Курс лекций по "Экономике"

    Кез- келген  елдің  экономикалық  игілігне  тек  нарықтық  экономика  арқылы  жетуге  болатывндығын  дүниежүзілік  тәжірибе  көрсетіп отыр.  ҚР-сы  экономиксының  шаруашылықты  жүргізудің  нарықтық  қатынастарына көшуі  сатып алу  -сатудың  нақтылы объектісі  бола отырып ақшаның  ролін  арттыруды шұғыл  қажет етеді. Дмек,  қаржы  рыногы- бұл  тегінді  ссуда капиталы рыногының басқа  секторларынымен: ақша, несие, және ипотекалық секторларымен  толықтырылған  және  оған  байланыстырылған  бағалы  қағаздардың  рыногы  болып табылады. 

   Қаржы  рыногы  қаражаттардың  ұзақ  мерзімге  немесе  мерзімсіз  пайдалануға  салынғанын  немесе  берілгенін  яғни өндірістік  негзгі  капиталға  қызмет  ететінін  айғақтайтын  негігінен  ұзақ  мерзімді сипаттағы  міндеттемелрінің  немсе  куәліктердің  рыногы  болып  табылатындықтан, оны  қор рыногы  дап те  айтады.  Ақша  мен несие  рыноктары  әдеттегідей  айналым  активтерінің  қозғалысына  қызмет  етеді.

2. Қаржы нарығының  инфрақұралымы. Қазақстанда бағалы  қағаздар  рыногының  дұрыс  жұмыс істеуі  үшін  оның  қажетті  нарықтық  инфрақұрылымы: инвестициялық институттар (инвестициялық компаниялар,  инвестициялық қорлар,  инвестициялық  консультанттар, қаржы  делдалдары, коммерциялық  банктер.) қор биржалары, депозит мекемлері,(халықтық  жинақ банктер,  ссуда- несие компаниялары,  фирмалар), биржадан тыс сауда жүйелеорі болуы тиіс.

    Бағалы  қағаздар  жөніндегі  ұлттық  комиссия Ұлттық  Банкпен  және  Қаржы министрлігімен  бірлесе  отырып әлемдік  қаржы  дағдарысының  және  экономиканың  нақты  секторларындағы  өндірістің  құлдырлауынан туындағын  сыртқы  және  ішкі  факторлардың  бағалы  қағаздар  рыногында  тигізетін  жайсыз  әсерін  төмендету  жөніндегі  белгілі бір  дәрежеде жұмыс  жүргізіп  келеді.

    Рынокты  дамыту және  оның  тетіктерінің  түрлерін  көбейту  мақсатында  инвесторларға  валютамен  бағаланған  және  инфляция  қарқынына  сәйкес  индекстелген  бағалы  қағаздар  ұсынылады. Бұл рынок  тауар  өндірісі  мен қызмет  көрсету  түрлерін  дамыту  және  кеңейте түсу  үшін  инвесторлардың  бос  қаржысын  тартудың  экономикалық  тетегі  болып табылады. 

1. Қаржылық құқықтық қатынастар мен қаржылық нормалар

Қаржылық қатынастар құқықтық реттеуді қажет етеді. Осыған сәйкес қаржы құқығының әр түрлі нормалары қолданылады.

          Қаржылық құқықтық қатынастардың  келесідей ерекшеліктері қарастыруға  болады: 

           - олар мемлекеттің қаржылық қызметінің  аясында ұлттық табысты бөлу  мен қайта бөлістіру аясында  қалыптасады; 

• бұл қатынастардың бір жағында міндетті түрде мемлекеттік биліктің бір органы болуы керек;
• қаржы құқығына қаржы аясындағы барлық заң нормаларының жиынтығы жатады;

           - міндетті объект ретінде ақша  қорларын қалыптастыру мен пайдалануға  байланысты ақшалай қорлар мен  міндеттемелер пайдаланылады. 

           Қаржылық құқықтық қатынастар  мемлекеттік –биліктік сипатта  орын алады. 

