Еңбек нарығын ұйымдастыру және жетілдіру

           Біртұтас еңбек  потенциалы түрлі жеке потенциалдардан  құралады. Сонымен қатар, оларды интеграциялайтын тұтас потенциалдың екі деңгейлілігі орынға ие. Оның бірінші деңгейі  – потенциалдың ішкі қабаты – жекелеген  адамдардың тұлғалық белгілерін бейнелейді; екінші деңгей – сыртқы қабат –  барлық жеке потенциалдардың тығыз  өзара әрекеттесуге бағытталған.

           Еңбек потенциалының  қалыптасуына әсер ететін маңызды фактор және оның белсенді құрамдасы болып  халықтың өмірінің деңгейі мен сапасы табылады.

           Әлеуметтік стандарт экономикалық және әлеуметтік даму процестерін  мемлекеттік басқару тәжірибесінде  мақсатты бағдар ретінде қарастырылуы мүмкін. Мұндай тұрғыдан келу тұрғындар  қажеттіліктерін қамтамасыз ету  және қанағаттандырудың нақты деңгейіне  қол жеткізу үшін қажетті ресурстарды  да, шараларды да анықтауға, әлеуметтік саланы нормативтік қаржыландыруды тәжірибеге енгізуге мүмкіндік береді.

           Әлеуметтік кепілдік — заңмен бекітілген немесе атқарушы билікпен шешілген тұрғындар тұтыну мен қамтамасыз етуді орындау  үшін міндетті сандық көрсеткіш түріндегі  норма. Дұрысында әлеуметтік кепілдік қабылданған әлеуметтік стандартпен  сәйкес болуы қажет. [3]

           Тұтынушылық бюджетке қатысты қазіргі күні әлеуметтік стандарттардың 4 деңгейін ажыратады: өмір сүру деңгейінің минимумы, минималды  тұтынушылық бюджет, рационалды тұтынушылық  бюджет және де жоғары табыстың тұтынушылық  бюджеті.

           Қазақстан Республикасында  да өтуі қажет постиндустриалды өзгерулер  жағдайларында өмір сапасы айтарлықтай  өзгереді. Жеке тұтынудың мінезі мен  құрылымы өзгереді, гуманитарлық мінездегі - әлеуметтік, интеллектуалды, мәдени қажеттіліктер  рөлі жоғарылайды. Тұрмысты жеңілдету  үшін, үй шаруашылығын жүргізуге уақытты  үнемдеуге, демалыс, спорт, туризм үшін пайдаланылатын одан да жоғары класстың тауарлары мен қызметтеріне сұраныс  өсіп жатыр. Өмір сапасы факторының рөлі экономикаға әлеуметтік процестердің кері әсер етудің бұрынғы формуласына  сыймайды. Өмір сапасы мен деңгейі  экономикалық дамудың басты импульсіне айналып отыр [4]

           Оның жаңа сапасы еңбек потенциалының да сапасын  анықтайтын болады.

           Территориалды дамудың  еңбек потенциалын құрайтын кемінде 5 негізгі элементті бөлуге болады:

           1) еңбек потенциалы  қалыптасуында және оның жүзеге  асырылуында қатысатын объектілер  жиынтығы;

           2) әлеуметтік климат  және құқықтық алаң;

           3) ресурстық құрамдасы;

           4) тұрғындардың өмірінің  деңгейі мен сапасы;

           5) халықтың еңбек  белсенділігінің жағдайы.

           Қызметтің арнайы формаларының еңбек потенциалын қалыптасу  мен пайдаланудың ерекшеліктеріне  назар аудару керек. Атап айтқанда, кәсіпкерліктің еңбек нарығы кәсіпкерлік және жалдамалы жұмысшылар сферасына потенциалдың тартылуы мүмкін аймақ тұрғындарының контингентінің барлығымен сипатталады.

           Еңбек нарығы талдауында жұмыссыздар, жалдамалы жұмысшылар, әскери қызметкерлер, жастар санынан потенциалды кәсіпкерлердің үлес салмағы олардың кәсіпке, психофизикалық және әлеуметтік параметрлерді кешенді зерттеу негізінде анықталуы мүмкін.

     Барлық  жеке потенциалдардың өзара байланысы  мен өзара тәуелділігі кешенді  потенциалды қалыптасу және пайдалану  процестерінің теңдігі мен синхрондығы  әлі де қамтамасыз етпейді.

