикалық қүрғату аркылы жасанды жолмен сусыздандыруға болады. Су қоймасына жіберілер ал- дында ағынды су хлормен, ультракүлгін сәулесімен, электролиз- бен, озонмен жэне ультрадыбыспен дезинфекцияланады.

10.4. Қазақстанның су ресурстары

   Қазақстан Республикасы жер үсті өзен суы ресурстарының ҚР Мемлекеттік су комитетінің мэліметі бойынша бір жылдағы сулылығы орта есеппен алғанда- 100,9 млрд м³. Оның 56,5%-і - Қазақстанның өз территориясында түзілсе, 44,4%-ін - Қазақ- станмен шектесіп жатқан территориялардан келетін өзен суы қүрайды (ҚХР, Өзбекстан Республикасы, Қырғызстан Республикасы жэне Ресей Федерациясы).

   Қазақстанның су ресурстары бүрынғы Кеңес Одағы ресурс- тарының 2,1%-ін қүрайды. Біздің еліміз сумей камтамасыз етілу деңгейі бойынша бұрынғы одақтас республикалардың ішінде соңғы орынды иеленіп отыр. Сумен қамтамасыз етілудің үлесі шаршы шақырыммен алғанда 36,4 мың м³-ке тең, ал жан басына шакқанда жылына 6,0 мың м³-ті қүрайды.

   Жер үсті су ресурстары территория бойынша біркелкі емес эрі жылдар аралығында және жылдың ішінде ауытқып тұратын- дықтан республика облыстарының сумен қамтамасыз етілуі бір- келкі болган емес. Сумей ең көп қамтамасыз етілген облыс - Шығыс Қазақстан - 1 шаршы шақырымға 290 мың м³-тан ке- леді, ал сумен ең төмен қамтамасыз етілген Атырау, Қызылорда, эсіресе, Маңғыстау облысында- 1 шаршы шақырымға 0,36 мың м³-тан келеді.

   Алайда ағынды өзен ресурстарын халық шаруашылығы үшін толық пайдалану мүмкін емес, өзендердің төменгі сағасы- нан (Ертіс, Сырдария, Жайық, Іле, Тобыл, Есіл) міндетті түрде жіберілетін (босатылатын) судың, ресітубликамыздан тыс өңір- лерге ағып кегетін өзен суының, су қоймаларда жэне өзен арналарында ысырап болатын судың жиынтық мөлшері жылына шамамен 54,8 млрд м³-ты қүрайды. Жердің үстінгі жағындағы пайдаланылатын өзен суы ресурстарының бір жылдагы сулылы- ғы орташа есеппен алғанда 45,9 млрд м³ молшерінде бағаланып отыр.

   Ертіс, Тобыл жэне Есіл озендерінің суын қорғау әрі олар- дың пайдаланылуын ретгеу Ресей Федерациясымен келісіліп орындалады. Бүл бассейндегі кешенді пайдаланылатын орташа жэне ірі бөгендер (водохранилища) гидроэнергия, ирригация, кемені жүздіру, балық шаруашылығы жэне т.б. ұшін қажет. Жыл сайын Бұқтырма жэне Шульба бөгендерінен Павлодар жэне Шыгыс Қазақстан облыстарының территориясындағы Ертіс өзенінің жайылмасын (пойма) толтыру үшін ирригациялық (жерді суландыратын) су жіберіледі. Жіберілген судың мөлшері - 2,5-5,0 км³. 1993 жылы 5,2 км³ су жіберіліп, жайылмадағы 354,5 мың гектар шабындық пен көлдетіп суарылатын жер суға толтырылды.

   Сырдария өзені суының мол болуы нэтижесінде Арал теңі- зіне қүйылатын су 1989 жылы 4,3 км³-тен 1994 жылы 7,4 км³-ке дейін артты.

   Сырдария өзеніндегі су ресурстарын пайдалану бойынша мемлекеттер арасында келісімнің болғанына қарамастан 1993— 1994 жылдары қыс мерзімінде Қырғызстан және Өзбекстан республикалары электр энергиясын ондіру мақсатында суды артық пайдаланды. Бүл Қызылорда облысының территориясын- дағы аталмыш өзеннің төменгі сағасында жағымсыз салдарды тудырды (елді мекендердің, халық шаруашылығы объектіле- рінің су астында қалуы, каналдар (арналар) мен суару жүйесінің бүлінуі). Оның үстіне, Арнасай ойпатына қажетсіз жиналған судың мөлшері 2,5 км³-ті қүрады (1994 ж. шамамен - 10,0 км³).

