Еңбек нарығын ұйымдастыру және жетілдіру

           Э_қ,- қолайсыз еңбек жағдайын жоюға жұмсалатын энергия шығыны.

   Психофизиологиялық  әдіс бұл әдісті пайдалану кезінде келесідей көрсеткіштер қолданылады: еңбек ету кезіндегі қанның минуттық көлемі, жүрек соғуының жиілігі, ағзаның рефлекторлы реакциясының деңгейі, еңбек ету кезіндегі минуттық дем алу көлемі, ауаны минуттық пайдалануы, жұмысты орындау кезіндегі жалпы энергиялық шығындар және т.б. Бұл көрсеткіштер жұмыс үдерісіндегі ағзаның жүйке – психологиялық және физиологиялық функцияларын сипаттайды.

   Еңбек қарқындылығын өлшеудің  психофизиологиялық әдісі көп  еңбек етуді, арнайы білім мен  осы әдіспен жұмыс істеуге  қажет құрал – жабдықтың болғанын  талап етеді. Психофизиологиялық  зерттеулерді жүргізу үшін белгілі  бір уақыт бөліп адамдарды  жұмыстан босату керек болады.

   Әлеуметтік әдіс Бұл әдіс жұмыскердің шаршау және жұмысқа деген қабілетінің деңгейі жөнінде сауалнама жүргізіп, интервью алу арқылы ақпараттар топтастырып, жұмыскердің жұмысқа деген қабілетін қалыптастыру және өндірістік шаршау деңгейінің мөлшерін анықтау мақсатында қолданылады.[25]

   Жұмыскерлер еңбегінің ауырлығын  және қарқындылығын зерттеу үшін  бірқатар жеке және жалпыланған  коэффициенттер есептелінеді.Жеке  коэффициенттер екі топқа бөлінеді.

  Бірінші топ – кешкі шаршаудың жеке коэффициенті. Оған жататындар:

1. Ауырлықтың жеке коэффициенті, ол келесідей формуламен есептеледі:

АЖК = C_тш /C_з,                                               (13)

Мұнда C_тш – қатты шаршаған жұмыскерлер саны;

     C_з – зерттелген жұмыскерлердің жалпы саны; 

2. Бір қалыпты  жағдайдың жеке коэффициенті (БЖК)

 

БЖК = C_әш /C_з,                                                   (14)

мұнда: C_з – әлсіз шаршауды сезінетін жұмыскерлер саны; 

3. Жеңіл еңбектің жеке коэффициенті (ЖЕК):

 

ЖЕК = C_жкш/ C_з,                                               (15)    

мұнда: C_жкш- жұмыстан кейін шаршамайтын жұмыскерлер саны. 

Екінші  топқа таңғы шаршаудың жеке коэффициенттері  жатады.

1. Толық жұмысқа қабілеттіліктің жеке коэффициенті (ТЖҚЖК):

ТЖҚЖК = C_жд/ C_з,       (16)

Мұнда:

             C_жд- шаршауды сезінбейтін, жақсы демалып келген жұмыскерлер саны.

2. Толық емес жұмысқа қабілеттіліктің жеке коэффициенті (ТЕЖҚЖК):

 ТЕЖҚЖК= C_теж /C_з,                                 (17)

мұнда

C_теж= жұмысқа шаршап келген жұмыскерлер саны, 

3. Жұмысқа деген  қабілеттіліктің болмауының жеке коэффициенті (ЖҚБЖК):

ЖҚБЖК= C_қш /Cз                                                            (18)

Мұнда:

C_қш –жұмысқа қатты шаршап келген жұмыскерлер саны.

