Квалиметрия – дайын өнімдердің сапасын бағалаудың негізгі әдістерінің бірі ретінде

                                               глоссарий

Квалиметрия - өніммнің сапасын бағалау және өлшеу мен айналысушы немесе өнімнің сапасының сандық бағалануы.

Классификация - обьекттер жиынның қабылданған классификация әдістеріне сәйкес оларға ұқсас немесе ұқсас еместігі бойынша ішкі жинға бөлінуі.

Өнімнің сапасы - оның қолдануна сайкес өнімнің белгілі керекті талаптарды қанағаттандыруға жарамдылығы мен шарттанатын өнім қасиетінін жиынтығы.

Пәндік квалиметрия - техника мен өнімнің квалиметриясы, еңбек пен қызмет квалиметриясы, мәселелер мен проекттердін квалимериясы, процестердің квалиметриясы, субьективтік квалиметрия, сұраныс  квалиметриясы, ақпарат квалиметриясы. 

Сапа - әртүрлі, біртұтас факторларды анықтайтын синтетикалық көрсеткіш.

Сапа көрсеткіштер - жасау пайдалану немесе тұтыну шарттарның белгілі біреунде қарастырлатын өнімнің бір немесе бірнеше қасиеттерінің сандық сипаттамасы.

Қолданбалы квалиметрия - заттың, өнімнің нақты түрне байланысты, сапасынының сандық бағалануының әдістемесін жасау.

КВАЛИМЕТРИЯЛЫҚ ШКАЛА - өлшенетін қасиеттердің немесе олардың өлшемдернің негізгі жиыны, шкалалаудың  көрсету және  шкалалаудың көрсетуінің мәнінің жиыны.

Ақаулар - өндіруші кәсіпорында да, одан тысқары жерде де айқындалады.

БӘСЕКЕ - тауар  өндірушілердің капиталды  ыңғайлы  салу саласы үшін, өткізу нарығы, шикізат  көздері  үшін өзара  жарысуы  және бір  мезгілде қоғамдық өндірісті  реттеудің өте әсерлі механизмі.

БӘСЕКЕЛЕСТІК – (латынның «concurred» деген сөзінен аударғанда – қақтығысу) шаруашылық субъектілері және нарықтың экономикалық қатысушыларының арасындағы тауарларды сату және сатып алу барысында үстеме пайда табу үшін күресі мен ең жақсы жағдайлары үшін бақталастығы болып табылады.

Өндірістік емес шығындар - керек емес немесе артық қалған, талдау және бағалау кезінде пайда болған шығындар.

СМЕТА – ол шығындарды азайту жолдарын табу мен бұйымның құнын азайту мақсатында қолданылады.

Сапаны қамтамасыз ету шығындары - тұтынушының өнімге немесе қызметке анықталған талабын қанағаттандыруын қамтамасыз ету.

Сапаны жақсарту шығындары - тұтынушының шамаланған талабын қанағаттандыруын қамтамасыз етудегі  шығындар.

Тура шығындар - белгілі бір өнім немесе қызмет бойынша саналған және есептелген шығы.

                                                        МАЗМҰНЫ

кіріспе

1 Квалиметрия сапа туралы ғылым……………………………………………4                                                            

1.1 Квалиметрия ұғымдары…………………………………………………….4                                                                         

1.2 Сапаға философиялық тұрғыдан көзқарас ……………………………….5                                           

1.3 Квалиметрияның қарастыратын мәселелері ……………………. .……...6                                        

2 Сапа көрсеткіштерінің классификациясы мәні, қызметі және өзара байланысы. Өнімнің бәсекелестік қабілеттілігі ………………………………......7                                                   