           Еңбек потенциалының  экономикалық мәні зерттеулерінің шетбұрыштық  тасы болып жұмыс күші ұдайы өндіру түсінігі табылады. Жұмыс күшін ұдайы  өндіруге зерттеушілер назарының белсенділігіне қарамастан, бұл облыстағы дайындамалардың  қазіргі жағдайы аяқталуға дайын  әлі алыс. [5]

           Жұмыс күшін ұдайы  өндіру фазаларының (процестерінің) қатынастарының бірлігі ретінде жұмыс күшінің  ұдайы өндірісін қарастыратын зерттеушілердің  пікірін қолдаймыз және дамытамыз. Алайда ұдайы өндіру туралы тек жұмыс  күшін пайдалану (тұтыну), дайындау және қайта дайындау, бөлу және қайта  бөлу процестерінің бірлігі туралы кең таралған ғылыми пікірді біз  де толық қолдамаймыз. Бұл схема  жеткілікті толық емес және дәл нақты  емес деп есептейміз. Сонымен қатар, жұмыс күшін ұдайы өндіруге оны  пайдалану (тұтыну) факторларды қосу қажетсіз.

           Жұмыс күшін ұдайы  өндіру процесінің құрамдастарына төмендегілерді жатқызамыз:

1. Жаңа өмірдің табиғи ұдайы өндірілуі.
2. Кеңейтілген ұдайы өндіру (тәрбиелеу, оқыту, кәсіби дайындық, қайта дайындау, бейімделу).
3. Жұмысқа тұру.
4. Еңбекке жарамдылықты қалпына келтіру (реабилитация).

           Потенциалды жұмыс  күшінің (жұмыссыздарды қосқанда оқу, қайта дайындау стадиясында орналасқан) бөлшек немесе толық шығындарының орнына келтіреді және кеңейтілген ұдайы  өндіруді қамтамасыз етеді.

           Ең басынан бастап көптеген экономистер бұл үшінші айнымалыны оны тікелей ғылыми зерттеулермен  және тәжірибелі - конструкторлық дайындамалармен  байланыстырып ғылыми техникалық прогрестің факторы деп атаған. Сонымен қатар, анық көрініп тұрғандай, оған басқа  да маңызды элементтер қатары жатады: ресурстардың одан да тиімді бөлінуі  және олардың экономикасы, халықтың білімділік деңгейі, сондай-ақ еңбек  және өндіріс процесін басқару сапасын  жоғарылатуға әрекеттесетін көптеген әлеуметтік және ұйымдастырушылық факторлар.

           Анық көрініп тұрғандай, елдің ұзақ мерзімді экономикалық өсімі  негізінен капитал мен еңбек нарығын одан да тиімді пайдаланудың оларды тек ұлғайтудан емес, нәтижесі болып табылады.

           Қазіргі теориялық  экономика тұрғысынан шаруашылық кешеннің тиімді жұмыс жасауы көп жағдайда экономикалық ресурстар шектеулілігі жағдайында таңдау мүмкіндігімен анықталады.

           Жұмысшылар мен  қызметкерлердің білім деңгейінің өсуі және кәсіптік дайындығы есебінен жұмыс күші сапасының жоғарылауы өндірістік капиталдық салымдардың (адамдық  “капиталға”) тағы бір формасы ретінде  қарастырылуы мүмкін, бұл бір уақытта  ғылыми-техникалық прогресстің одан әрі қарайғы дамуының қажетті  шарты да, ынталандырушы факторы  болып табылады. Басқа сөзбен, ғылыми-техникалық прогресс өндірістің негізгі факторларының  әрқайсысына заттанады. Бұл өзара  байланыс өткенде болжанғанға қарағанда  одан да жоғары дәрежеде білінеді, бірақ  оның нақты сандық өлшемін анықтау  өте қиын.   [6]

           Еңбек потенциалын  қалыптастыру мәселелері тұрақты даму концепциясында өз бейнесін тапты.

     БҰҰ даму бағдарламасы Тобымен дайындалған 1994 жылға Адам дамуы жөніндегі  есепте “... тұрақты даму стратегиясы  түрлі тектегі физикалық, адамды және табиғи капиталды жоғарылатуы  қажет екендігі айтылған. Сөйтіп, ең аз дегенде қазіргі деңгейде болашақ  буындардың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігін қолдау үшін”.

           Сонымен бірге, тұрақты  дамуға қол жеткізу кедей, білім  алмаған халқы көп елдер мен  аймақтарда мүмкін емес. Адам капиталының  ұлғаюы табиғи және физикалық капиталдардың  азаюын орнына келтіре алады.

           Қазіргі қоғам дамуында білімнің ерекше рөлі 1990 жылы БҰҰ-да енгізілген “адам дамуының индексі” (АДИ) деп  аталатын өмір сапасын бағалаудың жаңа көрсеткішінде белгіленген.

           Адам дамуының индексі 3 құрамдасқа тәуелді:

1. орташа күтілетін өмір ұзақтығымен;
2. өмір құнына дұрыстаумен жан басына шаққандағы нақты жалпы ішкі өніммен өлшенетін өмір деңгейінен;
3. ересек тұрғындардың білімділігімен және оқытудың орташа сандық жылмен анықталатын халықтың білімділігімен.

