Еңбек нарығын ұйымдастыру және жетілдіру

 

 

3-бөлім.  Еңбек нарығындағы  кәсіпорынның қызметін  жетілдіру жолдары 

   3.1. Ақтөбе облысының  тілдерді оқыту  орталығының стратегиялық  жоспары  

       «Ақтөбе облысының тілдерді дамыту басқармасы» ММ жанындағы «Тілдерді оқыту орталығы» МКҚК – ның міндеттері болып мемлекеттік мекеме қызметкерлеріне, жеке тұлғаларға мемлекеттік тілді үйрету болып табылады. Біздің облысымызда 6 оқыту орталықтары бар. Олар: «Дарын - ХХІ» ЖШС, «Новая жизнь», «Азар», «Асерас», «Согдиан» ЖШС, «Дарина» лингвистикалық орталығы. «Тілдерді оқыту орталығы» МКҚК-ның бұл орталықтықтардан ерекшелігі : 

• Мемлекеттік мекеме қызметкерлеріне және жеке тұлғаларға мемлекеттік тілді ақысыз оқытады;
• Оқытуды ғылыми қамтамасыз етеді;
• Оқу үрдісін сапалы ұйымдастыру үшін электрондық оқулықтар, сөздіктер әзірлеп шығару;
• Әдістемелік оқулықтар, жұмыс дәптерін, балабақшаның өзге тілді тәрбиеленушілеріне арнап кітаптар шығару;

Бұл қызметтерді  жүзеге асыруға жұмсалатын шығындар бюджеттік қаражат есебінен қарастырылған.

    Кәсіпорынның тауары мемлекеттік  тілді оқыту болғандықтан, оның  тұтынушылары халыққа қызмет  көрсету саласы, мемлекеттік мекеме  қызметкерлері, жеке тұлғалар.

Миссия - Тілдерді оқытуда ұйымдастырушылық және әдістемелік қызмет көрсету.   

Пайымдауы- көптілді тұлғаны тәрбиелеу, қазақ  тілін мемлекеттік ресми тіл  ретінде қолданатын тілдік орта қалыптастыру.

      Қазіргі таңда  мекеме қызметкерлері мен  жеке тұлғаларға мемлекеттік тілді  үйренуге барлық жағдай жасалған. Мемлекеттік  мекеме тарапынан  қызметкерлерін оқыту  мақсатында үздіксіз тапсырыстар түсуде. Бұлардың қатарында жергілікті басқару  органдары, банктер,  халыққа қызмет көрсету мекемелері, оқу орындары, мектепке дейінгі мекемелер. 2007 жылы орталық 32 мекеме қызметкерлерін оқыту  курсына тартса, 2008 жылы бұл көрсеткіш 2,5 есеге артты. Мекеменің сұранысы бойынша орталық тарапынан әдістемелік  көмек үнемі көрсетіліп отырады, қажетіне орай оқыту курсы тапсырыс беруші мекеменің ғимаратында өткізіледі.

 Орталықтың  шығармашылық топтары мемлекеттік  тілді үйретуге арналған әдістемелер,  электрондық оқулықтар  даярлап,  бұл еңбектер  орталықтың жанындағы  ғылыми-әдістемелік кеңесінде талқыланып, жарыққа шығуда.

Оқыту курсымен қатар орталықтың аударма  бөлімі   мекеме тарапынан және жеке тұлғалардан түскен тапсырысқа орай  қызмет етуде.  [19] 

Саладағы  табыстар мен жетістіктер:

2008 жылы  орталықта мемлекеттік тілді  үйретуші оқытушылардың саны 24 болған  еді, қазіргі уақытта орталықта  33 оқытушы қызмет істейді. Бұлардың  үшеуі ғылыми атаққа ие.

2008 жылы  орталық тарапынан ұсынылған  оқытушы мекеме оқытушылары арасында  өткізілген облыстық байқауда  «Үздік оқытушы»  атанып, республикалық  байқауда 3-орынға ие болды.