   Каспий-Жайық бассейіні су ресурстары мүлдем таусылған аймақты қамтиды, бүл аймақтагы судың тапшылығы шамамен алғанда 6 км³ мөлшерінде болады. Теңіз, Қарашыганак жэне басқа да мүнай-газ химиялық кен орындарын игере отырып, бүл аймақты қосымша көздерсіз, яғни Еділ-Жайық каналының кұрылысынсыз одан ары дамыту мүмкін емес.

   Соңғы бес жыл ішінде Жайық өзеніндегі судың мол болуы нәтижесінде адамдар мен ауыл шаруашылыгы үлкен зиян шекті (нормадан 150% артық).

   Соңгы жылдардың ішінде Шу өзенінен су жіберу (босату) есебінен Оңтүстік Қазақстан облысындағы Созақ ауданын сумен қамтамасыз ету бойынша шара жүзеге асырылды.

   Балқаш көлі бассейнінің суы өз нормасының шегінде қалды және Іле өзені бойынша 18,4 км³-ті қүрады. Қапшағай бөгенінен

жіберілген судың табиги тасқынмен ұштасуы (14,0 км³) Балқаш көлінің деңгейін 341,0 метр жэне одан да кеп метрге дейін сақтауға мүмкіндік берді.

   Республикада түтынылатын судың негізгі үлесін ауыл шаруашылық өндірісі қүрап отыр: жалпы мөлшердің 77-80%-ін кұрайды. Суармалы жерге су ағызылатын бас тоган 1985 жылы 23,4 км'-тен 1993 жылы 19,6 км³-ке дейін азайса, суармалы жердің ауданы 123,0 гектарға кеміді, ал бір гектарға шакқанда түтынылатын судың ұлесі 1985 жылы гектарына 10354 м³-тен 1993 жылы гектарына 9156 м³-ке дейін ауытқыды.

   Коммуналдық-тұрмыстық қажетгілікті өтейтін бас тоғанның көлемі 1985 жылы 1,1 км³-тен 1998 жылы 1,49 км³-ке дейін өсті. Жан басына шығындалатын судың үлесі соңғы бес жылда 1989 жылы тэулігіне 210 литрден 1998 жылы тэулігіне 245 литрге дейін өсті.

   Өнеркәсіптің қажетін өтейтін бас тоганның көлемі 1998 жылы 6,4 км³-ті кұрады, бүл көрсеткіш белгіленген лимитген 0,87 км³-ке кем. Экономика жағдайының нашарлауынан, өнді- рістің күлдырауынан, республикамыздагы бүкіл кэсіпорындар бойынша өнеркәсіп кажетіне тұтынылатын судың мөлшері 1986 жылмен салыстырғанда 1,2 км -ге кеміген. Әсіресе, түрлі-түсті металлургия, химия жэне ауыр өнеркәсіптері кәсіпорында- рының суды түтынуы кеміген. Сонымен бірге, көгітеген кәсіп- орындар бойынша өнім бірлігіне шығындалатын таза судың үлесі айналыммен кайталанып (оборотно-повторно) гіайдаланы- латын судың мөлшерін кемітудің есебінен жоғары болып түр.

   Соңғы жылдары айналыммен кайталанып пайдаланылатын судың молшері күрт кеміп кетгі.

   Республикамыздың территориясында су айнасының ауданы 2 шаршы шақырымнан да көп болатын шамамен 4 мың көл және су айнасының ауданы 100 шаршы щақырымнан асыгі түсетін 17 көл бар. Көлдердегі судың жалпы мөлшері - 190 млрд м³, оның 10%-ін суы түщы көлдер қүрайды. Түщы көлдердің суы негізі- нен сумен қамтамасыз етуде жэне мал суаруда пайдаланылады. Су қоры елеулі ауытқуға ұшыраган бүл үсақ су қоймаларыньщ көп бөлігі жылдың құрғақ немсе ылгалды (жауын-шашынды) болуына қарай кеміп немесе артын отырады. Сол себепті де бүл көлдерге кепілдікті сумен қамтамасыз етудің көздері ретінде сеиімділікпен карауга болмайды.

   Республикамыздағы Геология жэне қазба байлықты қорғау министрлігінің мэліметі бойынша 1995 жылы жер асты суының болжам жасалған пайдаланылатын қоры жылына шамамен 41- 42 млрд м³-ті кұрайды, ал бекітілген, барланған жер асты суының қоры 17,3 млрд м³-ке тең. Алайда, пайдаланылып жүрген жер асты суының мөлшері 2,6 млрд м'-тен аспайды.

   Республикамыз 55-56 млрд м³. табиғи алгашкы су ресурс- тарына ие, оныи көп бөлігін елімізбен шектес территориялардан ағып келетін су күрайды.

