Курс лекций по "Экономике"

Сақтандырудың мәні оның қызметтері арқылы анықталады. Сақтандырудың  келесідей қызметтері бар:

1. Тәуекелділік функциясы қолайсыз оқиғалардан болған зиянның орнын толтыру белгілі бір тәуекелділікке келумен байланысты. 
2. Сақтандырудың ескерту функциясы да бар ол сақтану салдарының деңгейін, салдарын анықтайды
3.   Сақтандырудың жинақтау функциясы ақшалай қаражаттардың жеткілікті болаған жағдайында жүзеге асырылады.
4. Бақылаушылық функциясы сақтық төлемдерін жмылдыруды және сақтық қорын қатаң мақсатты пайдалануды  қамтамасыз етуге байланысты болатын  тараптардың  нақты қатынастарында көрінеді.  Бұл функция сақтандыру қатынастарындағы   3-арнайы функцияның қалыптасуын сипаттайды.

             2. Сақтандырудың жіктелуі

Жіктелу негізгі бір талаптарға сәйкес жүзеге асырылады. Бұл талаптар салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.

Сонымен қатар сақтандырудың келесідей нысандарын атауға болады:

Міндеттілік дәрежесі бойынша  – міндетті және ерікті

Сақтандыру объектісі  бойынша  -  жеке және мүліктік

Сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және жинақтаушы емес

Сақтандыру объектісінің әртүрлілігіне сәйкес сақтандыру қатынастарының жиынтығын бес салаға бөлуге болады:

    1.    Мүліктік сақтандыру

2. Әлеуметтік сақтандыру
3. Жеке сақтандыру
4. Сақтандыру жауапкершілігі
5. Кәсіпкерлік тәуекелділікті сақтандыру

Міндетті сақтандыру- Заң негізінде жүзеге асырылатын сақтандыру түрі.  Ол сақтанушының есебінен жүзеге асады. Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке сыныбы болып табылады.

Ерікті сақтандыру- Тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын  сақтандыру түрі.

Жеке сақтандыру – Сақтандыру объектісі ретінде адамның өмірі, денсаулық және еңбек қабілеті саналатын сақтандыру саласы. 

Мүліктік сақтандыру- Мүлікті иелену, пайдалану және сатуға қатысты сақтандырушының сақтық төлемдерін жүзеге асыруды көздейтін сақтандыру жиынтығы. 

Жинақтаушы сақтандыру  кез-келген бағыттар бойынша сақтандыру ісінің жүзеге асырылуы.Ол сақтандыру келісімі арқылы жүзеге асырылады.

Жинақтаушы  емес сақтандыру қоры сақтандыру жағдайы туындағанда ғана жүзеге асырылатын сақтандыру түрі.

ҚР сақтандырудың салалар  бойынша жіктелуі келесі түрде жүзеге асырылады.

• Салалар бойынша
• Түрлері бойынша
• Сыныбы бойынша

Өмірді сақтандыру екі сыныптан тұрады.

• Өмірді сақтандыру
• Аннуитетті сақтандыру

 

3.ҚР сақтандыру  ісінің ұйымдастырылуы

Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік сақтандыру ісіне деген монополиялық үстемдік  жойылған. Кеңестік дәуірде барлық мүліктік және жеке сақтандыруды жүзеге асыратын –Мемлекеттік сақтандыру болатын. Бүгінгі уақытта сақтандыру нарығында әр түрлі меншіктегі ұйымдар жетерлік.Олардың қызмет ету аясы тәуекелді сақтандыру аясын қамтиды:  биржалық келісімдерді, жүктерді, несиені сақтандыру және коммерциялық, құқықтық және басқа да арнайы тәуекелдерді сақтандыру. Қазақстанда экспорттық несиелер мен инвестицияны сақтандыру бойынша мемлекеттік сақтандыру коперациясы құрылған. Бұл кооперацияның негізгі мақсаты қазақстандық тауар өндірушілерді және тауар экспортын әлемдік нарықта тәуекелден сақтандыру.

