Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және оның теориялық ерекшеліктері

Толық өзіндік құн негізінде  кәсіпорын басшысы өнімнің пайдалылығы  мен шығындылығы, болашақта оны  өндірудің мақсатқа сәйкестілігі туралы тиісті тұжырымдар жасайды.

Толық өзіндік құн бойынша есептеу  жүйесінің біздің пікірімізше, бірқатар жақсы жақтары мен олқылықтары  бар. Толық өзіндік құн бойынша  есептеудің тиімді жақтары:

• ҚР-нда қолданылып жүрген қаржылық есеп пен салық салу жөніндегі нормативті актілерге сәйкестік;

• Аяқталмаған және дайын өнімнің құнының байыпты бағалау

Есептеудің бұл жүйесіне мыналарды  жатқызуға болады:

• Өнімнің өзіндік құнына оны өндіруге тікелей қатысты емес шығындар кіреді;

• Жанама шығыстарды есептен шығарған жалпы бөлу базаларын қолдану салдарынан калькуляциялау объектілерінің өзіне тән даралығы жоғалады;

• Өнімге сұраныс азайғанда, қоймадағы дайын өнім қорына тұрақты қосымша шығыстар капиталданады;

• Өзіндік құнды жоспарлы калькуляциялауда жоспарлы пайда алдын-ала қарастырылады, шын мәнісінде ол зиянның тәуекелділігін жою мақсатында жасалады.

Өзгермелі шығындар бойынша  өзіндік құнды калькуляциялау мен  «директ-костинг» жүйесіндегі есептің  ерекшеліктері

Шығындарды өнімнің өзіндік  құнына толық енгізу тұрғысынан толық  өзіндік құн есебінің жүйесі шығындарды тиімді басқаруға қажетті ақпаратпен толық қамтамасыз етпейді. Сондақтан  халықаралық практикада «директ-костинг»  шектеулі өзіндік құн есебі жиірек қолданыла бастады. «Директ-костинг» жүйесінің негізіне салынған басты  принцип – өзгермелі және тұрақты  шығындарды жеке есептеу мен тұрақты  шығындарды есепті кезеңнің зияны деп  тану. Бұл жүйе әрқилы елдерде әртүрлі  аталады. Германия мен Австрияда  «бірен саран шығын есебі» немесе жабу сомасы; Ұлыбританияда - «Маржиналды  шығындар есебі»; Францияда – «маржиналды  есеп» термині қолданылады.

«Директ-костинг» жүйесінің айрықша  ерекшеліктері бар:

• Өндірістік шығындар өзгермелі шығындарға және тұрақты шығындарға бөлінеді;

• Өнімнің өзіндік құнын шектеулі шығындар бойынша калькуляциялау;

• Кірістер туралы есепті жасаудың көп сатылығы.

Калькуляциялаудың нақты  жеке нормативті тәсілдері. Есеп объектілерді көптігіне қарамастан, шығындарды екі тәсілмен – оперативті дәрежесімен айрықшаланатын нормативтік шығындардың есебінің нақты тәсілімен; және өзіндік құнның нормативті тәсілмен өндіріс процесінде калькуляцияланады, нақты есепті кезең біткен соң жете зерттеуге болады. Шығындар есебінің нормативті тәсілін қолданудың мүмкіндігімен қажеттілігі туралы шешімді қабылдау нормалар мен шығыстар сметасын дайындау мен үнемі түзеу жөніндегі ұйымның мүмкіндіктерін талдауға негізделуі тиіс. Басқаша айтсақ, ұйымдық құрылымда негізгі нормамен нормативті қалыптастыруды нақты шағындардың нормативтілерден ауытқуы талдауды, ус жүзіндегі норманы түзеу мен өнімді емес шығындарды жою туралы ұсыныстар әзірлеуді, өнімнің нақты өзіндік құнын азайтуды жұзеге асыратын арнайы бөлімшеніің бар болуы қарастырылған. Мұндай жағдайсыз есептің нормативті тәсілін енгізу ұйымға нақты пайда әкеле алмайды. Екі тәсілде түпкілікті шотта өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау мен көрсетуге бағытталған, бірақ біріншісі – шығындарды тікелей есептеу жолымен, ал екіншісі – нормадан ауытқуы арқылы көрсетеді.

