Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және оның теориялық ерекшеліктері

Өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнын калькуляциялауды шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде жалпы барлық шығарылған өнімнің өзіндік құны есептелінеді, екіншіде - әрбір өнім бойынша нақты өзіндік құны (немесе "шығындарды тарату"), үшіншіде - өнім (орындалған жұмыс немесе көрсетілген  қызметтің) бірлгінің өзіндік құны. Осыдан, өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік  құнын калькуляциялау деді Васин  Ф.П. - ол жалпы шаруашылық субъектісі бойынша да, өнім түрлері  мен  оның бірліктері бойынша да, өндіріспенжәне оны сатуға байланысты шығындарды есептеп  шығару деп түсіндіреді. (39.61 б).

Шын мәнінде, калькуляциялау процесі күрделі болып табылады және шығындардың есеп процесімен алмасады. Осыдан келіп, шығындар есебі мен  өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдісін бөлінбейтіндігін және ажырамайтындығын айтуға болады. Бірінші кезекте негізгі  өндірістің шығындары таратылады, содан  соң көмекші өндірістің өнімдері калькуляцияланады. Бұл кезеңде  калькуляциялау қиындай түседі, өйткені  өзара көрсеткен қызметтерді  ескере отырып есептеу қажет.

Шығындар есебі мен  өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау негізгі өндірісте де алмасуы  мүмкін. Мысалы, қайта өңдеу (попередельный) әдісі жағдайында, алдымен бірнеше  бөліністі жартылай фабрикаттардың өзіндік құны калькуляцияланады, сосын  бұл екінші бөліністің шығындарына  жатқызылып, біріншісінен есебі шығарылады және осыдан кейін екінші бөліністе  жартылай фабрикаттардың өзіндік құны калькуляциялануы мүмкін.

Сайып келгенде, калькуляция  шығындарды топтастыру мен құжаттаудан  басталады, бұл кезде өндірістік есептің мәліметтері қолданылады, сосын алынған өнімнің саны,  содан соң ғана өнімді нақты өзіндік  құны бойынша бағалау аяқталады, яғни калькуляциялаудың, өнідірістік  шығындар есебі мен тығыз байланыста болатындығы алдын-ала анықталып  қойылған шаралары бойынша жүргізіледі.

Өнімнің жоспарлы өзіндік  құнын сақтауға және өндіріс рентабельділігіне, шаруашылық есепті нығайтуға, резервтерді  анықтауға және материалдық ресурстар  мен еңбек шығындарын бұдан былай  төмендетуге және бақылау жасауға, сондай-ақ өндірісті басқаруға аясын  кеңейтуге септігін тигізеді.

Калькуляциялау – өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет бірліктерінің  өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын  жұмысына оперативті басшылық жасау  үшін өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді  уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік  құнын одан әрі түсіндіруге, онын бәсекеге қабылеттілігін арттыруға  мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізді баға белгілеуде қолданылады.

Калькуляцияда өндірістегі  өнімнің нақтылай түрін өндіру мен  өткізуге, сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу жұмыстарына және т.б.) орындауға  ақшалай түрде шыққан шығындар жинақталып қорытылады.

Қазіргі заманға экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің  жеке түрлері бірліктерінің өзіндік  құнын экономикалық есептеу жүйесі деп белгілейді. Калькуляция барысында  өндіріске кеткен шығындар мен шыққан өнім санымен салыстырылады және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді.

Калькуляциялаудың міндеті  – шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) бірлігіне қанша болатынын есептеу.

Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі – калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың және көрсетілген  қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың  әр түрлі түрін айқындайды.

Жоспарлы калькуляция  еңбек шығындарының озық (прогрессивті мөлшері) және одан әрі техникалық өрлеуді, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды  жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары  негізінде жоспарланатын кезеңге  арналып жасалады.

Жоспарлы калькуляцияның бір түрі - сметалық калькуляция; оны  бір рет шығатын (бірегей) бұйымға  немесе жұмысқа, тапсырыс берушілермен есептесу, баға белгілеу және басқа  мақсаттар үшін жасайды.[1]

Шығындардың ағымдағы мөлшері  кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының  өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең басында  шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған шығынның орташа мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында - төмен. Сондықтан  есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан жоғары, ал есепті жыл соңында - төмен.

Өнімнің өзіндік құнының  есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан  кәсіпорынға байланысты (өндіріс  бойынша жоспарды асыра орындау  мен орындамау, шығындардың кей  түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған байланысты емес (материалдарға  бағаның өзгеруі, амортизациялық аударымдардың  мөлшері, электр энергиясына, отынға, газға, суға және т.б. тарифтердің өзгеруі) себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындардыкөрсетеді. 
 Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тәсілдерін қолданатын кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма жатады. Кәсіпорындар жыл бойы ұйымдастырушы - техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дәйекті жүзеге асыратынын ескере отырып, нормаға сай калькуляция жоспарлыға қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы деңгейін өте дәл көрсетеді.