2008 жылдың  қорытындысы бойынша мемлекеттік  тілді оқыту курсына қамтылғандар  саны 992 болды, 2007 жылмен салыстырғанда  бұл көрсеткіш 6,6 есе жоғары.

Қаржыландыру. Тілдерді қолдану мен дамытудың  өңірлік бағдарламасын жүзеге асыруға  бөлінген қаржы көлемі 2007 жылы – 20,000,000 теңге,  2008 жылы – 31,500,000 тенгені құраса, 2009 жылы   35,000,000 теңгені құрап  отыр.    

БАҚ-да мемлекеттік тілді насихаттау. Орталық  өз қызметін бастағалы БАҚ-да мемлекеттік  тілді үйренудің маңыздылығын айқындайтын  бағдарламалар, қазақ тілін  үйретуші сабақтар теледидарға шығып және баспа бетіне жарияланды.

2008 жылы  облыстық электронды БАҚ-да орталық  тапсырысы бойынша оқыту  сипатындағы  «Қазақ тілін үйренейік» айдарымен  телехабар және «Сөйле, тілім»  атты радиохабар қызмет етті.

Қазіргі таңда «Диапазон» газеті арқылы әр апта сайын қазақ тілін үйренуге арналған сабақ үлгілері жарық көруде. [20]

«Сөйле, тілім» радиосабақтар жинағын даярлау  және эфирге шығару жоспарланып отыр.

Үштұғырлы тіл саясаты: 2007 жылы орталықтың ұйымдастыруымен  жоғары және арнаулы оқу орындарының  студенттерінің арасында «Мен үш тіл  білемін» тақырыбында командалық сайыс  өткізілді. Бұл сайыста қаламыздың студенттерінің мемлекеттік және ағылшын  тілін  жоғары дәрежеде меңгергендігін аңғартты.           

2008 жылы  ағылшын тілін оқытатын 3 топ ашылды, қазіргі таңда ағылшын үйренуші  топтарының саны 7-ге жетті. Мемлекеттік  мекеме қызметкерлерінің ағылшын  тілін үйренуге ынтасы күннен-күнге  артып келеді.

 Жергілікті  халықтың сұранысы бойынша Алға  өкілдігінде бір топ  орыс  тілін үйренуде. Бұлардың басым  көпшілігі – оралмандар.   Кәсіпорынның стратегиялық бағыттар мен мақсаттары 1- қосымшада келтірілген. 

3.2. Тілдерді оқыту  орталығының қаржы-экономикалық  көрсеткіштерін жақсарту  бағыттары  

     9– суретте Бюджеттік қаржының жұмсалу үлесі, 2007 жылы яғни орталықтың жаңадан ашылғанда оқуды ұйымдастыруға қаржы көбірек жұмсалған, мұғалімдер мен әкімшілік бөлімінің еңбек ақысы 24%, ғылыми - әдістемелік жұмыстарға аз қаржы жұмсалған.2008 жылы бұл көрсеткіштердің азайғанын көруге болады, ал 2009 жылы қаржының жұмсалуы үнемделген. 

Сурет  9 Бухгалтерлік баланс: қаржының жұмсалу үлесі    

 
 

10-суретте  арнаулы есеп шоттың қаржысының  жұмсалуы. Мұнда қаржының басым  бөлігі коммерциялық топтарға  беретін оқытушылардың   еңбек ақысына жұмсалған. Содан қалған бөлігі ғылыми әдістемелік жұмыстарға бөлінгені көрінеді. Көріп отырғанымыздай арнаулы есеп шоттан оқу ұйымдастыруды толығымен қамтамасыз ету үшін қаржы тек 2009 жылы бөлінгенін көреміз. [21]                                                                  
 
 
 
 
 
 
 

Сурет 10 Орталықтың  арнаулы  есепшотының қаржысының жұмсалуы      

       

 

Суретте көрініп тұрғандай, арнайы есепшоттағы  қаржының жұмсалуы 2010 жылы 2008 жылмен салыстырғанда  төмен. Қаржының көп бөлігі ғылыми-әдістемелік  жұмыстарға бағытталған.