Нақты шығындарды есептеу – қолданылып жүрген нормалар шамасы туралы мәліметтерді есепте көрсетпей, нақты болған шығындар туралы мағлұматтарды дәйекті жинақтау тәсілі. Нақты өзіндік құн есебінің жүйесі өз еліміздегі кәсіпорындарда дәстүрі және кең тараған болып  табылады және белгілі принциптерге сай жүргізіледі:

• өндіріске шыққан алғашқы бастапқы шығындарды бухгалтерлік есептің шоттары жүйесінде толық көрсету;

• шығындарды өндіріс процесінде пайда болған сәтінде есептік тіркеу;

• шығындарды өндіріс түрлері шығыс сипатына, пайда болған жерлері, есеп объектілері бойынша пайда болған жерлері, есеп объектілері бойынша жинақтау;

• нақты шығындарды есеппен калькуляциялау объектілеріне қатысты ету;

• нақты көрсеткіштерді жоспарлымен салыстыру.

Стандарт – кост жүйесі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау. Бұл жүйе өткен ғасырдың  20-шы жылдардың басында АҚШ-та пайда болды. Өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеу, баға белгілеу, шығындарды оперативті басқару және бақылау үшін материалдың және еңбектің нормативтік шығындарын әзірлеп, пайдалануды қолға алған болатын. Стандарт-кост тарихи жүйесі отандық нормативтік есеп жүйесінің үлгісі болып табылады.

Отанымыздың экономистері америкалық ғалым Д.Ч.Гаррисон 1933 жылы аударылып  жарық көрген «Стандарт-кост» кітабы арқылы оның идеясымен танысты.

Басқару техника университеті бұл  жүйені іс жүзіне асыру және тәжірибеде қолданудың жолдарын бөлшектеп оқып білуді қолға алады. Мәселені шешуде нормативтік шығын есебінің әдісі  түрінде осы жүйені көрсету арқылыпрофессор  М.Х.Жебрак үлкен үлес қосты.

«Стандарт-кост» жүйесінің мағынасы есепке не болғаны емес, болуы тиіс нәрсе кіреді, нақты шындық емес, міндеттісі ескеріледі, әсіресе пайда  болған ауытқушылық көрініс табады.

Бұл жүйенің алдына қойған негізгі  мақсаты – кәсіпорындағы пайданың ауытқуы мен шығын есебі. Оның негізінде материалдардың, энергияның, қосымша уақыттың, еңбектің және басқа  қандай да бір өнімді немесе жартылай әзірленген өнімді дайындаумен байланысты шығындардың мөлшерін нақты анықтау  жатады және де бұл нормалар қайтадан орындалмайды. Оларды тіпті 80%-ке орындау  жұмыстың сәтті болғанын білдіреді. Норманың асып түсуі оның қате белгіленгенін көрсетеді.[6]

 

 

1.3. Басқару есебінің әдістемелік - нормативтік  реттелуі

 

Бүгінгі таңда басқарушылық есеп тақырыбы – Қазақстандағы басқару  теориясы мен тәжірибесінде ең пікір-таласты  көп тудыратын мәселелердің бірі болып саналады.

«Басқарушылық есеп» түсінігі (management aceounting) ағылшын тілінен аударылған және біршама қарама қайшылықтарға  ие. Мәселен, басқарудың классикалық  теориясы тұрғысы бойынша кез  келген есеп басқару функциясы болып  табылады. Сондықтан бұл анықтама басқарушылық есептің толық мазмұнын сипаттай алмайды. Сонымен басқарушылық есеп сұрақтарын теориялық және тәжірибелік  жағынан қарастыру кезінде ғалымдар мен сараптаушылар арасында оның пәндері мен ұйымдастыру жолдары  туралы әртүрлі көзқарастар мен  ұғымдар бар.  Бұл іс жүзінде  батыс пен отандық экономикалық-басқарушылық пәндер саласына екі салыстырмалық  көзқарасқа байланысты болады.

Қазақстан Республикасының  нормативті реттеу заң актілерінде  басқарушылық есепке берілген ресми  анықтаманың жоқ екенін атап өтуіміз  керек. Біздіңше, бұның себебі басқарушылық есепті ұйымдастыру әрбір ұйымның  ішкі ісі болғандықтан деп түсінеміз. Мемлекет ұйымды осындай есеп жүргізуге  міндеттендіре алмайды немесе оны  жүргізудің бірегей ережесін жасап  бермейді. Басқарушылық есептің батыстық қалыптасқан практикасы мемлекеттің  бұл салаға араласпайтындығын көрсетеді. Бірақ, басқарушылық есептің теориялық  және тәжірибелік маңызы зор, сондықтан  оған мамандардың зерттеуін талап  ететін жеке бағыт ретінде анықтама беру аса маңызды болып саналады.

Сондықтан, біздің ойымызша басқарушылық есеп ұйымның ақпараттық жүйесінің негізгі бөлігі болып  отырып, бір жағынан ұйымның өндірістік-шаруашылық қызметтерін, өндірістік шығындар мен  өндіріс көлемін болжамдау, жоспарлауға, сондай-ақ тиімді басқару шешімдерін қабылдау мақсатында қажетті ақпараттармен  қамтамасыз ету, жедел басқару мен  бақылауға, оңтайлы басқару шешімдерін қабылдауға, сонымен бірге алға қойған мақсат-міндеттердің орындалуын бағалауға  арналған ішкі есеп жүйесі деп түсінеміз.

Жүргізілген зерттеу жұмысының  нәтижесінде біз басқарушылық есеп – бұл басқару қызметін тиімді атқаруға, яғни, шешім қабылдау, жоспарлау, талдау, бағалау, бақылау мен реттеуге қажеттi ақпаратпен қамтамасыз ететін, басқарудың жалпы жүйесіне жекеленген бухгалтерлік есептің бір бөлігі деп толық айта аламыз. Бұл процесс фирма ішінде өздерінің қызметін атқару үшін басқарушылық аппаратқа қажетті мәліметтерді теңдестіруді, өлшеуді, жинауды, жүйелеуді, талдауды, дайындауды, беру мен қабылдауды қамтиды.

 

1.4 «Каспиймұнайгаз» ҒЗЖИ» АҚ -ның даму тарихы, қаржылық-шаруашылық жағдайына сипаттама

 

 

"Каспиймұнайгаз»  ғылыми-зерттеу  және  жобалау институты Акционерлік Қоғамы – жобалаудың ең жақсы дағдыларын және 
мол тәжірибелерін сақтаған, әрі жаңа озық әдістерді игеруге ұмтылатын мекеме.    

"Каспиймұнайгаз" ғылыми-зерттеу  және жобалау институты Акционерлік  Қоғамы мұнай өнеркәсіп саласында,  өз қызметін жүзеге  асыратын,  Қазақстанның  ең  жетекші институттарының бірі болып табылады.

Дамытылу жолындағы мұнай  кен орындарын 
жобалау-смета  құжаттарымен  қамтамасыз  ету үшін, 1940 жылы "Казахстаннефтекомбинат" бірлестігінің құрамында "Эмбанефтепроект"  кеңсесі  құрылды.  1957  жылы  сәуірдің 3-де КСРО мұнай өнеркәсібі Министрінің бұйрығымен КСРО мұнай өнеркәсібі  Министірлігінің  "Гипроказнефть" Мемлекеттік жобалау институты болып қайта құрылды. 70 жылдары Манғышлақ кен орындарының қарқынды дамуына байланысты Қазақ ғылыми-зерттеу және жобалау институты (КазНИПИнефть), жобалау бөлігін Гурьев қаласында  орналастыру арқылы қайта құрылды. 1995 жылы, Қазақстан Республикасының мұнай өнеркәсібі, Министрінің бұйрығымен  КазНИПИнефть Гурьев филиалы базасында "Каспиймұнайгаз", Каспий Мемлекеттік ғылыми-зерттеу және жобалау институты құрылды.   