Жобалық (проектные) калькуляция - келешектік калькуляцияның бір түрі, олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін  анықтау үшін қолданылады.

Шамаланған (провизорная) тоғыз  ай немесе басқаша кезең ішіндегі нақты шығын мен алынған өнім (табыс), төртінші тоқсан немесе басқа  кезең ішіндегі шығындар мен күтілетін  бұл өндіру бойынша есептер негізінде  жасалады. Бұл калькуляциялардың  мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру қорытындыларын алдын-ала анықтау  үшін қолданылады.

Өнімнің өзідік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады, әдетте, өнімнің  сәйкес түріне арналған техникалық шарттарда  немесе стандарттарда және заттай бейнелейтін өнім өндіру жоспарында қабылданған өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.

Өндірілетін өнім, технологиялық  процесте, өндірістік ұйымдастыруды  сипаттаудағы айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан түрлілікке әкеледі. Ұқсас белгілері бойынша  олардың барлық жиынтығы жеті топқа  тоғысады, олардың мазмұнын нақты  үлгілерде қарастырамыз.

Заттай (натуралды) бірліктер  бұл өнім жоспарланатын, есептелетін  және тұтынушыларға өткізілетін  өлшем бірліктеріне (дана, тонна, килограмм, киловатт-сағат, погон метр, текше  метр, шаршы метр, литр және т.б.) сәйкес келеді.

Ірілендірілген заттай (натуралды) бірліктер біртекті өнім жиынтығын  аралық калькуляциялау үшін қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар  аяқ киімі, белгілі бір түрдегі  шойынның тоннасы, дербестенбеген сыраның  гектолитрі, ішкі балықтың центнері, темірбетон бұйымдардың текше метрлері және т.б.) өнімнің нақты түрлерін кейінгі  калькуляциялау үшін заттай бірліктер (натуралды) қолданылады.

Шартты-заттай бірліктер  өнімді калькуляциялау үшін қолданылады, бірліктегі пайдалы заттың құрамы ауытқуы  мүмкін.

Құндық бірліктер –  көтерме бағадағы қосалқы бөлшектер 1000 теңгелік құны, шығару немесе өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі.

Еңбек бірліктері ұйым бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін қолданылады.

Орындалған жұмыс пен  көрсетілген қызмет калькуляциялық бірлік ретінде, әдетте құрылыспен, жөндеумен, көлік қызметін көрсетумен және т.б. шұғылданатын өндірісте қолданылады.

Техникалық-экономикалық көрсеткіш  калькуляциялық бірлік ретінде біртекті бұйымдардың пайдалы тұтынылатын  бірлігіне шаққандағы шығындарды салыстыру  үшін қолданылады.

Калькуляциялық бірліктердің сан түрлілігі нақты жағдай үшін негізделген әдісті талап етеді. Калькуляциялық бірлік сәйкес тұтыну құнын көрсетуге, әр түрлі кәсіпорындармен салыстыруға болатындай, баға белгілеу бірліктеріне сәйкес келуі және ең аз шамадағы шығындармен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін қолайлы болуы тиіс. Калькуляциялық бірлікті таңдау жөніндегі ұсыныстар әдетте салалық нұсқауларда келтіріледі.

Калькуляциялауға ең алдымен  қатысы бар өндірістік шығындар есебі, калькуляциялаудың алғышарты болып  табылады. Өндірістік есеп жүйесінде  белгілі бір үлгімен дайындалған  ақпарат негізінде ғана өндірісті  басқаруда объективті қажетті процесс  болып шығатын өнімнің өзіндік  құны калькуляциялануы мүмкін.[2]

Бұрын болған калькуляциялық жүйелер бір мақсатты – өзі  өндірген дайын өнім мен жартылай өнімдердің қорын бағалауды көздейтін, ол өндірістік мақсат пен ішкі есептілікті  жасауға, сондай-ақ пайданы анықтау  үшін қажет еді. Бұл мәселенің  маңыздылығына қарамастан калькуляциялаудың  бұрынғы жүйелері бойынша көптеген басқару міндеттерін шешу үшін жарамды  ақпарат болмайтын.

Калькуляциялаудың қазіргі  заманғы жүйелері өзара байланысты көрсеткіштердің ара қатынасын  біршама теңестірген. Олардың мазмұнындағы ақпарат тек дәстүрлі міндеттерді  шешуге жол ашып қана қоймай, мынадай  жағдайлардың экономикалық салдарларын  болжауға мүмкіндік береді:

• өнімді ары қарай шығарудың мақсатқа сәйкестілігін;
• өнімнің ең ұтымды, қолайлы бағаларын белгілеу;
• шығарылатын өнім ассортиментін оңтайландыру;
• жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркын жаңартудың мақсатқа сәйкестілігін;
• басқару жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау.