Ақтөбе  облысының тілдерді дамыту басқармасы»  ММ жанындағы «Тілдерді оқыту  орталығы» МКҚК қызметкерлерінің жалақы қоры  2-қосымша көрсетілген. (2008,2009,2010 жылдарға) 
 

3.3. Экономикалық жүйеде  еңбек нарығын  тиімді пайдалану  жолдары 

     Еңбек нарығын пайдаланудың тиімділігі – еңбек нарығын пайдаланудың нәтижелігімен сипатталатын маңызды экономикалық түсінік. Еңбек үдерісін өндіріс факторы ретінде зерттеу кезінде шығындар мен жұмыс күшінің жұмсалу қарқындылығын өлшеу, оның өндіріс көлемі мен іс-әрекетінің тиімділігін, адам ағзасының физиологиялық функциясына ықпалын анықтау маңызды мәселе болып тұр.

     К.Маркс еңбек қарқындылығы теориясын  біршама дамытты және ол біздің  елімізде еңбек шығынының санын  анықтау саласында зерттеудің  әдістемелік базасы болды. Маркс  еңбек шығының санын жұмыс  уақыты шығындарымен өрнектеледі.  Қазіргі заманғы теория мен  тәжірибеде жұмыскердің еңбек  шығыны еңбектің қарқындылығымен  және ұзақтығымен анықталады. Еңбек  шығынының  экстенсивті және  қарқынды құрамының арасындағы  өзара байланысты келесідей етіп  сипаттауға болады. Үздіксіз еңбек  үдерісі ұзақ болған сайын  жұмыскер қатты шаршап, жұмыс  уақытының соңында қабілеті төмендейді  және керісінше, егер жұмыс  күнінің ұзақтығы азайып, бос  уақыт көбейсе уақыт бірлігіндегі  өнім қарқындылығы өседі. Тиімді  еңбек қарқындылығы – ғылыми  – техникалық серпілістің, өндіргіш  күштің даму ықпалымен өзгеретін  тарихи санаты. Оның деңгейі өндірістік  қызметтің басты мақсатына жетуді, қажетті нарықтық сұранысты неғұрлым  толық қанағаттандыруды, өнімнің  бәсекеге қабілеттілігінің сәйкес  деңгейін және жұмыскердің тек  еңбек жолындағы жан-жақты дамуын  ғана емес, сонымен қатар жұмыстан  тыс (жұмыскердің білім, мәдениет  деңгейін арттыруға, балалар тәрбиесі, қоғамдық міндеттерді орындау  және т.б) дамуын қамтамасыз  етуі керек. [22]

     Еңбек қарқындылығының тиімді  деңгейі төмендегілерді болжайды:

• Өндіріс қорлары мен жұмыс уақытын өнімді және толық пайдалану;
• Жұмыскерлердің тиімді жұмысбастылығы;
• Жұмыскерлер ағзасының мүмкіндіктері мен технологиялық үдерістің ерекшеліктеріне негізделген еңбек тәсілі мен жұмыс қозғалысын орындаудың тиімді жылдамдығы;
• Өндірістік операцияны орындаудың тиімді тәсілі мен әдістері;
• Жұмыскерлердің тиімді еңбек қарқындылығын анықтайтын қолайлы еңбек шарттары;
• Жұмыскерлердің әлеуетті мүмкіндігін тиімді пайдалану.

     Еңбек қарқындылығының басқа  экономикалық санатымен нақты  өзара байланысы  бар және  ол еңбек өнімділігі, өндіріс  көлемі, өнім сапасы, өнім бірлігінің  өзіндік құны және т.б.сияқты  маңызды экономикалық көрсеткіштерге  тікелей ықпал етеді. 

     Қарқындылық пен еңбек өнімділігі  өзара байланысты және өзара  негізделген экономикалық санаттар. Бұлардың өзара байланысы оның  екеуінің өндіріс көлемінің артуында  нақты байқалады. 

    Қарқындылық еңбек мөлшерін анықтаса, өнімділік еңбектің сапасы мен  мазмұнын сипаттайды және ол  бірінші кезекте еңбек тиімділігін,  қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз  ету қабілетін түсіндіреді. 