     Біздің  пікірімізше, жастардың және ересек тұрғындардың білімі қоғамның еңбек  потенциалының ең белсенді құрамдасы  ретінде шығып тұр.

           Адам капиталы теориясының  негізін салушы Теодор Шульцтың идеялары К. Берет, Р. Солоу, Г. Бейкер және У. Льюис  еңбектерінде дамуын алды.

           Жекелеген облыстарды айтатын болсақ, Ақтөбе облысы соңғы  жылдары адам потенциалы жоғары деңгейдегі облыстар тобынан орташа деңгейдегі облыстар тобына көшті.

           Адам потенциялы дамуының деңгейі бойынша облыстар диференциясы республикада адам потенциалының  сақталынып отырған жалпы төмендеуде күшейеді.

            Өндіріс факторларының  сәйкестігі өзінің табиғаты бойынша  статикалық емес, динамикалық. Бұл  динамиканың көзі қозғалмалы, белгілі  бір факторға тұрақты бекітілмеген.

           Жаңа техника мен  технология дүниеге өздігінен келмейтінінің  бастапқы позициясы осындай. Оларды адамдар жаратады. Бірақ еңбек  және технологияның прогрессивті құралдары  өндірісте кеңінен таралғанда өндіргіш күштердің ішкі дамуында лидер рөлі оларға ауысады: жұмыс күшінің жалпы  жағдайын өндіріс құралдарының жаңа жағдайымен туғызған талаптар деңгейіне  шейін “көтеру” қажет. Бұл объективті заңдылық.   [7] 

Кесте  1  Тұрғындар категориялары бойынша құрамы 

 

     Жұмыс күшіне өндіріс құралдары мен  жаңа технологиялар жағынан сұралатын  талаптар өзінің сандық және сапалық  мінездемелерге ие. Біріншілері сандық көрсеткіштерде  және жұмысшылар мен  қызметкерлер кадрларында қажеттілікте білінетін жұмыс күшінің шығындалуын  анықтайды. Екіншілері жұмыс күші біліктілік құрылымы мен деңгейі (сапасы) және жұмысшылар мен мамандар кәсіптік құрылымның көрсеткіштерінде және олардың біліктілік деңгейінде білінеді. 

     Бұдан басқа, еңбек потенциалын пайдаланудағы  принципиалды өзгерістер “болашақ фирмаларының”  пайда болуымен байланысты. Болашақ  фирмасына “болашақ кадрлары” да қажет болады. Болашақ фирмасы  адам фантазиясы, шығармашылығы мен  инициативасынан тәуелді болады. И. Ансофф жазып отырғандай, автоматизация  есебінен жұмысшылар санының қысқаруы басшылар, ғалымдар, басқару теоретиктері және технология облысындағы эксперттердің  шығармашылық салыммен орнына келтіріледі.

     Еңбек нарығы қоғамдық – пайдалы еңбекке қабілетті халық ретінде анықталады және оның әлеуметтік – демографиялық құрылымымен тығыз байланысты. “Тұрғындар”, “еңбек нарығы”, “қоғамдық өндірісте қамтылғандар” категориялардың ара-қатынасы төменде келтірілген кестемен сипатталады.

     1-кестеде көрсетілгендей еңбек және демография статистикасында халықтың бұл категорияларының өлшемі мен шекаралары қалай анықталатыны көрсетілген. Бұл анықтауыштардың белгілі шарттылығын атап өту керек. Мәселен, жұмыс жасындағы тұрғындар саны қамтылған тұрғындар мен оның топтарының санын анықтамайды, сәйкес заңдылықпен орнатылған жаспен шектелген тұрғындарды белгілейді. Сондықтан,  еңбекті ұтымды пайдалану үшін адамға тұлға ретінде қарап, оның сұраныстары мен тапсырыстарын жадыңыздан шығармау өте-мөте маңызды.   
 
 
 

1.2. Еңбек нарығын  қалыптастыру ерекшеліктері  мен шарттары   

      Аймақтың  еңбек потенциалы жалпы және арнаулы  факторларының әсерімен және белгілі  бір жағдайлардан туындап қалыптасады. Еңбек потенциалын қалыптастыру нәтижелеріне әсер ететін шарттарға  мыналар жатады: саяси, мәдениеттану (әлемдік және ұлттық мәдениеттер), этникалық, әскери – стратегиялық, табиғи.

      Еңбек потенциалы сипаттамасын анықтайтын факторлар  мыналар: демографиялық, экономикалық, қоныс аударушылық, әлеуметтік, экологиялық, ұйымдық, құқықтық.