Қазіргі заманғы калькуляциялау кәсіпорын немесе жауапкершілік  орталығы қабылдаған жоспарды бағалау  негізіне сүйенеді. Нақты калькуляциялау мәліметтері өзіндік құн жөніндегі жоспарлы тапсырмалардан ауытқуы себептерін талдау және өзіндік құнды кейінгі жоспарлау үшін, жаңа техника мен заманға лайық технологиялық процестерді және т.б. енгізудің экономикалық тиімділігін негіздеу үшін қолданылады.

Калькуляциялау трансферттік баға белгілеуге негіз болып қызмет етеді. Трансферттік (ішкі) баға бір кәсіпорынның бөлімшелері арасындағы коммерциялық операцияларда пайдаланылады.

Кәсіпорын бөлімшесі сыртқы сатып алушыларға өз бетінше шығуға құқық алған кезде, трансферттік бағаларды жасау көкейкесті маңызға  ие болды. Бұл жағдайда ұйымның жалпы  қаржылық жағдайы трансферттік бағаны дұрыс қалыптастыруға байланысты болады.

Егер бөлімшенің өнімі (көрсетілетін қызметі) кәсіпорынның ішінде толығымен  тұтынылатын болса, трансфертті  бағаның шамасы таза есептік және тұтастай кәсіпорынның қаржылық жағдайына  әсер етпейді.

1.2 Калькуляциялау  принциптері, оның   объектісі  мен әдістерінің ерекшеліктері

Калькуляция өнімнің сапасы мен бәсекеге қабылеттілігін бақылауды  жүзеге асыру үшін мағызды рөл  атқарады. Калькуляцияны кәсіпорында  белгіленген шығындар бабы номенклатурасы (шығындар есебі өнім түрлері бойынша  ғана емес, есептік басқа объектілері  бойынша жүргізілуі мүмкін болса  да) бойынша, өндірілген өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызметтің түрлері  бойынша құрастырады.

Басқару есебінің маңызды  міндеттерінің бірі өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялау болып табылады.

Өзіндік құнның калькуляциясы  өндірістік шығындар есебі мәліметтері  бойынша шығарылған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік  құнын есептеу. Ол есепті ай соңында  барлық нақты жасалған міндеттерді  есепке алғаннан кейін есептеледі.

Басқару есебінде ай сайын  жалпы тауар шығарудың өзіндік  құны мен өзіндік құнның егжей-тегжейлендірген  көрсеткіштері мысалы өнімнің жеке түрлерін тауарлық шығару өзіндік құны, бұйым бірлігінің өзідік құны калькуляцияланады.

Өнімнің (орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік  құнын калькуляциялауда меншік түрінің  барлық ұйымдары 7 «Тауарлық-материалдық  қорлар есебі» бухгалтер сеп стандарттарын  және оған әдістемелік ұсыныстарды, сонымен қатар «Қорлар» ХҚЕС-ын басшылыққа алады. Өндірістік құнды калькуляциялауда қолданылатын өндіріске босатылған материалдық-өндірістік қорларды бағалау тәсілдері, қосымша шығыстарды бөлу әдістері және ұйымның есеп ішінде өзгеріссіз қолданылуы керек.[3]

Кәсіпорын басшылығы нарыққа  көшу қазіргі заманғы, құбылмалы  жағдайында негізгі басқару шешімдерін қабылдау үшін кәсіпорынның қызметіне  үнемі талдау жүргізіп бұруға тиіс, ол үшін көрсеткіштер қатарынан алынатын бастапқы ақпарат қажет, олардың  бірі – өзіндік құн.

Өнімнің өзіндік құны –  оның шығару мен өткізуге арналған, ақшалай түрде бейнеленген шығындар кәсіпорын өнімнің өзіндік құны өндіріс процесінде табиғи ресурстарын, материалдарды, отынды, энергияны, негізгі  құрал-жабдықтарды, еңбек ресурстарын, қолданумен байланысты шығындардан  сондай-ақ оны өндіру мен өткізуге шыққан шығындардан жиналады.

Өнімнің өзіндік құнына мыналар  кіреді:

• кәсіпорында өнім өндіруге шығатын еңбек, қаржы және еңбек керек-жарақтары шығындары (өндірісті дайындау мен игеру шығындары, өндірісті технологиясы және ұйымдастырумен, тапқырлық жне үнемділікпен байланысты шығындар; техника қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шығындар; кадр жинақтау, дайындау және қайта даярлаумен байланысты шығыстар; салықтар, өндірісті басқару шығындары және т.б.);
• өнімді өткізуге: буып-түю, орау, сақтау, тиеу мен тасымалдауға; делдалдық қызметке төлеу, комиссиялық алымдар мен сыйақылармен; жарнамаға шығатын шығындармен байланысты шығыстар;
• өнімді осы кәсіпорында өндіру мен өткізуге байланысты емес, бірақ олардың өінмнің өзіндік құнына кіргізу жолымен орнын толтыру жай ұдайы өндірісті қамтамасыз ету үшін қажетті.