Кәсіпкерлік істі мемлекеттік реттеу

      Қазақстандық  кәсіпкерлер үшін халықаралық франчайзинг ең алдымен біріккен кәсіпорын, лицензия сатып алу, тікелей инвестиция және мемлекеттік деңгейдігі келісім түрінде болуы мүмкін. Көп нәрсе осы бағтта іске асырылуда, бірақ өкінішке орай батыс бизнесмендерінің қолдарындағы Қазақстан нарығы оның әлеуеті мен дамуы туралы алған мәліметтері аз. Шетелдік франчайзерлер үшін арзан жұмысшы күші мен жоғары білікті мамандардың болуы, қолда бар ресурстар, оңтайландырылған инфрақұрылым, саяси тұрақтылық және кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған мемлекеттік саясат ұтымды факторлар бола алар еді.

      Шағын бизнестің негізін қалаудың төртінші жолы – бір отбасы мүшелерінің  күшімен негізі қаланып, жұмыс істеп  жатқан отбасылық бизнес. Отбасылық  бизнестің көбісі – шабын, бірақ  отбасылық бизнестің ірі кәсіпорынға  айналып, отбасылық болып қала беретін мысалдары да іс жүзінде аз кездеспейді.

      Кез келген отбасылық бизнес – бұл  отбасы мен бизнестің симбюзы. Отбасының  мақсаты – балаларды тәрбиелеу  және отбасы мүшелеріне қарау. Бизнестің  мақсаты - өндіріс жолымен немесе тауар сатып, қызмет көрсетіп пайда табу. Бұл екі мақсат көбінесе бір-бірін толықтырып отырады, бірақ ұрыс-керіс жағдайлар да болуы мүмкін. Менеджер қызметкерді жұмысқа кешігіп келгені үшін сөгуі мүмкін, бірақ сол кешігіп келген қызметші өз отбасының мүшесі болса, онда бұл проблематикалық жағдайға айналады.

      Отбасылық бизнестің басты артықшылығы  – кез-келген қиыншылықтарға қарамастан бизнесті жүргізуге көмектесетін туыстық  байланыстың беріктігі. Отбасы мүшелері бизнесті ағымдағы қажеттіліктері үшін өздерінің еңбек ақылары мен дивиденттерін жиі құрбан етеді. Жұмысқа берілгендік, жоғары әдептік нормалар, тұтынушылар үшін тікелей жауапкершілік – отбасылық бизнестің негізгі критериялары екендігі белгілі. Кәсіпорын отбасылық бизнестің тағы бір артықшылығына, ірі корпорацияларымен салыстырғанда жұмысшыларға қарау деңгейінің жоғарылығы жатады.

      Отбасылық бизнес кәсіпорындары көлемдері  бойынша, ұсынатын өнімдері мен қызмет түрлері бойынша әр алуан болуымен ерекшеленеді. Отбасының бизнеске қатысу деңгейі бойынша былай айыруға  болады:

1. толығымен отбасы басқаратын және бақылайтын бизнес.
2. Отбасы бақылайтын, бірақ маман менеджерлер басқаратын бизнес.
3. Отбасы тарапынан басқарылмайтын бизнес.

3-кесте.  Франчайзингтік қарым-қатынастардың терминологиясы 

2.3.Қазақстандағы кәсіпорындардың қазіргі жағдайын талдау 

        Қазақстан Республикасының территориясында  қызмет ететін кәсіпорындардың  дамуы мен қазіргі жағдайына  талдау жүргізейік.

        Экономикадағы қиындылық жағдайларына  қарамастан еліміздің территориясында  қызмет ететін біріккен және  шетел кәсіпорындарының саны жылдан-жылға өсуде. 2010 жылдың 1 қаңтарда тіркелген кәсіпорындардың саны 5444 болды, ол 2008 жылмен салыстырғанда 1,5 есе өскенін көрсетеді. 2010жылы Қазақстан Республикасы бойынша тіркелген кәсіпорындардың ішінде:

ірі кәсіпорындар саны –191;

орта  кәсіпорындар – 206;

кіші  кәсіпорындар – 5147.

        Бұл көрсеткіштер Қазақстан Республикасында  кіші және орта кәсіпкерлікті  дамыту үшін жағымды жағдайлардың  жасалғанын байқатады.

Қазақстан Республикасы территориясында қызмет ету түрлері бойынша кәсіпорындардың тіркелген санын 3-кестеден көруге болады. 

Кесте – 4. Қызмет ету түрлері бойынша кәсіпорындардың тіркелген саны 

     Кестеде көрсетілген деректер бойынша, Қазақстан  Республикасында тіркелген кәсіпорындардың 2214-і үй бұйымдарын және автокөлікті  жөндеу, сауда саласында, 910-і өндіру өнеркәсібінде, 657-ы қозғалмайтын мүлікпен операциялар жасау кәсіпорындарында қызмет етеді. Кестедегі деректерге сүйенсе, Қазақстан территориясында тіркелген кәсіпорындардың саны жылдан-жылға өсуде.

        Шетел мамандарының бағасы бойынша Қазақстан Республикасында инвестициялау үшін неғұрлым жағымды аудандар болып Алматы Астана қаласы, сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Атырау, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары саналады. Облыстар бойынша кәсіпорындардың тіркелген санын 4-кестеден байқаймыз. 

Кесте – 5. Облыстар бойынша кәсіпорындардың тіркелген саны 

          Қазақстан Республикасында 2010 жылы 5444 кәсіпорын тіркелген болса, оның 53%-і Алматы қаласында қалыптасқан, яғни 2867бойынша қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының саны 2010 жылы – 2867 кәсіпорынды құраған, ол 2008 жылмен салыстырғанда 1,5 есе өскенін көрсетеді. Соның ішінде қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының шоғырланған орталығы Алматы, Астана қалалары, Қарағанды және Атырау облыстары. Бұл аймақтарда қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының өсуі оңды тенленцияны көрсетеді. Ол оңтүстік, Солтүстік Қазақстан, Павлодар облыстарында 2009 жылы қызмет еткен біріккен кәсіпорындар төмендесе, 2010 жылы қайта көтерілу байқалады. Ол сол облыстардың инвестициялық ақуалының жақсарғанын көрсетеді.

         Қазақстан территориясында қызмет  ететін кәсіпорындардың көбісі  өндіру, сауда салаларына бағытталған.  Біріккен және шетел кәсіпорындарында  жұмыс істейтін адамдардың саны 2010 жылы 346072 жеткен. Кәсіпорындардың жұмысшыларының тізімдік құрамына, бір және одан көп күнге уақытша жұмысқа, маусымдық немесе тұрақты жұмысқа қабылданған барлық жұмысшылар жатады. Сонымен қатар бірге, нақты жұмыс істейтіндермен қатар, ресми жұмысқа тіркелгендер де есепке алынады.

Сызба-4. Кәсіпорындардың формалары 

Кесте – 6. Облыстар бойынша 2008-2010 жылдары кәсіпорындарындағы жұмысшылар саны мен еңбек ақы қоры