Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және оның теориялық ерекшеліктері

Атырау мұнай және газ  институты  5В050800 – «Есеп және аудит». ЕжА-10 Қ\Б                                                                                                                         

 Ғалымжанова Гүлназ

Мазмұны

Кіріспе.........................................................................................................................3

1. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және оның теориялық ерекшеліктері

1.1. Басқару есебіндегі калькуляциялау түсінігі, түрлері және калькуляциялық бірліктері.....................................................................................................................5

1.2. Калькуляциялаулың негізгі принциптері, оның объектісі мен әдістерінің      ерекшеліктері...............................................................................................................9

1.3 Басқару есебінің әдістемелік – нормативтік реттелуі...................................19

1.4 «Каспиймұнайгаз» ҒЗЖИ» АҚ -ның даму тарихы, қаржылық-шаруашылық жағдайына сипаттама................................................................................................20

      

2. Кәсіпорындағы өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялау  әдістерінің ұйымдастырылуы

2.1 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың  және шығындарды есепке алудың  үрдіс калькуляциясы....................................................................................21

2.2 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығындарды есепке алудың бөлістік әдісі.................................................................................................31

2.3 Өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын есептеудің жолдары ..................34

Қорытынды.................................................................................................................36

Пайдаланылған ақпарат көздері...............................................................................39

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

 

Калькуляциялау – өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік құнын одан әрі түсіндіруге, онын бәсекеге қабылеттілігін арттыруға мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізді баға белгілеуде қолданылады.

Калькуляцияда өндірістегі  өнімнің нақтылай түрін өндіру мен  өткізуге, сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу жұмыстарына және т.б.) орындауға ақшалай түрде шыққан шығындар жинақталып қорытылады.

Қазіргі заманға экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің  жеке түрлері бірліктерінің өзіндік  құнын экономикалық есептеу жүйесі деп белгілейді. Калькуляция барысында  өндіріске кеткен шығындар мен шыққан өнім санымен салыстырылады және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді.[5]

Калькуляциялаудың міндеті  – шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) бірлігіне қанша болатынын есептеу.

Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі – калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр түрлі түрін айқындайды.

Курстық жұмыстың өзектілігі – кәсіпорындарда өнімдердің өзіндік құнын есептеудегі әдістерді қолданылуы. Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген кызметтердің бір өлішемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік кұнын жоспарлауға, өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге пайдаланылады.

Ал өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялау деп – белгілі  бір өндіріс шығындар есебінің көрсеткіштеріне  сүйене отырып, өнім бірлігінің құнын  шығару болып табылады.

ХҚЕС бойынша өндірістік кәсіпорындарда өнімдердің түрлеріне, олардың күрделілігіне, өндірістің типіне байланысты қолданылатын шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын  калькуляциялау әдістерінің 3 әдісі  қарастырылған, олар, нормативтік, тапсырыстық, бөлістік. Бірақ жеке ұйымдар шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын  калькуляциялау әдістерінің қарапайым  әдісін пайдаланады.

Курстық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытыңдыдан және пайдаланылған  әдебиеттер тізімінен тұрады.

Бірінші  бөлімде  өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялау түсінігі және өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялаудың әдістері қарастырылған.

Екінші бөлімде өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктері  және оның жетілдіру жолдары және шығындарды есепке алудың және өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялаудын бөлістік және процесстік әдістері қарастырылған.

Курстық жұмыста отандық  ғалымдар В.К. Радостовец, Назарова, Фурсов еңбектері пайдаланылды.

Курстық жұмыстың мақсаты – нарықтық экономикасы дамыған елдерде шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін еліміздегі кәсіпорындарда қолданудың ерекшеліктері мен жетілдіру жолдарын ашып көрсету.

Курстық жұмыстың міндеті:

• Калькуляциялаудың бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілуін бақылау;
• Шығындар обьектісін дұрыс белгілеу;
• Өнімнің өзіндік құнын есептеу кезінде факторларды ескеру;
• Калькуляциялау әдістерін дұрыс таңдай білу;
• Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктерін жіктеу;
• Өнімнің өзіндік құнын жетілдіру жодарын ашып көрсету.