      Экономикалық әдіс  Бұл әдіске А.А.Пригариннің ұсынған әдісін жатқызуға болады. Мұнда сағаттық еңбек қарқындылығы келесідей болып есептеледі (4.359-362))

Қ = Т * А * К,                                                                     (19)

Мұнда:

Т және А – бір жұмыс қозғалысын орындауға  керекті жұмыс қарқыны мен  жұмсалған күш;

К –  қолайсыз еңбек жағдайында жұмыскердің  энергия шығынының артуын ескеретін  коэффициент. [26]

   Келесі тікелей әдісті Г.Н.Черкасов  және А.Г.Клименко ұсынған. Бұл  әдіс еңбек үдерісінің салыстырмалы  сандық көлемін элементтерге  бөлуді, еңбекті шартты бірлікте  бағалауды және уақыт бірлігінде, шартты бірлікте кеткен жалпы  еңбек шығынын анықтауды ұсынады. 

   Тікелей әдістерге қарағанда  жанама әдістердің тәжірибелік  мәні зор. Оның мәні жұмыс  уақытын пайдалануды есептеу  арқылы еңбек қарқынының деңгейін  бағалаудан тұрады.

   Еңбек қарқындылығын өлшеудің  жанама әдісіне жұмыс қарқыны  бойынша бағалау әдісі, құрылымдық  – талдау әдісі және әлеуметтік  – экономикалық үлгі негізінде  бағалау әдісі жатады. [27]

   Жұмыс қарқыны бойынша еңбек  қарқындылығын бағалау әдісі.  Адамның ақыл-ой және дене шығынының  біркелкілігі мен өсіңкілік өлшеміне  сәйкес келетін жұмыстың кейбір  түрлері бойынша еңбек қарқындылығын  жұмыс қарқыны мен қозғалыс  жылдамдығын бағалау арқылы есептеуге  болады. Еңбек қарқындылығының деңгейін  дәл бағалауды арттыру үшін  еңбек қозғалысын орындаудың  эталондық қарқынын анықтаудың  келесідей ыңғайлы түрін қолдануға  болады ЭҚ(қозғалыс/мин):

ЭҚ = 60* V₀ /L - І/t_n                                                      (20)

  Мұнда:

V₀ – еңбек қозғалысының тиімді жылдамдығы, м/с;

  L – еңбек қозғалысы траекториясының ұзындығы немесе заттарды алмастырудың арақашықтығы; м

t_n – еңбек қозғалысының нормативті уақыты, минут.

   Жұмыс қарқыны бойынша еңбек  қарқындылығын өлшеу әдісі неғұрлым  қолданбалы және үлкен шығындарды  талап етпейді. Бірақ ол белгілі  бір жұмыс түрлерінде ғана  қолданылады. 

   Құрылымдық – талдау әдісі  талдау жүргізіп жатқан кезеңдегі  жұмыскерлердің нақты еңбек шығыны  мен осы кезеңдегі пайдалы  жұмыс уақытын өлшеуге негізделген.  Нақты еңбек шығыны мен пайдалы  уақытты талдау жұмыс уақытының  және хронометраж мәліметтерін  қолдану арқылы жүзеге асырылады.  Еңбек қарқындылығын өлшеудің  негізгі өлшемі жұмыс уақытының  бірлігі болып табылады. [28]

   Еңбек қарқындылығын әлеуметтік  – экономикалық модельдің негізінде  өлшеу, еңбек қарқындылығы деңгейінің (К_қарқ)  интегралдық көрсеткішін есептеуді ұсынады. Осылайша, қолданылған көрсеткіштердің әрқайсысы жұмыс уақытына қажетті біртекті есептеу негізіне келтіріледі.

                                   

                                    К_қарқ. = К_{қарқ.эк} * К_қарқф ,                            (21)

өз кезегінде  К_қарқ.  – былай анықталады:

К_{қарқ.эк}  = К_өш *К_жб *К_қ

Мұнда:

К_өш    - уақыттың өнімді шығынының деңгейі,

К_жб – жұмысты орындау кезіндегі жұмысбастылық деңгейі;

К_қ  - жұмыс қарқынының деңгейі.