            Қаржылық –құқықтық норма – бұл субъектінің қаржылық қатынастар жағдайындағы нормативті құқықтық актілер мен бекітілген қаржылық нормалары.

 

2. Мемлекеттің қаржылық қызметі  және оны заңдылықты жүзеге асырудың әдістері

Мемлекеттің қаржылық қызметі – бұл мемлекеттің ақша қорларын ұйымдастыру, бөлу және пайдаланумен байланысты қызметі болып табылады. Мемлекет өзінің қаржылық  қызметін жүзеге асыра отырып, бір уақытта  бір уақытта екі сипатта көріне алады: саяси жүйенің субъектісі ретінде және белгілі бір қорларға бағытталған ақша қорларының иегері ретінде. Осыған сәйкес мемлекеттің меншік иесі ретінде атқаратын ролі оның саяси субъект ретіндегі роліне тәуелді болуы тиіс.

          Қаржылық қызметтің басты мақсатына  қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымының қалыптасуына қолайлы жағдай жасау болып табылады. 

          Мемлекеттің қаржылық қызметінің  жүзеге асырылуы үш басты міндеттерді атқаруға мүмкіндік береді:

- қаржылық инфрақұрылымды  және оның қалыпты жүзеге асырылуын  қамтамасыз ету;

- қаржылық тетіктердің  көмегімен қоғамда болып жатқан  үрдістерге әсер ету. 

Сыртқы экономикалық қызметті мемлекет тарпынан реттеу әртүрлі  әдістер мен нысандар  арқылы жүзеге асырылады.

 

3. Қаржылық  заңдылық жүйесіндегі қаржылық-құқықтық  актілер

Қаржылық –құқықтық  актілер – бұл қарастырылған нысанда қабылданған және заңдық салдары бар мемлекеттік билік пен басқару органдарының құзырына кіретін қаржылық қызметтің мәселелері жөніндегі шешімдері болып табылады. Қаржылық –құқықтық актілер қаржылық –құқықтық нормаларды белгілейді, өзгертеді немесе қолданыстан алып тастайды. Қаржылық –құқықтық актілердің жиынтығы қаржылық заңдылықты құрайды.

                       Қаржылық –құқықтық актілер келесілерге бөлінеді:

                       *      Нормативті актілерге

                       *      Нормаларды нақтылайтын  жеке актілерге

                       *      Заңнамалық актілер  -  шығарылатын заңдар, қаулылар

                       *     Қосалқы актілер   –   заңға негізделген нұсқамалар, бұйрықтар.

1.                         

 

 

 

14- тақырып.  Сыртқы экономикалық байланыстар  жүйесіндегі  қаржы.

 

Жоспар

1. Сыртқы экономикалық байланыстар Қаржы нарығының  инфрақұралымы

3. Халықаралық байланыстарды дамытудағы қаржының ролі

 

 

14.1.Сыртқы экономикалық байланыстар – жүйесінде қаржы үлкен рол атқарады. Ол шаруашылықты  жүргізудің  экономикалық  инструменті ретінде Қазақстанды дүниежүзілік  экономикаға ықпалдасуды жүзеге  асыру үшін  пайдаланылады.

    Нарыққа  көшу  өзара  байланысты  және  дүниежүзілік  экономикамен  бәсекелестікке  дамитын  ашық  тұрпаттағы  экономикамен  бірге  дүниежүзінің  көптеген  елдерімен  халыралық  экономикалық  байланысты  кеңейтуді  қажет етеді. Халықралық  экономикалық байланыстар сферасында  қалыптасып отырған  қаржы механизмі  Қазақстан Республикасының  халықралық  ынтымақтастығы саласында  мемлекеттің  қаржы саясатын  іске  асырудың  құралы болып  табылады.   

    Іс -әрекет  етудің айырықша  нысаны  ретінде  сыртқы  экономикалық  қызметтің  қаржысы  өзгеше  белгілерге ие. Ол тек  ұлттық  валютада  ғана емес,  сондай-ақ  шетелдік  валютада да қалыптасатын  ресурстарды  нақты  түрде  көрінеді. 