Қазіргі таңда экономиканың салаларындағы кәсіпкерлер, меншік иелері өндірістік материалдар мен  шикізаттарды үнемді пайдалана отырып, өндірістік қалдықтарды барынша  төмендетуге, бәсекеге қабілетті, сапалы өнім өндіруге, өнімнің өзіндік құнын  төмендетуге мүдделі болуға тиісті. Соған байланысты шығындарды басқаруда  қажетті ақпараттармен қамтамасыз ететін ішкі жедел есептің артықшылығы  айқындала түседі. Ішкі өндірістік есеп басқару процесінің құрамдас бөлігі бола отырып, компаниялардың және мекемелердің ағымдағы қызметін бақылауға, оның стратегиясын жоспарлауға, барлық ресурстарын тиімді пайдалануға, қызмет нәтижесін бағалауға және талдауға байланысты маңызды ақпараттармен қамтамасыз етіп отырады.

Өндірістік есептің маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау болып саналады. Сондықтан, шығындар есебін тиімді ұйымдастырудың негізгі мәселесі – бұл басқару жүйесін жақсартумен тығыз байланысты есептің дұрыстығын, жеделдігі мен талдамалылығын жоғарылату және бақылау қызметтерін күшейту болып табылады. Осы аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін кәсіпорынның қазіргі жағдайы мен даму бағытына талдау жүргізудің нәтижесінде саланың өндірістік ерекшеліктеріне қарай шығындардың қалыптасуын анықтай отырып, саладағы шығындардың есебін ұйымдастыру мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жетілдіру, жұмсалған шығындарға ішкі аудит пен талдау жүргізу ерекшеліктерін анықтау, сондай-ақ өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдарын іздестіру өзекті мәселе болып саналады.

          1. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және оның теориялық ерекшеліктері

          1.1. Басқару есебіндегі калькуляциялау түсінігі, түрлері және калькуляциялық бірліктері

 

Шаруашылық субъектісінің  өндірістік қызметін басқарудың жүйесін  қайта ұйымдастыру немесе құру отандық  өндірістік есебіне, яғни "өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялау мен  өндіріске кеткен шығындар есебіне" ұғымдық жағынан принципиальды  жаңа талаптар қояды.

Өнімнің өзіндік құннын  калькуляциялаумен өндіріс шығындарынның  есебі бойынша нормативтік құжаттар, сондай-ақ арнайы әдебиеттер, калькуляциялау мен шығындар есебінің әдістеріне жеткілікті және анық ұғымды бермейді, ал көптеген танымал авторлардың берген ұғымы  бір-біріне өте ұқсас болып келеді. Ол өндірісте шығындардың басқарушы (бұрынғы аналитикалық) есебін құрудан, шығындардың жіктеу қағидаларын  таңдаудан, шығындар есебінің номенклатуралық  объектісінен (бұйым, тапсырыс, өңдеу, шығындардың пайда болу орны т.б.), сатылған мен дайын өнімнің және аяқталмаған өнімнің өзіндік  құнын тарату әдістерінен, шығындарды тікелей қаржылық нәтижелерге жатқызу  жолымен өтеуден тұрады.

Басқарушы есеп жүйесінен  бсқа да маңызды жағы болып, ол өндіріс  шығындарының есебін және калькуляциялау процесін өнімді шығарумен байланысты екенін ескеретін біртұтас есептік  процесі ретінде қарастырылады. Бұл кезде шығындар есебінің объектісін таңдау ішкі есеп беру көрсеткіштерінің жүйесін, басқарудың әр түрлі мақсаттар  үшін калькуляциялық есеп берудің кезеңділігін анықтайды.

Есеп берудің жұйесі келесідей  кезеңдерден тұрады:

Өндірістік қызмет процесінде олардың пайда болуына қарай, өндіріске жұмсалған ресурстарды  алғашқы құжатта көрсету.

Қызмет түрлері, өндірістер, құрылымдық бөлімшелер, шығындардың  пайда болу орындары, жауапкершілік  орталықтары, өнімдер, жұмыстар және т.б. өндірістік шығындар туралы мәліметтерді локализациялау (тараптау).

Өндірістік шығындарды олардың  пайда болу уақыттары: "тарихи", өткен шығындар, есеп беру кезіндегі  шығындар және болашақ кезең шығындары  бойынша локализацияланады;

ШС жалпы шығындарын өндірістік бөлімшелер арасында тарату; жалпы  өндірістік шығындарды аяқталмаған, дайын  және сатылған өнімнің өзіндік құнына енгізу арқылы өтеу;

Қызмет көрсетуші өндірістің өндірістік шығындарын олардың аяқталмаған  және дайын өнімдерінің (орындалған жұмыстарының мен қызметтерінің ) арасына  таратады және қызмет көрсетуші өндірістің өнімін, жұмысын және қызметін тұтынушылары бойынша, яғни өндірістік бөлімшелері  бойынша шығындарды қайта таратады;

Өндіріс процесінде алынған  қалдықтар, аяқталмаған өндірістерді анықтау және бағалау, және өнімнің  жекелеген түрлерінің өзіндік құнын, сосын барлық тауарлы өнімнің  көлемін анықтау.     