      Жұмыс қарқыны, жұмыскердің жұмысбастылығы, өнімді шығаруға қажетті уақыт  шығындары деңгейлерінің мөлшерін  нормативті мағынасы бар оралымды  есеп пен статистикалық есептеме  мәліметтері бойынша белгілі  әдістеменің көмегімен есептейді.[29]     
 
 

      10-кесте   Еңбек қарқындылығы түрлерінің жіктелуі   

      

 

Оңтайлы еңбек қарқындылығы – бұл қажетті  шектеулерді сақтай отырып, құрал  – жабдықтар шығынын азайтуға мүмкіндік беретін уақыт бірлігіндегі еңбек мөлшері. [30]

   Тәжірибеде пайдалану мақсатында  жоспарлы және нақты еңбек  қарқындылығын ажырата білу керек.  Жоспарлы еңбек қарқындылығы  жоспарланған уақыт бірлігіндегі  жұмыскерлердің еңбек шығындарымен  белгілі бір уақыт мерзімінде  анықталады. Оның деңгейі тиімді  еңбек қарқындылығының деңгейіне  жақын болуы керек, бірақ белгілі  бір жағдайда одан жоғары болуы  да мүмкін. Нақты еңбек қарқындылығы  уақыт бірлігіндегі нақты еңбек  шығындарын сипаттайды және өткен  уақыт мерзімінде оралымды есептеу  мәліметтері бойынша анықталады. Ол нақты ұйымдық – техникалық  және әлеуметтік деңгейге байланысты  болады. [31]

   Уақыт бірлігінің  ұзақтығына  қарай еңбек шығынының мөлшеріне  қатысты мезеттік, сағаттық, күндік, айлық, жылдық еңбек қарқындылығы  шамаларын ажыратуға болады.

Экономикалық  жүйе субъектілерінің қызығушылықтарының тиімді(оптимальды) сәйкестенуі оның балансталған дамуын қамтамасыз етудің негізі болып табылады. Бұл –  оның тұрақты дамуын қамтамасыз етуде  әрбір ұлттық-экономикалық жүйенің  негізгі міндеті. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, техникалық жолдармен  табысты шешілуі мүмкін емес, яғни материалды-техникалық және еңбек нарығының бөлінуімен. Мұндай көзқарас әлемге белгілі американдық экономисті, Нобельдік сыйлықтың лауреаты В.Леонтьевпен ғылыми дәлелденген. [32] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОРЫТЫНДЫ 

        ҚР Президентінің  «Қазақстанның бәсекеқабілетті 50 елдің  қатарына ену стратегиясы» деп аталатын  халыққа Жолдауында әлеуметтік саясатқа қатысты «Еңбек нарығын дамытудың тиімді жүйесін құру» бағыты бойынша келесідей шараларды жүзеге асыруға тапсырма берілді. Олар: Бізге осы заманғы көші-қон саясатының тұжырымдамасы керек.

     Қазақстанда қалыптасқан қолайлы  әлеуметтік-экономикалық ахуал шетелдік  жұмыс күшінің ағылып келуіне  жағдай туғызып отыр. Үкімет басқа  елдердің тәжірибелерін ескере  отырып, республика аумағында жұмыс  істеп жүрген заңсыз еңбек  мигранттарын ішкі істер органдары  мен басқа да тиісті ведомстволарда  тіркеу арқылы заңдастыру жөніндегі  бір реттік акциялар өткізудің  тетіктерін әзірлеуі қажет. Сонымен  қатар бізге республикамызда  тұрақты негізде жұмыс істей  алатын жоғары білікті және  кәсіпқой жұмысшыларды тартудың  тетіктерін әзірлеу керек. Бұл  ретте біз өзіміздің отандық  жұмысшыларды тәрбиелеп, олардың  біліктілігі мен кәсіпқойлығын  арттыруды естен шығармауға тиіспіз.  Бізге оралмандарды арнаулы орталықтарда  алдын ала дайындау, қоғамымызға  бейімдеу мен кіріктіру үшін  жағдай туғызуға көбірек зер  салуымыз керек. Басқа елдердегі  сияқты кәсіпке баулып, тіл үйретсек, олар жаңа жағдайға тезірек  бейімделетін болады.

      Еңбек нарығын дамытудың тиімді жүйесін құру мақсатында Үкіметке келесідей бірқатар шараларды іске асыру жүктелді: