Кәсіпкерлік істі мемлекеттік реттеу

     Кәсіпкер  өндірістің негізгі үш факторын іске қосып, өзі төртінші фактор болып ресурс иелеріне төлем төлеуді қамтамасыз етеді: жұмыс күшіне еңбек ақы; капиталға пайыз; жер иелеріне рента; кәсіпкерлерге кәсіпкерлік пайда.

     Социализм мен капитализмнің экономикалық айырмашылығы: біріншісінде жұмыс күшінің өндірген қосымша құны бүкіл қоғам мүддесіне жұмсалады, ал екіншісінде – қосымша құн үшке бөлінеді: пайызға, рентаға және кәсіпкерлік пайдаға.

     Жаңа  қоғамның негізін тұрақты, тиімді құру үшін кәсіпкерлер табын даярлау  керек. Кәсіпкерлік қабілеті қаражаты бар тапты құру үшін, бірінші, білім керек, екінші, өкімет экономикалық саясатын түбегейлі қайта қарауы қажет. Елдің болашақ тағдырын білікті кәсіпкерлер шешеді және олар өз елінің гүлденуіне аянбай жұмыс істейтін, өзінің де пайдасын табатын, іскер азаматтар болуы керек.  

1.2. Кәсіпкерліктің түрлері  және бизнес ұйымдастыру  формалары 

     Кәсіпкерлік экономикалық белсенділіктің ерекше формасы  ретінде мемлекеттік және жеке экономика  секторларында іске асырылады. Сол  арқылы мынадай белгілер пайда болады:

1. Мемлекеттік кәсіпкерлік;
2. Жеке кәсіпкерлік

  Мемлекеттік кәсіпкерлік мекеме, кәсіпорын атынан экономикалық белсенділікті жүзеге асыру формасы:

     а) мемлекеттік мүлікті басқару  мүмкіндігіне ие мемлекеттік басқару  органдары немесе

     б) мемлекеттік жергілікті өзін-өзі басқару органдары (муниципалды мекемелер).

     Мұндай  кәсіпорындар  меншігі мемлекеттік  немесе муниципалды мүліктерінің, бюджеттік  шикізат бөліктерінің басқа да көздерінің  ерекшелену формалары болып табылады. Осындай кәсіпорындардың маңызды көрінісі ретінде олардың жеке меншігіндегі өздерінің атқаратын міндеттері шығады (оған мемлекет жауап бермейді, олар мемлекет міндеттерін атқармайды).

     Жеке  кәсіпкерлік кәсіпорын немесе кәсіпкер (егер ондай іс-әрекет жұмыс күшін  қажет етпесе) атынан экономикалық белсенділік формасын құрайды. Әрине, мемлекеттік және жеке кәсіпкерлік өзінің ерекше қасиеттерімен ерекшеленеді, бірақ олардың жандануының негізгі принциптері көбінесе сәйкес болып келеді. Осы және басқа да жағдайларда мұндай іс-әрекеттің дамуы жауапкершілікті, инновациялық түрде қарастыруды, табысты көбейтуге деген ынталылықты қажет етеді.           Кәсіпкерліктің екі түрі де бір-біріне ұқсас болып келеді.

     Біріншісі, өндірістік функцияларды жүзеге асыру, яғни тауар өндіру немесе қызмет көрсету (мысалы, машина жасау фирмасы, туристік компаниялар).

     Екіншісі  делдалдық функцияларды жүзеге асыру, яғни тауарды нарыққа шығару барысында  және тұтынушыға беруге байланысты тауардың дамуы.

        Кәсіпорынның ұйымдық түрлері алдыменен меншік түрімен айқындалмақ. Олар мынандай түрде болуы мүмкін:

   - азаматтар меншігіне негізделген  жеке кәсіпорындар;

   - ұжым меншігіне негізделген  кәсіпорындар (1-кесте). 

Кесте – 1

     Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік немесе акционерлік түрде болуы

мүмкін. Кооперативтік кәсіпорын ақшаға емес, жеке тұлғаның пайлық негіздегі  мүліктік жарнасына және олардың  біріккен еңбек қызметтеріне негізделеді:

    - акционерлік қоғам түрінің негізіндегі  кәсіпорын, акционр меншігінің  негізінде қызмет жасайды;

• мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар жалпы мемлекеттік міндеттерді шешу үшін құрылады;
• құрылтайшылар мүлігінің 0осылуы негізінде біріккен кәсіпорындар құрылады, яғни оған шет ел заңды тұлғасы мен азаматтарына енеді.

     Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен, «Шаруашылық

қызметінің  еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы» республика заңдарына кәсіпорын  кез келген меншік түрлерінде және оның өзі құрған бірлестіктерде болу мүмкіндігі айқындалған. 

     Қазіргі кезде нарықтық экономикасы дамыған елдерде бірнеше миллиондаған әр түрлі фирмалар қызмет атқаруда. Осы қаптаған көптүрлі белгісі бойынша классификациялау қажет (2-кесте).  

Кесте – 2

     Бір қолға біріккен фирмалар саны мейлінше көп. Тек қана АҚШ-тың өзінде олардың саны 7млн. құрайды. Қолдағы қаржы қорының шектеулілігі оларды бірігуге итермелейді. Сөйтіп санның салдарынан әртүрлі серіктестіктер құрылады.