   Олардың арасындағы айырмашылық  – еңбек өнімділігі бүгінгі  жұмсалған еңбек пен өткенде  пайдаланылған еңбектің тиімділігін  анықтайды, қарқындылық тек бүгінгі  жұмсалған еңбек санаты болып  табылады.

    Еңбек қарқындылығын тұрақтандыратын  факторлардың неғұрлым жалпыланған  саралануы үш негізгі топтан  тұрады және келесідей болады:

1. Табиғи – биологиялық факторлар.
2. Әлеуметтік – экономикалық факторлар.
3. Техникалық – ұйымдастырушылық факторлар.

    Табиғи – биологиялық факторларға жынысы, жасы, денсаулық жағдайы, физикалық дамуы, денешынықтыру және ақыл – ой деңгейі, шыдамдылығы және жұмысқа қабілеттілігі жатады. [23]

   Әлеуметтік – экономикалық факторлар екі топтан: әлеуметтік – тұрмыстық және әлеуметтік – экономикалық еңбек жағдайы. Әлеуметтік-тұрмыстық факторлар жұмыскерлердің өмір сүру деңгейі мен қалпын,денсаулық сақтау деңгейін, сондай-ақ аурудың алдын алуын, медициналық қызмет көрсету деңгейін, тұрғын үймен және тұрмыстық инфрақұрылымның басқа да элементтерімен, көлікпен қамтамасыз етілу деңгейін қамтиды.

  Әлеуметтік  – экономикалық еңбек жағдайына  еңбек жөніндегі заң мен оның  сақталу деңгейі, жұмыс уақытының  ұзақтығы (жұмыс күнінің, жұмыс  аптасының, еңбекке қабілетті  жастың шегі), еңбек және демалыс  тәртібі, еңбек жағдайы мен  оны ұйымдастыру стандарттарының  орындалуы, білім, кәсіби шеберлік  біліктілігінің деңгейі, жұмыс  өтілімі, еңбек ұжымындағы өзара  қатынас пен әлеуметтік даму  деңгейі, еңбектің тартымдылық  және мазмұндық деңгейі, еңбек  мотивациясының деңгейі, техника  қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау  деңгейі, жұмыс уақытын пайдалану  деңгейі, еңбек үдерісіндегі жұмыскердің  жұмысбастылығының деңгейі, жұмыстың  орындалу қарқыны, еңбекақы жүйесі  мен нысандарының тиімділігі, еңбекақы  деңгейі жатады.

  Техникалық – ұйымдастырушылық факторлар ғылым және техниканың жетістіктерін өндірісте пайдалану деңгейі, техникалық жабдықталу деңгейі, өндірісті және басқаруды ұйымдастыру деңгейі кіреді.

Еңбек қарқындылығын әртүрлі көзқараспен  сипаттауға болады, сондықтан оны  тікелей өлшеу лайықты әдістерді  пайдалануға байланысты. [24]

    Еңбек қарқындылығын өлшеудің  тікелей үш әдісі бар:

1. Биологиялық, ол өз ішінде энергетикалық және психофизиологиялық болып бөлінеді.
2. Әлеуметтік
3. Экономикалық, оны тікелей және жанама әдістерге бөлуге бөледі.

Биологиялық әдіс Адамның кез-келген іс – әрекеті олардың жылу – энергия шығынымен байланысты. Еңбек үдерісіндегі адам энергиясының шығынын төмендегідей байланыспен өлшеуге болады.

Э=Э_а + Э_с +Э_д + Э_ж + Э_қ,                                                                         (12)

Мұнда: Э – адам энергиясының жалпы шығыны;

              Э_а – ағзаның негізгі алмасуына жұмсалатын энергия шығыны;         

             Э_с – статикалық жұмысты орындауға жұмсалатын энергия шығыны;

                Э_д – динамикалық жұмысты орындауға жұмсалатын энергия шығыны;

              Э_{ж –} жүйке – ой қызметіне жұмсалатын энергия шығыны.