 Институт,  2001 жылғы қараша айында Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен, Энергетика және Минералдық ресурстар  Министрлігінің  100 пайызды мемлекеттік акция пакетімен Ашық Акционерлік Қоғамы болып қайта құрылды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен, 2002 жылдан бастап, мемлекеттік акция пакеті жаңа құрылған "Қазақ мұнай және газ институты" ЖАҚ-на табыс етілді.   

 Институт  қабырғасында білікті, тәжірибелі мамандар еңбек етеді. Олардың сапалы жобаларының арқасында, институттың атағы  қазіргі таңда Қазақстанға ғана емес, шетелдерге де танымал. "Каспиймұнайгаз" институтының жобалары бойынша Қазақстан 
және Ресей (Батыс Сібір), ірі кен орындарын дайындау енгізілген, магистралдық мұнай құбырлары салынған. 

ИНСТИТУТ КЕЛЕСІ ЖОБАЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДА: 

• "Теңізшевройл" үшін 800 құрылғыдан су айдау ұңғымасына дейін жаңарту 
• "Теңізшевройл" үшін өнеркәсіп базасындағы жаңа қазандық және түтіндіктер құрылғыларын және газ желілерін қондыру үшін имараттар жобалау  

• "Теңізшевройл" үшін жоғары қысымды отындық газдың бас манифольді желісіндегі жаңа қырғыш қабылдау камерасын орнату  

• "Теңізшевройл" үшін жаңа мұнай  жинау жүйесі. 3 және 4 фазасы 

• "ТЭНЖ көлемінде КҚК кеңейту  жобасы", КҚК мұнайқұбыр жүйесін  кеңейту. Жұмыс құжаты" жұмыс құжаттарын әзірлеу 

• "Н" манифольдіндегі ұңғымаға қосымша қосу блогын және қосымша  ішкікәсіпшілік құбырларды орнату" жобасы бойынша авторлық қадағалау  

• Аджип Қашаған, мұнай, газ дайындау зауыттары жобасы бойынша техникалық жобалау құжаттарына қатысты  жобалау, рұқсат алу, сертификациялау  бойынша инжинирингілік қызметтер 

• Аджип Қашаған, мұнай, газ дайындау зауыттары жобасы бойынша техникалық жобалау құжаттарына қатысты  ақыл-кеңес беру және инжинирингілік қызметтер 

• "Бейнеу-Бозой-Шымкент" (ББШ) газқұбырлар  құрылысы 

• Дунга кен орнын толық масштабта  игеру шегінде ОЖП/ГДҚ жинау  және кеңейту жүйелер объектілерін жобалау. ә фаза 

• "Каспий тұз үсті кен орнын  әзірлеу" (KING, NCOC) алдын-ала тұжырымдама  

• "Атырау облысында орналасқан мұнай апаттарын реттейтін Солтүстік - Каспий Экологиялық базасы" (МАР  СКЭБ) жобасы 

• Атырау мұнай өңдеу зауытын  қалпына келтіру 

• "Аджип ҚҚО" объектілері  үшін инженерлік іздестіру және инжинирингілік жұмыстар 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   2. Кәсіпорындағы өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің ұйымдастырылуы

2.1 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығындарды есепке алудың үрдіс калькуляциясы

 

Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың  қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын  кәсіпорында (су электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін  кәсіпорындар) пайдаланады. Оларды, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (егер де олар болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды өзі  өндіреді. Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдісті қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдіс бүкіл өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей немесе шартты натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір салаларда шығындар әрбір технологиялық процесс бойынша есептелінуі мүмкін.[8]