     Мәселені  қоғамдық жағынан түсіну, бір жағынан кәсіпкерлік іс-әрекеттің бірінші типі маңызды рөл атқаруына әкеліп соғады, қоғамдық байлықтар материалдық өндіріс, ғылыми-техникалық  және сервистік қызметтер сферасындағы жұмыстарға байланысты. Басқа жағынан, осындай кәсіпкерлік типіне әсер ететін қоғамдық қатынас шын мәнінде маңызды емес, себебі қоғам кәсіпкерлік іс-әрекеттің екінші типінің дамуын қорғайды. Осы жағдайда «неге осылай болады?» деген сұрақ туындайды. Біріншіден, өмірлік сапасы мен деңгейі қоғамның ыңғайлы жерде еш кемшіліксіз өмір сүруі қоғамда кәсіпкерлік іс-әрекеттің екінші типінің дамуына тікелей байланысты (сатып алушыға ыңғайлы сату мекемелері, жарнама, тауарды үйге әкелу, тауарларды пошта немесе телефон қызметі арқылы сұрату және т.б.). Бірақ, осындай қоғамдық, кәсіпкерлік делдалдықты  қабыладауы, жалғыз және негізгі себеп емес. Бастысы басқа да – кәсіпкерлік, оның ерекшеліктері және күрделілігі мынаған әкеледі.

1. Еңбек өндірісінің мамандануының күрделіленуі негізінде тауар өндірушілердің көбею.
2. Капитал айналымы екпінділігінің жылдамдауы
3. Нарық тауарларының керекті мөлшерде өсуі және соңғы тұтынушылардың көзқарастарына сәйкес тауар өндірушілердің құрылуы.

     Кәсіпкерлік іс-әрекеттің құрамына және оны өндіру процесінің негізгі сатыларына байланысты кәсіпкерліктің әр түрін айыра аламыз: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, сақтандырушылық.

     Кәсіпкерлік өндірістік егер кәсіпкер өзі еңбек  құралдарын пайдалана отырып, тауарларды, қызметтерді, жұмысты, ақпаратты, өнімді сауда мекемелеріне, тұтынушыларға, сатып алушыларға өндіріп шығарса, онда ол кәсіпкерлік өндірістік болып табылады. Осылайша, өндіріс функциясы кәсіпкерліктің негізгі және анықтаушы түрінде:

1. дәстүрлік (дәстүрлік кәсіпкерлік)
2. инновациялық (инновациялық кәсіпкерлік іс-әрекет, инновациялық кәсіпкерлік)

     Коммерциялық кәсіпкерлікте дайын, яғни тұтынушыдан, комерсанттан, сатушыдан алынған тауарлар рөлін атқарады. Егер тауар заңды түрде өндірілсе, онда сауда коммерциялық кәсіпкерлікті кінәлауға болмайды. Тек қана заңға қарсы сауда-саттық жүргізілсе ғана, қылмыстық тыйым салынған спекция туралы айтуға болады.

     Қаржылық  кәсіпкерлік коммерциялық кәсіпкерліктің ерекше бір түрі. Онда сауда-саттық заты ретінде ақша, кәсіпкердің сатып  алушыға несиеге беретін құнды  қағаздары тауар түрінде қарастырылдаы.

     Делдалдық деп кәсіпкерліктің кәсіпкер өзі тауар өндірмейтін және сатпайтын, бірақ делдал рөлін атқаратын тауар айрбастау процесінде тауар-ақша айналымының байланыс көзі болып табылатын түрін айтамыз. Басты мәселе және делдалдың кәсіпкерлік іс-әрекеті – екіжақты маңызды келісімді байланыстыру болып табылады. Сондықтан делдалдық осы екі жаққа да қызмет көрсетуден тұратынын айтуымызға болады.

     Қызмет  көрсеткені үшін кәсіпкер табыс және пайда табады. Өндірушілер және тұтынушылар  көзқарастарын білдіретін, бірақ  өздері ондай емес адамдар  (жеке немесе заңды тұлғалар) делдалдар деп аталады.

Кәсіпкерлік белсенділік делдалдық салада қысқа  мерзімде өндірушімен тұтынушының  экономикалық көзқарастарын бірлестіруге жол ашады. Делдалдық, өндірушінің  ойынша соңғысының жұмыс тиімділігін  арттырып отырады. Себебі, тауарды тұтынушыға сату функцияларын делдалға беріп, өндірістің өзіне ғана белсенділікті арттыруға мүмкіндік береді.

     Сақтандыру  кәсіпкерлігі кәсіпкердің сақтандыру мүмкіндіктерінің құнды нәрселердің, опат болған жағдай нәтижесіндегі болжанбаған шығынды өтеу түріндегі өтемақының кепілдігінің қамтамасыз етуін қарастырады. Мүлікті, денсаулықты, өмірді сақтандыруда қаржы-несиелік кәсіпкерліктің ерекше формасы бар. Ол кәсіпкер тек берілген жағдайда ғана, яғни сақтандыруды төлеу кезінде сақтандыру мүмкіндігіне ие болады. Осындай жағдайлардың пайда болуы әбден мүмкін. Ал қалған бөлігін кәсіпкерлік табыс құрайды. Акционерлік қоғам белгілі адамдар және құрылтайшылар арасындағы акцияларды бөледі. Ал, олар бас тартқан жағдайда қоғамның өзіне де бөліп отырады.

     Қатысушылары  өздеріне тиесілі акцияларды басқа  акционерлердің келісімінсіз иеліктен айыра алатын акционерлік қоғам  болады. Ашық қоғам өзі шығаратын  акцияларды жабық, жекелік және ашық тәсілдермен таратуға құқылы және заңнамада  белгіленген тәртіппен баспасөз басылымдарында жылдық және тоқсандық баланстарды, табыстар мен залалдар туралы есептерді жариялауға міндетті.           

        Жабық акционерлік қоғамдардың  акцияларды сатудың ерекшеліктері  заңды актілермен анықталады.

Құрылтайшы  құжаттары бұл нотариялдық куәлік болвп табылатын құрылтай келісімі және жарғысы.