14.2.Халықаралық байланыстарды дамытудағы қаржының ролі - үш  бағыт бойынша көрінеді:

• Қаржы  көздерін  іздестіру  және  халықаралық  ынтымақтастықтың әртүрлі  бағыттарын  қаржыландыру  үшін  қажетті  қаржы ресурстарын  жұмылдыру;
• Халыралық  ықпалдастық  процестерді  реттеу;
• Халықаралық  қатынастардың әрбір  түрін  және  бұл  қатынастардың  тікелей  қатысушыларын  көтрмелеу.

     Дамудың қазіргі  кезеңінде  сыртқы  экономикалық  байланыстарға  мыналар  жатады: 1.сыртқы сауда;2. шетелдік инвестициялау, соеың  ішінде  бірлескен  кіспкерлік, заңды  тұлғалардың  мүлкіне  акциялар  және  басқа  бағалы  қағаздар  арқылы  үлестік  қатысу, концессиялар  шаруашылық  және  өзге  қызметті  жүзеге асыру  үшін шаруашылық  объектілерді  және табиғи ресурстарынды  пайдалануға  мүлік  құқықтарын  алу, меншікті  жалдау. 3. Халықаралық қаржы  - несие ұйымдарына  қатысу, шетелдік  несиелер  мен  займдарды  беру сыртқы  экономикалық  қызметтің  осы  нысанымен  байланысты  және  халыралақы  қаржы  және  басқа  ұцйымдарға  жарналар  төленеді. 4.  ғылым, техника,  мәдениет,  туризм салаларындағы  ынтымақтастық; 5. шет елдерде  елшіліктерді  , консулдықтарды және басқа  персоналды  ұстау  жөніндегі  есеп - қисаптарды  жүргізу.

    Сыртқы  экономикалық  байланыстарды  дамыту  мемлекеттің шетелдермен  валюта- қаржы , есеп- қисап және несие  қатынастарының  негізіне  қойылған.  Қазақстандағы нарықтық  реформаларды  табысты  жүзеге асыру үшін бүкіл  дүниежүзілік банк, Халыралық  валюта  қоры, Еуропалық  қайта  құру  және  даму  бангкі,  Ислам  даму  банкі, Азия  даму банкі секілді  беделді халықаралық  қаржы мекемелерімен  іс- әрекетті  үйлестірудің  үлкен  мәні бар.  

    Сыртқы  экономикалық  қызметті  мемлекеттік реттеу әртүрлі  әдістерді  - тура және жанама  әдістерді  қамтиды.  Тура әдістерге  реттеудің  әкімшілік  нысандары : лицензиялар мен  квоталар  жатады. Реттеменің  жанама  немесе  экономикалық  әдістері  неғұрлым  пәрменді  және  дамыған  сыртқы экономикалық  қатынастарға  сай  болып табылады.  Бұлар: салықтар, соның ішінде  кеден  баждары, валюта  бағамы,  дүниежізілік  баға,  сыртқы  несиелер  бойынша  пайыздық  ставкалар, облигациялар, басқа  бағалы  қағаздар  мен  төлем  қаражаттырының  бағамы. Сыртқы  экономикалық  қызметі қалыпты  жүзеге  асыру  үшін  дамыған  сыртқы  экономикалық  инфрақұрлым  қажет. Осы  мақсатпен Үкіметтің, Экономика министрлігінің, Қаржы  Министрлігінің , Ұлттық  банктің  құрылымында  сыртқы  байланыстарды  басқарудың  органдары  құрылған.  

 

 

 

 

Лекция 15. Тақырып:  Қаржы және инфляция

 

 

Жоспар

          1. Инфляцияның себептері мен салдарлары

          2. Инфляцияның қаржымен байланысы

          3. Мемлекеттің инфляцияға қарсы  саясаты

 

Лекцияның мақсаты: Инфляцияның себептері мен салдарларымен танысу, инфляцияның қаржымен байланысын анықтау, мемлекеттің инфляцияға қарсы саясатының негіздерін айқындау

 

Лекцияның мазмұны

1. Инфляцияның  себептері мен салдарлары

Инфляция – бұл  көп факторлы құбылыс және ол - тауарлар мен қызметтерге бағаның жалпылай  және әркелкі өсуі түрінде байқалатын ақшаның құнсыздануы.