2.1. Өнімнің сапа көрсеткішін анықтау әдістері. Сапа талаптары …………8            

2.2 Сападағы ақаулар. Өнім сапасына байланысты шығындар……………10               

2.3 Өнімдегі бәсекелестік және оның пайда болу шарттары……………….16                    

2.4 Қазақстандағы кәсіпорындардың бәсекеге қабілетін арттыру…………26           

3 Дайын өнімнің сапасын бағалаудың негізгі әдістері………………….......32                              

ҚОРЫТЫНДЫ ………………………………………………………………..34                                                                                             

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………………………...35

                                                      КІРіСПЕ

Сапа - әртүрлі, біртұтас факторларды анықтайтын синтетикалық көрсеткіш. Бұл ұғым қасиеттердің біртұтастығын бейнелейді және өнімнің сипаттамасын көрсетеді. Сапа сұраныстардың артуына және өндірістің ұлғаюына қанағаттанарлықтай мүмкіндіктері бар көп ғұмырлық кезеңдерден өтті. Сонымен қатар, біз өнімді квалимерияның обектісі ретінде қарастырамыз. Жалпы квалиметрияның обектілерне матриалды немесе идеалды, деректі немесе дерексіз, табиғи немесе жасанды сияқты зат(процесс немесе құбылыс) жатады. квалиметрияның нәтежелері өнімнін сапасын басқаруда қолданылатын жағдайларды негіздеу үшін пайдаланылады. Ешқандай  өнімнің сапасын басқару жүйесі өнімнің сапасын бағалаусыз әсерлі түрде жұмыс жасай алмайды, квалиметрияны бағалаудын мақсаты болып, негізнен, өнім сапасын деңгейін анықтау, дайын өнімнің сапа көрсеткішінің мәнінің нормативті құжаттамалардағы талаптарға сәйкестену дәрежесін анықтау саналады. Кезкелген талдауда, болжауда, жоспарлауда, бақылауда, реттеуде, шикізаттың, дайын өнімінің  сапасын, жалпы өндірстік құрлымның технологиялық операциялардың жүру барсы тұралы нақты ақпара қажет. Бұл ақпаратқа кең көлемде түрлі физикалық шамалар, көрсеткіштер мен өлшемдерді өлшеу арқылы қол жеткізе аламыз.

Қазіргі кезде ғылыми техникалық прогрестің қарқынды дамуына, халықтар арасында экономикалық, техникалық және ғылыми қатынастардың дамуына байланысты халық шаруашылығының барлық салаларында сапа ұғымына көп көңіл бөлінуде. Әлемнің дамыған және дамушы елдерінде, халықаралық, аймақтық, ұлттық ұйымдар мен фирмаларда, түрлі кәсіпорындарда, өндіріс пен экономиканы бағалауда өнімнің сапасын басқару өте қажет. Ғылым мен техниканың алға басуына, өндірістің дамуына байланысты сапаны басқару өрісі күннен күнге кеңеюде.

Сапаны бағалау жеке сипаттамалар мен сапаның жалпы көрсетілетін талаптарға (құжат, сызба, тұтыну талаптары және т.б.) сәйкес дәрежелер мен  өлшемдерн сапалық және сандық анықтау. дайын өнімінің сапа көрсеткіштер мен оны бағалау әдістені жөнінде мәліметті толық шынайы қалыптастыру квалиметрияның сапа тұралы бөлімнің маңызды мақсаты.  кез келген өніммнің басекеге қабілеті болу керек, және ол үшін қазіргі жағдайдағы маркетингтің әдістері арқылы нарықты кешенді зерттеу керек. Осының нәтежесінде  тұтынушы өзінің қажеттіліктерін толық қанағаттандыратын өнімді сатып алуға жағдай жасалады және Дүниежүзілік сауда ұйымына енгелі отырған еліміз үшін  үлкен маңызға ие болып табылады.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            

1 Квалиметрия сапа туралы ғылым

Квалиметрия - өнім сапасын сандық тұрғыдан бағалау әдістерін зерттейтін және жүзеге асыратын ғылым саласы, сапаны басқаруда және стандарттауда қабылданатын шешімдерді негіздеу үшін қолданылады.

Квалиметрия кешенді және интегралдық сапа көрсеткіштерінің әдістерін талдап жасайды, жалпы айтқанда сапасы қандай деген мағана береді.