Сонымен, өндірістік есеп өзіне  өндіріс шығындарының есебін, яғни 1-5 кезеңін енгізеді, ал калькуляциялық есебі ол 4-6 кезеңдерін қамтиды да, осы соңғы кезең интегралданған есеп жүйесі ретінде, өзіндік құнды  басқару үшін ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Өзіндік құнды басқару - бұл  кез-келген шаруашылық субъектілеріндегі  басқарушылық қызметтің едәуір күрділі  және ең маңызды бөлігі, өйткені  ол өтіп жатқан өндірістік процестерінің  барлық жақтарын қамтиды. Сайып келгенде, өндірістің қызметін басқарудың жүйесінің  қайта ұйымдастыру, ол өндіріс шығындарының трансформациялауына әкелді және ШС - ң ұйымдастырудың нақты және модельдерін  жасауға көмектеседі. 

Егер негізгі мақсатты орындауға бағытталған, басқару  модельдеріне сәйкес келетін өндірістік қызметтің өткен, қазіргі және болашақтағы  нәтижелері мен шығындарын пайдаланатын болса, онда мұндай есеп жүйесі өзіндік  құнды басқарудың негізгі міндеттеріне сәйкес келеді.

Одан басқа, калькуляция  тек дәстүрлі мәселелер бойынша  негізделген шешімдерді қабылдауға көмектесіп қана қоймай, сондай-ақ мынадай  жағдайлардың экономикалық зардаптарын  болжайды:

• өнім өндірудің  бұдан былайғы мақсатқа лайықтылығы;
• өнімге оптималды баға белгілеу;
• өндірілетін өнімнің ассортиментін оптималдандыру ;
• әрекет етуші технологияларды және парк станоктарын жаңартудың бүгінгі күннің талабына лайықтылығы;
• басқарушы персоналдың жұмыстарының сапасын бағалау.

Калькуляцияның мәнін  сипаттауды аяқтай келе, біз оның негізгі  аранлымын тағы бір атап өтсек - табыс  алуға басшының бағдарламасын дайындау мен жетілдіру, және де қолданыстағы калькуляциялау процесін барынша мақсатына  бағыттау және оны сынақтан өткізу болып табылады.

Қазіргі кезде калькуляциялаудың  негізі, ШС -де немесе жауапкершілік  орталықтарында қабылданған жоспарлардың орындалуын бағалауда жатыр. Ол өзіндік  құн бойынша жоспарлы тапсырмалардан ауытқулардың себептерін талдау үшін қажет. Нақты калькуляцияның мәліметтері  негізінен өзіндік құнды келесі кезектегі жоспарлау үшін, жаңа техниканы  енгізудің экономикалық тиімділігін  негіздеу, қазіргі кездегі технологиялық  процестерді таңдау, өнімнің сапасын  арттырудың шараларын жүргізу, кәсіпорынның реконструкциясын және құрылыс жобасын  тексеруде қолданылады. Калькуляциялау нәтижесі жөндеу жұмыстары бойынша  дербес жүргізу немесе басқа да ұйымдардың қызметтерін пайдалану туралы шешім  қабылдауға болады.

Сайып келгенде, калькуляциялау трансфеттік бағаны жасаудың негізі болып табылады. Трансферттік бағаны қалыптастыру мәселесінің айрықша  актуалды екендігі жөнінде баршаға  белгілі, ол тек ШС бөлімшесінің өз бетімен сыртқы ортаға шығу құқығы бар болса ғана іске асады. Бұл жағдайда дұрыс трансферттік бағаны қалыптастыру ұйымның жалпы қаржылық жағдайына тәуелді болып келеді. Егер де өнім ШС ішінде толығымен өз қажеттілігіне жұмсалса, онда трансферттік баға ШС ішкі бөлімшелерінің арасындағы шыраушылық байланыстарын қамтамасыз ету үшін қажетті есептік баға категориясы болып табылады, демек бұл кезде  ол ұйымның түпкі нәтижелеріне әсер етпейді.