Мемлекет ҚР Үкіметі  негізінде ғана сақтандыру ұйымының құрылтайшысы бола алады. Жарғылық қорының 50% астамы мемлекетке қатысты  ұйым  сақтандыру ұйымының құрылташысы бола алмайды. Сақтандыру ұйымдары міндетті түрде келесі  түрдегі ұжымдық органдарды қалыптастырады:

1. директорлар кеңесі – басқару органы
2. басқару – атқарушы орган
3. ревизиялық комиссия – бақылаушы орган

Жарғылық капиталдың минималды мөлшері мемлекеттік  тіркеу уақытысында толығымен төленген болуы тиіс.

Төлем қәбілеттілік. Сақтандыру ұйымының өз міндеттемелерін толығымен уақытысында  орындай алу мүмкіндігі.

Сақтандыру  ұйымының қаржылық тұрақтылығы дегеніміз сақтандыру келісіміне сәйкес барлық міндеттемелерді жаба алу мүмкіндігін келісім –шарт уақытысының соңына дейін сақтау болып табылады.

Пруденциалды  нормативтер мемлекеттік органдар арқылы бекітіледі  және оның құрамына:

1. төлем қәбілетілігі нормативтері
2. қаржылық тұрақтылық нормативтері кіреді.

Сақтандыру ұйымдарының  міндеттерінің көлемі өздерінің  меншікті капиталының 10 пайызынан аспауы тиіс. Қазақстанның сақтандыру нарығы бүгінгі таңдақалыптасу кезеңінде. Экономикалық және құқықтық негізі бойынша  ол әлемдік деңгейден көп артта қалуда. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде сақтандыру қызметінің түрлері –500ге жетсе, Қазақстанда бар болған-40. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, сақтандыру ісі бизнес аясының тиімді саласы болып табылады.

 

Бақылау сұрақтары

1. Сақтандыру қажеттілігі қандай жағдайда туындайды
2. Сақтандыру қатынасының табиғаты қандай
3. Сақтандыру санатының ерекшеліктерін атаңыз
4. Сізге белгілі сақтандыру қатынастарын атаңыз
5. Сақтандыру түрлеріне сипаттама беріңіз

 

СОӨЖ  сұрақтары

1. Сақтандыру қорларын құруда қандай әдістер қолданылады.
2. Сақтандыру түрлерін атаңыз
3. Сақтандыру аясындағы терминдерді атаңыз және мәнін сипаттаңыз
4. ҚР   “Сақтандыру қызметі туралы заңына сәйкес” сақтандыру ісі қалай ұйымдастырылады
5. Сақтандыру ұйымының қызметін бақылауды қандай ұйымдар жүзеге асырады.
6. Сақтанушының қаржылық тұрақтылығы қалай қамтамасыз етіледі
7. ҚР сақтандыру ісі қандай бағыттарда дамиды

 

СӨЖ тапсырмалары

1. Әлемнің әр түрлі мемлкеттеріндегі экономикалық және әлеуметтік сақтандыру ерекшеліктеріне зерттеу жүргізу бойынша жазабаша түрде ғылыми-зерттеу жұмыстарын дайындаңыздар. Жұмыс көлемі 10 беттен аспауы тиіс.

 

Әдебиеттер  тізімі

1. Илиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: оқулық. – Алматы, 2005 – 552 б.
2. Мельников В.Д. Основы финансов: учебник – Алматы: издательство ЛЕМ,  2005г.
3. Сахариев С.С. Финансы: учебник Алматы: Юридическая литература, 2004 г.

3.Финансы: учебное  пособие – под ред. А.М.Ковалевой  – М.: Финансы и статистика,1998г.