Нормативті құжаттамадағы сапа көрсеткіштерінің регламенттеу бойынша қызметтің, қабылдап тапсырғыш, периодты, типті, сертификатты сынаулар процесінде сапа деңгейін бағалау мен сапаны бақылаудың негізінде жатқан мәселелерді шешудің методологиясы мен әдістемесін зерттейді. Бұл салада көбіне ықтималдық пен статистикалық әдістер, сандық нәтежелерін өңдеу мен сараптау әдісі, сапа деңгейн бағалау әдісі, нәтежелерді түсіндіру мен шешім қабылдау әдістерне көңіл болінеді.

Осы салаға байлансты негізгі міндеттердің бірі болып өнім сапасының деңгейін бағалау міндеті болып табылады. бағалаудың мақсаты - бағаланатын өнімімнің аналитикалық әдісі мен өнімді ұқсас өнім мен сәйкестендіру. бағалау әдісін таңдау бағаланатын өнім қандай нарықтық жағдайда болғандығы зерттеушінің түсінігіне тәуелді.

1.1 Квалиметрия туралы анықтамалар мен ұғымдар

Квалиметрия - өніммнің сапасын бағалау және өлшеу мен айналысушы немесе өнімнің сапасының сандық бағалануы. Квалиметрия латынша (“qualitas” – сапа, қасиет, сипат, ал “quails” – қандай, сапасы қандай деген мағына) және ежелгі грек “метрео” сөзі - өлшеу, өлшеу жүргізу дегенді білдіреді. “Метрео” түбірі жалпы халықаралық ғылым лексикасында қолданылады, ал “квали” түбірінің түрленіп айтылған түрі “качетво” - “сапа” дегенді білдіреді. Ағылшынша “quality” (“кволити”), испан тілінде “calidad”  (“калидад”), француз тілінде “qualite” (“кваалита”), неміс тілінде “qualitat” (“квалитат”), голландия тілінде “kwaliteit” (“квалитайт”). Сонымен қатар, “Квалиметрия” термині “сапаны өлшеу”, “сапаны бағалау” сияқты мағына береді. Осыған байланысты, мысалы, ғалым, маман, яғни ,квалиметрия мен айналысушы – квалиметролог болып аталады.

Квалиметрия ғылым ретінде жалпы дәреже мен, өлшеу және бағалау әдістері мен құралдар мен ажыратылатын өзара байлансқан теория жүйесі түрнде көрінеді. мұндай теорияға жататындар: жалпы квалиметрия; арнайы квалиметрия; пәндік квалиметрия.

Жалпы квалиметрия - мұнда жалпы теориялық мәселелер қарастырылады: түсіну жүйесі, бағалау теориясы, (заңдармен әдістер), квалиметрияның аксиоматикасы ( аксиомалар мен ережелер), квалиметриялық шкалалаудың теориясы (соның ішінде салмақтылық),

Арнайы квалиметри - бағалаудың моделдері мен алгоритмдері, бағалаудың дәлдігі мен анықтылғы: экспертті квалиметрия, ықтималды статикалық квалиметрия, индексті квалиметрия, квалиметриялық таксономия, обьекттердің классификациясы мен жүйеге келтру теориясы қарастырылады.

Пандік квалиметрия - бағалау паны бойынша техника мен өнімнің квалиметриясы, еңбек пен қызмет квалиметриясы, мәсселелер мен проекттердін квалиметриясы, процестердің квалиметриясы, субьективтік квалиметриясы, сұраныс квалиметриясы, ақпарат квалиметриясы және т.б болып табылады.

1.2 Сапаға философиялық тұрғыдан көзқарас

Квалиметрия 1960 жылдан бастап қолданысқа ене бастады. Профессор А.В. Бличевтің бастауы мен 1968 жылдан бастап «Сапа бағалаудың ұқсастық әдістерінің жалпы теориялық негіздерін» енгізді. Өнімнің сапасы туралы қазіргі заманның түсінігі тұтынушының талаптарын жəне ниеттерінің толық орындалу мақсатына негізделген жəне де бұл əрбір өнімнің жоба негізінде болу тиіс. Өнімнің тұтынушылары жеке адамдар да, адамдар ұжымы да бола алады: мекемелер, ұйымдар немесе жалпы қоғам. Замандас сапа кешенді  ұғым, оған əртүрлі анықтамалар беріледі.