Ақшаның құнысыздануы келесі факторлардың әсерінен қалыптасады:

• Ақшаның айналымға артық көлемде шығарылуы
• Тиімсіз төлем балансы
• Үкіметке деген сенімсіздіктің қалыптасуы

Толығымен алғанда инфляцияның  себептеріне экономикадағы дағдарыстық  жағдайлар, жалпы қоғамдық өндірістің тиімділік деңгейінің төмендігі жатады.

Инфляцияның негізгі  себептерін айқын түсіну үшін инфляцияның  шартты түрде “сұраныс инфляциясы”  және “шығындар инфляциясы” деп  аталатын өзара байланысты екі типін  қарастыруға болады. 

Сұраныс инфляциясы  жиынтық сұраныс жиынтық ұсыныстан көп болған жағдайда қалыптасады (ақшаның көп мөлшері аз тауардыға жұмсаллуға бағытталып, мемлекеттің, кәсіпорындардың және өндірістің шығындары көбейеді). Мұндай жағдайлар көптеген құбылыстарға  байланысты қалыптасады.  Мысалы,

 а) Егер сұраныс  артып және экономика толық қанды қуаттылықпен жұмыс жасап, тауарлар мен қызметтердің көлемін арттыруға мүмкін болмаған жағдайда

 б) Егер мемлекет  тарапынан кәсіпорындарға субсидия  беріліп, бірақ, олар қайтарылмаған  жағдайда (мысалы, ауыл шаруашылығы  саласы)

 в) әскери салағы бөлінетін шығындар көбейген жағдайда.

 г)  сұраныс инфляциясы  – тауарлар мен қызметтердің  көлемдерінің айналымына сәйкес  кездейсоқ айналымның заңды нәтижесіне  байланысты .

      Аталған  және басқада мүмкін себептер  жиі орын алған кезеңде қоғамдағы инфляцияға қарсы шаралар шиеленесіп, инфляция туындайды. 

 Осыған сәйкес сұраныс инфляциясы немесе тұтыну инфляциясы  тауар мен қызметке деген сұраныстың артып, заңды және жеке тұлғаларда ақша массасының артқан жағдайында және өндіріс көлемінің кеміген жағдайын сипаттайды.

Шығындар инфляциясы  өндіріс шығындарының шексіз артуына байланысты қалыптасады. Өндіріс шығындары номиналды еңбкақы шығындарының, энергияға шикізаттарға, және т.б. өндіріс құралдарына бағаның артуын сипаттайды. Шығындар артқанда кәсіпорын келесі шараларды жүзеге асырады:

1) Өз өнімдеріне бағаны  дұрыс қою

2) Тиімсіз, пайдасыз  өндірісті кеміту немесе тоқтату. 

Кәсіпорынның шығындарының артуына шығындардың  тізбек тәрізді  біртінден көбеюі әсер етеді. Айталық,  энергетиктерде еңбек ақының артуы отын-энергия өндірісінедегі шығындардың артуына және энергияға деген бағаның артуына  әкелетін болса, одан кейін тізбек бойынша – телефондық байланыс қызметіне баға, метрода жүру бағасы, нан өнімдері өндірісінде бағаның артуына және т.б. жағдайларға әкеледі. Осыған сәйкес еңбек ақы мен бағаның инфляциялық тізбегі деген құбылыс қоғамға кері әсерін тиігізеді.

 

               2. Инфляцияның қаржымен байланысы

Инфляцияның туындауы қаржы  мәселесіне жатқызуға болады, себебі,  инфляция мынадай қаржылық мәселелерге тәуелді болады:

              1) Белгілі салық нормалары мен  әдістердің қолданылуы

              2) Мемлекеттік шығыстардың өсуі        

              3)  Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабу әдістері