   Мэселен, біздің жерімізге Қытай Халық Республикасының территориясынан шамамен 24 км³ су ағып келеді, оның ішінде Іле өзені бойынша - 12 км³ жэне судың қалган мөлшерін Шығыс Қазақстан жэне Алматы облыстарының шекаралас аудандарын- дағы су ресурстары қүрайды. Елімізбен шектес жаткан ҚХР территориясынан ағып келетін су Қазақстанның барлық су ресурстарының бестен бір бөлігін қүрайды. Сондықтан да Іле, Ертіс жэне басқа да өзендердің су ресурстарын бірігіп пайда- лану жэне қорғау мақсатында Қытай Халық Ресгіубликасымен Мемлекеттік су органдары деңгейінде келіссөздер жүргізіліп жатыр. Бүгінгі гаңда екі ел арасындағы шекараны қиып ағагын Алматы облысындагы Қорғас жэне Сүмбе өзендерінің су ресурстарын бөліп иайдалану мәселесі бойынша жергілікті келісім бекітілді. Бүл келісім жергілікті су шаруашылығы орган- дарының жэне екі мемлекеттің шекара өкілдерінің қатысуымен бекітілді.

   Қазақстан мен Ресей Федерациясы Үкіметтері трансшека- ралық су объектілерін бірігіп пайдалану жэне қорғау бойынша Қазақстан-Ресей комиссиясын қүрды.

   Біздің республика Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайық, Еділ өзенде- рінің су ресурстарын Ресеймен бірігін пайдаланады. Бүл атал- мыш өзендердін су ресурстарын Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақтөбе, Багыс Қазақстан жэне Атырау облыстарында гіайдаланылады.

   Комиссияның негізгі міндеттері - Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайық, Үлкен және Кіші өзен, Еділ - негізгі трансшекаралық ағын су бойынша эр тараптың суды түтыну лимитін жыл сайын

әзірлеп, бекіту олардағы бөгендердің жүмыс  режимін эзірлеу, экологиялық талаптарды жэне екі жақтың да мүдделерін қана- ғаттандыра отырып, накты калыптаскан  су шаруашылығындагы ахуалды жағдайда суды бөлуді басқару.

   Бүл принциптер Қазақстан, Кыргызстан, Тәжікстан, Түрк- менстан жэне Өзбекстан республикалары арасындағы 1992 жыл- дың 18 ақгіанында Алматы қаласында осы мемлекеттердің Үкіметтері атынан қол қойылған «Мемлекеттер аралық көздер- дің су ресурстарын пайдалануды және қоргауды бірігіп басқару саласындагы ынтымақтастық туралы» келісімді бекітуде еске- рілді. Амудария мен Сырдария, Шу жэне Талас өзен бассейн- дерівдегі су ресурстарын бірлесіп пайдалану мэселесін қарас- тыратын су шаруашылығын мемлекет аралык үйлестіру комис- сиясы (CMYK) қүрылды.

   CMYK атқарған жүмыстың тэжірибесі көрсеткендей, комиссия дер уақытында қүрылды, өйткені Арал дағдарысын жеңу кажетгілігі бассейндерде бірыңгай су шаруашылығының саяса- тын жүзеге асыруды керек етеді. CMYK пен оның қүрылымдық бөлімшелері қүрылған уақыттан бері жинақталған тэжірибе - сулылығы әр түрлі болатын жылдары, әсіресе, су азайғанда экономика салаларын үдайы сумен қамтамасыз етудің жэне шиеленіскен жағдайларды шешудің сенімді негізі.

   Мемлекеттер арасында су қатынасын реттеудегі қиыншы- лықтарга қарамастан CMYK Арал теңізі бассейніндегі эколо- гиялык жағдайды жуық арадағы 3-5 жылдың ішінде сол аймак- ты әлеуметтік-экономикалық түрғыдан дамытуды ескере отырып жақсаргу бойынша нақты әрекетгерді қамтитын бағдар- ламалардың жүзеге асырылуына үлкен үлес қосты.

   Сырдарияның томенгі сағасында екі облысы орналасқан Қазақстан үшін бүл Бағдарламаларды, әсіресе, онын арналардьщ жэне гидротехникалык  күрылгылардың суды мол жіберу (ағызу) қабілеттерін үлгайтуды жэне Кіші теңізді жасауды жүзеге асыруда омірлік маңызы жоғары. Бүл екі проблема бір-бірімен өзара байланысты, олар шешімін табатын болса, Арал теңізін бүрынғы табиғи жағдайына жақындатып, калпына келтірудің, жәрдем корсетудің мүмкіндігі туады. Кіші теңіз Арал жагала- уының жылдан-жылга шолейтке айналып бара жагқан мүшкіл (ауыр) халіне тоскауыл қоятын өзінше қорғаныс барьерін туды- руга, балык шаруашылығы мен ондатр шаруашылыгын дамы- туға Сырдария өзенінің атырабындагы өсімдіктердің көптеп өсіп-өнуіне мүмкіндік берер еді.