Ағылшын ғалымы Аврама Маслоудің тұжырымы бойынша ең көп таралған теорияларға иерархиалы теория келеді. Тұтынушы қажеттілік деңгейлерің 5 топқа бөлінеді деген тұжырым мен жиырмасыншы ғасырдың 50- шы жылдарында Маслоу мен тұжырымдалған. Төменгі деңгейге негізгі немесе физиологиялық тұтынушылар жатады, яғни, киімге, өнімге жəне де оларға биологиялық адам тұрғысында қажетті деп анықталынады. Жоғарғы деңгейінде – адам өміріне қауіпті жағдайларды яғни, кеңінен айтатын болсақ олар: мүгедектік, жоқшылық, денсаулығының жоқшылығы болып келеді, яғни, олар алдындағы физиологиялық тұтынушылықты қанағаттандырмайды. Ең жақсы деңгей - ол әлеуметтік тұтынушылық, яғни, басқа адамдар мен қарым қатынаста болу дегенді білдіреді.

Маслоу тұжырымы бойынша, əр деңгейдің қажеттілігі алдыңғы деңгейдегі тұтынушы қанағатына байланысты жəне әлеуметтік қажеттіліктері тұтынушыны қорғау туралы толық қанағаттандыруды қажет етеді. Келесі деңгей - мойындау болып келеді. Бұл мəртебенің қажеттілігі жəне қоршаған ортаның қатынасы. Ең жоғары – қажеттіліктің өздігінен жетілуі жəне дамуы. Осы қажеттіліктердің барлығы тек қана бір адам үшін ғана емес ол барлық ұйымға жəне де үлкен қоғамға əсер етеді.

Сапа - бұл тұтынушының тауар және қызмет көрсетулер мен қанағаттандырылуы; сапа – бұл дүкенге тауарлардың емес, сатып алушылардың қайтып келуі; сапа – бұл өңдеу, бұйымдар пайдалану кезіндегі энергиялар мен матәриалдардың қолданылуының төменгі мөлшері. Олардың адам денсаулығы, қызмет көрсету, қоршаған ортаға зиян келтірмеу. Сапа – бұл алға басушы бастауыш прогресс. Сапа – бұл экономикалық категория, ол «тұтынушы құны», «баға», «пайда», «материалдық қызығушылық», түсінктер мен тығыз байланысты. Сапаны зерттеу арқылы сапаның өндіріс тиімділігі мен байланысты, баға ұалыптасуындағы сапаның ролі, еңбек өнімділігінің көрсеткіштерін анықтау, өнімнің өзіндік құнын және тағы басқа мәселелерді түсінуге болады[1].

       1.3 Квалиметрияның қарастыратын мәселелері

Жалпы квалиметрия жалпы теориялық мәселелерді қарастырады.

Түсінік жүйесі терминологиялар; Бағалау теориясы ережелер, заңдар, әдістер; Квалиметрияның аксиоматика ережелері; Квалиметрияның шкалалау теориясы  өлшеулер, салмақтылық, өлшем бірліктер.

Арнайы квалиметрия бағаның алгоритімімен моделін, бағалаудың дәлдігімен, нақтылығын қарастырады.

Таксономия – күрделі құрлымды ұйымдастырлған обьектілердің жүйелілгі мен жіктелу теориясын қарастырылады. Қасиеттер мен көрсеткіштердің жүйесі, олардың жіктелуі, бағалану обьектілері және жіктелуі.

Ықтималдық статикалық квалиметрия - математикалық статистика мен ықтималдық теориясы негізінде бағалау әдістерін көрсетеді. Индекесті квалиметрия - сапаны бағалауда индекстер теориясын қолдану қолдану болып табылады.