 

 

 

 

 

 

 

Лекция 12. Тақырып: Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу

 

Жоспар

1. Мемлекеттік реттеудің мәні мен мазмұны
2. Салықтық реттеу
3. Бюджеттік қаржыландыруды мемлекеттік реттеу

Лекцияның мазмұны 

1. Мемлекеттік реттеудің мәні мен міндеттері

Қоғамдық ұдайы өндірістің қажетті бағытта дамуын бағыттап отыруды мемлекеттік қаржылық реттеу жүзеге асырады.

Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу - бұл макроэкономикалық тепе-теңдікте және экономиканың жүзеге асуының әрбір нақты кезеңінде оның үдемелі дамуына әсер етуі үшін, сондай-ақ қаржы ресурстарын тиімді пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз етуі үшін шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының мақсатты нысандары мен әдістерінің жүзеге асырылуы.

Мемлекеттік қаржылық реттеуді жүзеге асырудың алғышарттарына келесілер жатады:

1. Қоғам дамуның объективті экономикалық заңдарының іс-қимылын есепке алу. Қаржылық реттеу үрдісі шаруашылық тәжірибеде қаржылық саясат мен оның механизмінің субъективті бағыты бойынша жүзеге асырылады. Бұл саясаттың шаралары шаруашылық жүргізуші субъектлердің қызметіне толық есеп жүргізу барысында ескеріледі.
2. Қоғамның дамуының ғылыми- негізделген стратегиялық бағдарламасын әзірлеу. Бағдарлама мемлекет пен оның төменгі құрылымдарының нормативтік актлерін қамтамасыз ететін тұтас, ұзақ мерзімді бағыт  ретінде анықталады және кездейсоқ  күтпеген жағдайларда тактикалық сипаттағы түзетулер енгізіледі.
3. Көзқарастарды білдіретін демократиялық жүйенің болуы. Бұл халықтың барлық жіктеріне,  әлеуметтік, ұлттық және маманданған топтарға  өз көзқарастарын еркін білдіруге мүмкіндік береді.  
4. Мемлекетте нақты заңнамалық жүйенің қалыптасуы. Заңдылықты жүйе қоғамның дамуына сәйкес қолайлы жағдайды қамтамасыз етуі тиіс.

 

2. Салықтық реттеу

Қаржылық реттеуде маңызды  ролді салықтық реттеу алады. Нарықтық экономика жағдайында салықтар радикалды  қоғамдық қалыптасулардың негізгі  факторлары ролін атқарады: олар тек қана бюджеттің түсімдерінің негізгі көздері ғана емес, әлеуметтік кепілдік пен өзін-өзі басқарудың негізгі қаржы көзі болып табылады.

    Салықтық реттеу  халық пен көптеген кәсіпорындардың  экономикалық белсендігін қамтамасыз  етуге негізделеді. Егер салық сомасы бюджет шығындарын қаржыландыруға жетіспейтін болса, онда бюджет тапшылығы қалыптасаы. Бюджет тапшылығын қаржыландыру  сатып алу қәбілеттілігін төмендетеді, Осының нәтижесінде халық пен кәсіпорындар зиян шегеді. Бұл мемлекеттің жинақталған қаражаттары бюджет тапшылығын жабуда тиімді жүргізілетін болса, әрекет қысқа мерзімде жүзеге асырылады. Егер қарама-қарсы жағдайда экономикада инфляция және теңсіздік жағдай қалыптасады. Салықтық реттеуде салықтық мөлшерлемемен қатар салықтық жеңілдіктерге де мән беріледі.  Салықтық жеңілдіктер қоғамның дамуын ынталадырады.  Бірақ жеңілдік шектері экономикалық түрде негізделенді. Теориялық түрде салықтың инвестицияға әсерін америкалық ғалымдар және А. Лаффер «экономикалық ұсыным» түрінде дәлелдеген: проргрессивті салық салу мен бюджет кірістері арасында байланыс бар.

Бұл теорияға сәйкес салық  мөлшерлемелерінің белгілі бір  шекті деңгейге дейін артуы салықтық түсімдердің көбеюіне әкеледі, бірақ  көп уақыт өтпей бұл түсімдер кемиді. Осыған сәйкес жалпы тұжырым жасалды: экономиканыңм дамуын ынталандыру үшін біріншіден салық көлемінің салдарын анықтап алу қажет. Лаффер заңы бойынша салық түріндегі кірістер  бюджеттің 30 пайызынан  артық болмауы тиіс. Егер ол 40-50 пайыз болса, экономиканың жеке секторында жинақтар мен инвестициялар көлемі кемиді. Егер салық мөлшерлемесі жоғары көлемге жететін болса, кәсіпкерлердің қабілеті, тұтынушылардың сатып алу қәбілеттері төмендейді, осыған сәйкес бюджетке түсетін салықтар көлемі төмендейді.

 

3. Бюджеттік  қаржыландыру жағдайындағы мемлекеттік реттеу.

           Тікелей бюджеттік инвестициялардың  өндірістік аяға әсері өндіріс  көлемін, алынған пайда көлемін  тез арттырып жіберуі мүмкін; осының нәтижесінде белгілі бір  уақыт аралығында өндіріс объектісі  алынған қаражаттарды қайтаруы тиіс. Бірақ шет елдік және отандық тәжірибе көрсетіп отырғандай, бюджеттік қаржыландырудың материалдық өндірісті қаржыландыру дәрежесі төмен болып отыр.  Бұл жағдай өз кезегінде қайтарымсыз сипатта қаржыландыру жүргізілгеннен кейін қалыптасып отыр. Бюджеттік қаржыландыруды пайдаланушылыар бюджет қаражатын тиімді пайдануға ұмтылмайды. Осыған сәйкес мемлекет бюджеттік ресурстарды отын-энергетика, атом энергетикасы салаларына , ғылыми-зерттеулер саласына жұмсайдды. Материалдық өндіріс саласын қаржыландыру өте төмен болғандықтан бұл сала өзін -өзі қаржыландырумен айналысады.  Өндірістік емес әлеуметтік сала үшін өзін -өзі қаржыландыру тиімді емес себебі, бұл салалар пайда алуға негізделмеген.

                   Әлеуметтік салаға (білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыздандыру) жұмсалатын қаржылық ресурстарға қатысты алғанда   қайтарымдылық қалыптасатындықтан материалдық өндіріс саласы тиімді болып табылады. Материалдық өндірісті қаржыландыру бюджеттік тапшылық жағдайында минимумға дейін жетіп, қаржылындырудың келесі түрі-өзін-өзі қаржыландыру үрдісіне ауысады. Материалдық өндірісті бюджеттік қаржыландыру қоғамдық өндіріс тиімділігімен тікелей байланыста болады. 

 

 

 

 

Лекция 13. Тақырып: Қаржы нарығы. Қаржылық қатынастардың құқықтық қамтамасыз етілуі

 

 

Жоспар

1. Қаржы нарығы
2. Қаржы нарығының  инфрақұралымы
3. Қаржылық құқықтық қатынастар және қаржылық нормалар
4. Мемлекеттің қаржылық қызметі және оның заңнамалы жүзеге асырудың әдістері

 

 Лекцияның  мақсаты: Қаржы нарығы мен мемлекеттің қаржылық қызметімен танысу және оның заңды жүзеге асыру әдістерін үйрену

 

Лекцияның мазмұны:

1 Қаржы нарығы - бұл ең алдымен дербес  экономикалық  категория. Бұл тұрғыдан  қаржы рыногы  дегеніміз - бағалы  қағаздарды  сату мен қайта сату  жөніндегі операцияларды  жүзеге  асыру жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы  зейнетақы қорларының , сақтық  институттарының , мемлекеттің және  халықтың  уақытына бас бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді  және  қайта бөлуді  қамтамасыз  ететін  нарықтық  қатынастардың  жиынтығы.